ΧΩΡΟΧΡΟΝΟΣ

Δημήτρης Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com

Ηπειρωτικός Αγών, 30 Ιουλίου 2021

Από παμπάλαια χρόνια στο νου μας χαράχτηκαν τα δύο κύρια πλαίσια μέσα στα οποία στηρίζομε το λόγο μας, ο χώρος και ο χρόνος. Σ΄ αυτά τα πλαίσια διαμορφώνομε όλη τη σκέψη μας. Ως φοιτητής διδάχθηκα δύο κύρια προκαταρκτικά μαθήματα, την Ανατομική και τη Φυσιολογία. Μίσησα την Ανατομική και ερωτεύθηκα τη Φυσιολογία. Ίσως έφταιγαν οι δάσκαλοί μου, αλλά δεν ήταν μόνον αυτό. Υπάρχουν αναγκαστικά διαφορές από τον ένα τόπο στον άλλο, και αυτές πάνω στο ανθρώπινο σώμα περιγράφει η Ανατομική. Και αλλαγές από τη μια στιγμή στην άλλη, και αυτές πάνω στον ανθρώπινο οργανισμό περιγράφει η Φυσιολογία. Έφταιγε η υπερβολική αυστηρότητα του καθηγητή της Ανατομικής, που με μια απουσία χαρακτηριζόσουν “ελλιπώς” και με δύο απορριπτόσουν χάνοντας μια χρονιά; Μελετώντας όλο το έτος μόνον Ανατομική, μετά βίας πέρασα το μάθημα τον Ιούνιο με 5. Ο καθηγητής της Φυσιολογίας δεν ήταν ιδιαίτερα ελκυστικός, μάλλον κατανάλωνε πολλή αιθυλική αλκοόλη, πάντως δεν ήταν αντιπαθής. Μελέτησα όλο το καλοκαίρι και πήρα 10. Χρειάστηκαν να περάσουν κάποια χρόνια, να παρακολουθήσω τον καθηγητή της Παθολογικής Ανατομικής Δ. Ελευθερίου και να διαβάσω αντίστοιχο σύγγραμμα (W. Boyd: Pathology for the Physician) για να συμφιλιώσω μέσα μου τους δύο γίγαντες, όταν στη βάση τους έβλεπα να ερμηνεύονται με πρακτικές συνέπειες οι παθήσεις των ανθρώπων. Οι ανατομικές ανωμαλίες συνεπάγονταν φυσιολογικές δυσλειτουργίες και οι φυσιολογικές λειτουργίες επηρέαζαν την ανατομική δομή.

Οι έννοιες του χώρου και του χρόνου, δεν ξεκινούν άμεσα από ερεθίσματα και αυτό ώθησε τους μεγαλύτερους φιλοσόφους, από τον Αριστοτέλη με τις κατηγορίες και τον I. Kant με τις a priori γνώσεις του να θεωρούν ότι γεννηθήκαμε με αυτές. Ο μηχανισμός σχηματισμού των εξαρτημένων αντανακλαστικών ερμηνεύει ικανοποιητικά πώς σχηματίζονται αυτές οι δύο θεμελιώδες έννοιες και τον έχω αναπτύξει επανειλημμένα (π.χ. Από το χάος ως την εστιασμένη ανταπόκριση. dimitrissideris.wordpress.com). Δεν θα τον επαναλάβω.

Η διαίρεση σε χώρο και χρόνο διέπει όλες τις επιστήμες, αλλά έντονα τις ιστορικές, με την αρχαιολογία στο χώρο και την ιστορία στο χρόνο, την αρχαιολογία, ανατομική του ανθρώπινου πολιτισμού, και την ιστορία, φυσιολογία του. Αφορμή μου έδωσε ένα παλιότερο (2016) άρθρο του ιστορικού Ε. Χρυσού “Συνέκδημος ιστορικών επιστημών” που διάβασα πρόσφατα. Από τη διασταύρωση τέτοιων γνώσεων και μάλιστα με τη βοήθεια στοιχείων από άλλες επιστήμες, όπως η νομική, η φιλολογία, η ηθογραφία, η θεολογική γραμματεία κλπ, μπορεί να προκύψει μια όσο γίνεται πιο αληθινή εικόνα. Μια τόσο αληθινή εικόνα είναι ενδεχόμενο να ξεφύγει από την παράδοση του19ου αιώνα, στην οποίαν η ιστορία ήταν το εργαλείο για να καλλιεργηθεί ο πατριωτισμός, η έννοια του κράτους-έθνους, αλλά και η αντιπαλότητα με άλλα κράτη-έθνη. Αυτή η αντιπαλότητα αποτελεί μεγάλο μέρος της “παθολογίας” της ανθρωπότητας. Όπως η ανατομική και φυσιολογία με βοήθησαν τελικά να κατανοήσω κάπως τις παθήσεις των ανθρώπων, έτσι η αρχαιολογία και η ιστορία μπορούν από κοινού, με τις διασταυρώσεις των πληροφοριών τους, να βοηθήσουν στην κατανόηση των “παθήσεων” της ανθρωπότητας, των πολέμων, των επαναστάσεων, της ομαδικής βίας γενικότερα. Και αυτές οι ιστορικές επιστήμες να αναλάβουν τον παιδευτικό ρόλο τους.

Οι φυσικές έννοιες του χώρου και του χρόνου είναι πολύ δύσκολο να κατανοηθούν. Οι προσπάθειες του A. Einstein και των λοιπών μεγάλων φυσικών του 20ού αιώνα δεν έχουν καταφέρει ακόμη να τις ξεκαθαρίσουν, π.χ. να βεβαιώσουν αν είναι συνεχή μεγέθη ή κβαντωμένα, με απειροελάχιστες μονάδες χώρου και χρόνου. Στην κλασική αντίληψη, τις θεωρούμε ανεξάρτητες. Η μεταβολή στο χώρο με την πάροδο του χρόνου, είναι η κίνηση, που αποτελεί την κύρια μορφή της ενέργειας. Μήπως θα έπρεπε ως απλούστερο στοιχείο στη Φυσική να μην εκλαμβάνονται ο χώρος και ο χρόνος, αλλά η κίνηση, δηλαδή η ενέργεια; Στην απλούστερη μορφή της η απλούστερη κίνηση έχει ταχύτητα, που είναι το πηλίκο της μεταβολής ενός διαστήματος δια του αντίστοιχου σημειακού χρόνου (dt). Την ταχύτητα την παρατηρούμε και τη μετρούμε πάντοτε σα σχέση ενός κινητού προς ένα άλλο. Όταν βλέπω από το παράθυρό μου στο πλοίο ένα άλλο πλοίο δίπλα μας που κινείται προς τα πίσω, δεν ξέρω αν αυτό πραγματικά κινείται προς τα πίσω, ή εμείς προς τα εμπρός. Κι όταν βλέπω την ανατολή του ήλιου, δεν ξέρω αν αυτός κινείται γύρω από τη γη στον ουρανό ανερχόμενος ή αν η γη περιστρέφεται περί τον άξονά της. Ο Αρίσταρχος ο Σάμιος και ο Ερατοσθένης ο Κυρηναίος είχαν υποστηρίξει την τελευταία άποψη, αλλά χρειάστηκε να παρέλθουν 2 χιλιετίες και να καούν άνθρωποι στην πυρά της Ιεράς Εξέτασης για να αποδειχθεί ότι είχαν δίκιο. Η κίνηση όμως παίρνει και άλλες μορφές εκτός από την ταχύτητα. Όταν κλεισμένος στον ανελκυστήρα χωρίς παράθυρα ξεκινώ να ανέρχομαι, το καταλαβαίνω, διότι νοιώθω μια δύναμη να με πιέζει προς τα κάτω κι αν πατώ σε μια ζυγαριά, το βάρος μου εκείνη τη στιγμή αυξάνεται. Στο σταμάτημα του ασανσέρ γίνονται τα αντίθετα. Επομένως, η επιτάχυνση και η επιβράδυνση είναι άλλο είδος κίνησης, κίνηση καθαυτή, που γίνεται αισθητή χωρίς σύγκριση με άλλα σώματα. Είναι μια αλλαγή ως προς τον εαυτό της και όχι ως προς το περιβάλλον της. Η επιτάχυνση είναι δύναμη, μια δύναμη ανάλογη με το μέγεθος της επιτάχυνσης και τη μάζα του φορέα της κίνησης, του υλικού σώματος.

Η σκέψη της μεταβολής καθαυτής δεν μου φαίνεται να έχει ενεργοποιηθεί επαρκώς στις άλλες επιστήμες, μολονότι στη Φυσική υπήρξε απίστευτα καρποφόρα, οδηγώντας στην ισοδυναμία ενέργειας με ύλη με το γνωστό τύπο του Einstein, E=mc². Εννοώ ότι όταν έχουμε μια φυσιολογική μεταβολή ανεξάρτητα από το περιβάλλον της, όπως είναι η ανεξέλεγκτη επιτάχυνση του πολλαπλασιασμού των κυττάρων που σημαίνει καρκίνο, βρισκόμαστε ήδη έξω από τις κοινές φυσιολογικές λειτουργίες του οργανισμού μας.

Όταν αυξάνεται η διαφορά ανάμεσα στο ένα έθνος και το άλλο, δεν ξέρω αν το ένα βαδίζει προς τα εμπρός ή το άλλο προς τα πίσω. Η πτώση του Βυζαντίου (όπως και όλων των άλλων αυτοκρατοριών) έγινε επειδή άλλα έθνη προχώρησαν ή επειδή το συγκεκριμένο πισωδρόμησε και έφθασε κοντά στην αποσύνθεση; Και όταν σήμερα κάποια έθνη, όπως η Κίνα, αναπτύσσονται με επιταχυνόμενο ρυθμό, παρά τα εμπάργκο που τους έχουν επιβληθεί (ή μήπως ακριβώς γι΄ αυτό;), πώς αντιμετωπίζεται η κατάσταση; Η αναλογία είναι χρήσιμη. Διευκολύνει τη λύση προβλημάτων, αλλά στο άλλο επίπεδο που μεταφερόμαστε ενδέχεται να επικρατούν πολύ διαφορετικές συνθήκες. Ήδη όμως βρίσκομαι σε οικόπεδα επιστημονικής φαντασίας. Καλύτερα να σταματήσω.