Ξανά για τις φωτιές

Δημ. Α. Σιδερής, ομ. Καθηγητής καρδιολογίας, dimitris.sideris@gmail.com

Κοινή Γνώμη, 31 Ιουλίου 2018

Ξεπερνά τα όρια της λογικής. Ο Θεός μας τιμωρεί διότι ο πρωθυπουργός μας είναι άθεος, λέει γνωστός Επίσκοπος. Άδικος λοιπόν ο Θεός που σκοτώνει αθώους για να εκδικηθεί έναν άθεο που μένει αλώβητος; Ούτε η θεϊκή επίκληση ούτε οι πολιτικοί βοηθούν. Και το θέμα είναι επαναλαμβανόμενο. Αγωνία.

Η στρατηγική διαφέρει από την τακτική κατά το ότι η πρώτη δίνει έμφαση στο στόχο, η δεύτερη στην εκτέλεσή του προγράμματος που έχει προδιαγράψει η στρατηγική. Εδώ και δεκαετίες κάθε καλοκαίρι χάνομε δάση, περιουσίες, ανθρώπινες ζωές. Κάθε χρόνο, δεν καταφέρνομε να σβήνουμε τις φωτιές. Κι όμως είναι προβλέψιμες σε χρόνο και χώρο. Θα εμφανισθούν όταν η θερμοκρασία είναι υψηλή, υπάρχουν ξηρασία και ισχυροί άνεμοι, στα γέρικα δάση, όπου το ξύλο είναι περισσότερο από τα πράσινα στοιχεία του δάσους. Φταίνε οι εμπρηστές, η απροσεξία του κοινού, οι ανίκανοι κυβερνήτες, οι ανεπαρκείς πυροσβέστες (που συχνά πληρώνουν με τη ζωή τους), ο στρατηγός Άνεμος, που λέγαμε κάποτε; Όποιος κι αν φταίει, η τιμωρία του δεν πρόκειται να βελτιώσει την κατάσταση. Μήπως όμως είναι λάθος η στρατηγική, λάθος και ο στόχος; Αν στόχος δεν είναι να σβήνουμε πυρκαγιές, αλλά να έχουμε δάση, το θέμα σημαίνει: 1. Καθαρισμό των δασών το χειμώνα από τα ξερά. 2. Ανακύκλωση των απορριμμάτων, ώστε να μη γίνονται αυτοαναφλέξεις (κάθε πεταμένο γυαλί γίνεται φακός που εστιάζει τις ηλιακές ακτίνες στα εύφλεκτα αέρια των χωματερών). 3. Πιο χοντρά καλώδια της ΔΕΗ για να μεταφέρουν χαμηλότερες τάσεις, ώστε να μη γίνονται σπινθήρες με τον άνεμο που συμπλησιάζει τα καλώδια (ή δημιουργία υπόγειων αγωγών του ηλεκτρισμού). 4. Φύλαξη μετά το σβήσιμο της πυρκαγιάς για να μη μετατραπούν τα δάση σε τσιμέντο ή βοσκότοπο. 5. Προγραμματισμένη αναδάσωση, που σημαίνει, μεταξύ άλλων, άμεση οριζόντια τοποθέτηση των καμένων κορμών, ώστε να μην κατρακυλούν τα χώματα με τις βροχές που κάθε χρόνο θα γίνονται πιο ορμητικές, ενώ τα καλοκαίρια η θερμοκρασία θα ανεβαίνει, αλλά και δεντροφύτευση, ιδίως με δέντρα ανθεκτικά στη φωτιά, όταν η αναδάσωση δεν γίνεται αυτόματα. 6. Ανανέωση πανίδας, με ζώα που προστατεύουν το δάσος, όπως οι λύκοι που εμποδίζουν την υπέρμετρη ανάπτυξη φυτοφάγων (ελαφιών, κατσικιών κλπ) που τρώνε τους τρυφερούς αναγεννώμενους βλαστούς. 7. Επαρκείς αντιπυρικοί διάδρομοι. 8. Απουσία περιφράξεων που εμποδίζουν τη φυγή ανθρώπων και την προσπέλαση πυροσβεστικών μέσων κλπ. Όλα αυτά σημαίνουν άριστη γνώση του δάσους. Προφανώς η πυροσβεστική υπηρεσία δεν μπορεί να τα γνωρίζει. Η δασική υπηρεσία, μοιάζει να είναι ο κατάλληλος φορέας για τέτοια στρατηγική. Η κατάσβεση της πυρκαγιάς απαιτεί ένα κύριο μέτρο: αμεσότητα, χωρίς χρονοτριβή. Όπως στις ΜΕΘ δεν χρησιμοποιούνται νέες μέθοδοι, αλλά, άμεσα, οι καθιερωμένες. Όποιες κι αν είναι οι αιτίες. Για τη διατήρηση, αντίθετα, των δασών με τα παραπάνω μέτρα, υπάρχει άνεση χρόνου.

Τώρα κλαίμε. Ζωές που χάθηκαν, περιουσίες που καρβουνιάστηκαν, πανέμορφα δάση που ή δεν θα ξαναγίνουν ή θα περάσουν γενιές, με σωστή στρατηγική, για να αποκατασταθούν.

Μέτρα σαν τα παραπάνω μπορούν να ληφθούν μόνον αν αγνοηθεί το ψηφοθηρικό συμφέρον που υποχρεωτικά επιβάλλεται στους άρχοντές μας (κυβέρνηση, βουλευτές). Μεταφορά των αρμοδιοτήτων (και των αντίστοιχων οικονομικών συμφερόντων) από την πυροσβεστική υπηρεσία στη δασική, σημαίνει απώλεια ψήφων των δυσαρεστημένων πυροσβεστών, χωρίς κέρδος των αντίστοιχων από τα θύματα είτε διότι έχουν καεί είτε διότι δεν υπάρχει απόδειξη πως θα ήταν θύματα. Άσε την ανοχή της αυθαίρετης δόμησης. Λήψη αποφάσεων από όργανα χωρίς εξαρτήσεις, π.χ. μια βουλή με κληρωμένους βουλευτές, ή, ώσπου να γίνει κάτι τέτοιο, μια ομόφωνη απόφαση όλων των κομμάτων, είναι απαραίτητη. Μη θεωρείτε ανέφικτο το τελευταίο, ακόμη και υπό τις παρούσες συνθήκες. Το 2008 μια διακομματική επιτροπή πρότεινε λύσεις ομόφωνα. Αγνοήθηκαν από όλες τις μετέπειτα κυβερνήσεις, ΠΑΣΟΚ, ΝΔ, ΣΥΡΙΖΑ.

Η μεταφορά τεχνογνωσίας από ξένους είναι πολύτιμη. Αντίθετα, η αντιγραφή των συστημάτων τους δεν συνιστάται. Καλά οργανωμένα κράτη (Αυστραλία, ΗΠΑ, Βόρεια Ευρώπη) δεν μπορούν να αντιμετωπίζουν τις πυρκαγιές τους. Προφανώς, διότι ισχύουν και εκεί ίδιες κλιματικές αλλαγές (και ίδιες ιδιοτέλειες που αρνούνται να παραιτηθούν από την κερδοσκοπία τους;). Η Ελληνική γη είναι ιδιαίτερα ιδιότροπη. Τέτοια κινητοποίηση των ιθυνόντων ευαισθητοποιεί τους πολίτες, τους κάνει να σκέφτονται πριν πετάξουν το μισοκαπνισμένο αποτσίγαρο στο δρόμο, που με δεντροστοιχίες προφυλάσσεται από τις κατολισθήσεις∙ να μην καίνε αφύλακτα τα σκουπίδια τους∙ να μην αντιδρούν όταν γίνονται ΧΥΤΑ στη γειτονιά τους∙ να μη διαμαρτύρονται αν φορολογηθούν για να κάνει τις αναγκαίες μετατροπές η ΔΕΗ, ώστε να μη γίνεται η ακούσια εμπρήστρια σε πολλές πυρκαγιές.

Τα αναπόδραστα πρώτα. Κάθε εύθραυστο αναγκαστικά κάποτε θα σπάσει. Κάθε θνητό θα πεθάνει. Και κάθε εύφλεκτο θα καεί. Τα δάση μας επομένως όλα, αναγκαστικά, κάποτε θα καούν. Η πορεία της Υδρογείου είναι προβλέψιμη. Η μέση θερμοκρασία θα ανέρχεται αργά και σταθερά. Τα ακραία καιρικά φαινόμενα θα χειροτερεύουν. Ξηρασίες εναλλασσόμενες με κατακλυσμιαίες βροχές θα ερημώνουν τον τόπο. Θα τα αντιμετωπίσουν τα εγγόνια και δισέγγονά μας, ανίκανα τότε να κάνουν κάτι.

Γενικότερα, η καταστροφική πορεία, για να σταματήσει, απαιτεί να διακόψουμε άμεσα δραστηριότητες που έχουν επιτύχει μια (ψευδο;)άνετη ζωή μας. Να ελαττωθεί η καύση του πετρελαίου. Το νερό και τα δάση είναι οι προστάτες που αμβλύνουν τα ακραία φαινόμενα. Είμαστε τυχεροί που περιστοιχιζόμαστε από θάλασσα. Πρέπει επειγόντως να επανοικήσουμε τα εγκαταλειμμένα νησιά μας (μερικές χιλιάδες) καθιστώντας τα παραγωγικά. Είναι έτοιμα να μας παράσχουν φθηνή, καθαρή ηλεκτρική ενέργεια και θαλασσινή τροφή κάθε είδους. Αρκεί να κάνουμε ό,τι χρειάζεται (που απαιτεί θυσίες από άρχοντες και αρχομένους). Τα δάση μας χρειάζονται φροντίδα που την υπαινίχθηκα παραπάνω, ώστε να αναβληθεί η κατάκαυσή τους και να προλάβει να πολλαπλασιασθεί η πανίδα. Οι παραγωγικοί νέοι μας πρέπει να ξανακατοικήσουν στα πατρογονικά χωριά κοντά στα δάση. Οι τηλεπικοινωνίες επιτρέπουν σήμερα να διευθύνεται μια παγκόσμια μεγαλοεπιχείρηση από ένα ορεινό απόμακρο μικροχωριουδάκι. Από την ηγεσία μας προσδοκάται το στρατηγικό σχέδιο για όλα τα παραπάνω. Δεν μας απειλούν οι γείτονές μας, για τους οποίους κάνομε συλλαλητήρια. Εμείς εγκαταλείπομε τον ευλογημένο τόπο μας. Με τους γείτονες μας μπορούμε να συνεργασθούμε για όλα τα παραπάνω. Οι θεομηνίες (πλημμύρες, πυρκαγιές, επιδημίες) δε λογαριάζουν σύνορα.

Η πρωτοβουλία βρίσκεται στα χέρια των αρχόντων μας. Μια δημοκρατία με κληρωμένους άρχοντες μπορεί να λειτουργήσει χωρίς δεσμεύσεις και να λάβει ευκολότερα τα αντιδημοφιλή μέτρα που απαιτούνται. Με την καθοδήγηση των επαϊόντων, φυσικά, που, δόξα τω Θεώ, έχομε άφθονους σήμερα και τους αφήνομε να μεταναστεύουν.

87. Ο Νόμος του Ohm

Δημ. Α. Σιδερής* dimitris.sideris@gmail.com

Ηπειρωτικός Αγών, 27 Ιουλίου 2018

Αδρά, η ποσότητα αθροιζόμενη αυξάνει την ποιότητα, ώσπου γίνεται αιφνίδια ποιοτική μεταβολή. Όσο ρίχνομε νερό σε μια φιάλη (ποσότητα), τόσο αυξάνεται η πίεσή του (ποιότητα). Με υπερβολική ποσότητα ο περιέκτης θα ραγεί (ποιοτική μεταβολή). Ποιότητα και ποσότητα είναι ισάξιες. Το γινόμενό τους είναι ενέργεια. Μια δεξαμενή ψηλά τοποθετημένη (υψηλή πίεση) μπορεί να αρδεύσει ένα χωριό, αλλά το νερό της είναι λίγο. Μια λίμνη στους πρόποδες έχει άφθονο νερό, αλλά δύσκολα αρδεύει, διότι η πίεσή του νερού είναι χαμηλή.

Όποτε υπάρχει διαφορά ποιότητας μεταξύ δύο σημείων, που συνδέονται με αγωγό, ποσότητα μεταφέρεται από την υψηλή ποιότητα στη χαμηλή (ροή), ώσπου να εξισωθούν οι ποιότητες. Μπορεί ο αγωγός να είναι ένας σωλήνας μεταξύ δύο δεξαμενών ή ένα καλώδιο μεταξύ των πόλων μιας ηλεκτρογεννήτριας. Ο αγωγός παρουσιάζει πάντοτε μια αντίσταση στη ροή, λόγω της τριβής, που υπάρχει υποχρεωτικά, κατά τον αναπόδραστο νόμο της εντροπίας. Η ευκολία (αγωγιμότητα) και η δυσκολία (αντίσταση) στη ροή είναι μεγέθη αντίστροφα: Δηλαδή Αγωγιμότητα=1/Αντίσταση. Η ροή είναι ανάλογη με τη διαφορά ποιότητας και αντιστρόφως ανάλογη με την αντίσταση (Νόμος Ohm).

Κάθε πράξη σημαίνει, από φυσική σκοπιά, μεταφορά ενέργειας. Σε κάθε πράξη μας συναντάμε ευκολίες και δυσκολίες. Οι ευκολίες ονομάζονται στηρίγματα, οι δυσκολίες εξαρτήσεις. Δεν υπάρχει στήριγμα χωρίς εξάρτηση, με σχέση αντίστροφη: Στηριγμα=1/Εξάρτηση.

Κατά κανόνα στη ζωή υπάρχουν πολλαπλοί αγωγοί, πολλαπλές εξαρτήσεις, ιδίως στην κοινωνική ζωή. Είμαι γιατρός, αλλά, για να ζήσω, εξαρτώμαι από γεωργούς, εμπόρους, νομικούς, στρατιωτικούς. Αμέτρητες οι εξαρτήσεις μου. Όλες είναι μαζί και στηρίγματα. Πώς συνδυάζονται μεταξύ τους;

Από το νόμο του Ohm για τις αντιστάσεις, προκύπτει ότι η σύνδεση στη σειρά αθροίζει αντιστάσεις και εξαρτήσεις, ενώ η παράλληλη αθροίζει αγωγιμότητες και στηρίγματα. Η συνολική εξάρτηση, σε σύνδεση στη σειρά, είναι το άθροισμα των εξαρτήσεων. Στην παράλληλη εξάρτηση όμως, αθροίζονται τα στηρίγματα κι επομένως μειώνεται η εξάρτηση. Κρατιέμαι πάνω από το κενό με ένα σκοινί. Αν κοπεί, δεν ανεξαρτητοποιούμαι, αλλά πέφτω στο κενό. Αν κοπεί η εξάρτησή μας από την ΕΕ, πέφτομε στο κενό. Η εξάρτησή μου είναι και στήριγμα. Αν το σκοινί μου είναι δεμένο σε άλλο σκοινί, το στήριγμά μου μένει ίδιο, αλλά η εξάρτησή μου αυξάνεται. Οποιοδήποτε από τα δύο σκοινιά κι αν κοπεί εγώ πέφτω στο κενό. Αν όμως κρέμομαι πιασμένος από δύο παράλληλα σκοινιά και κοπεί το ένα, μένω στηριγμένος στο άλλο. Έχουν αθροισθεί τα στηρίγματά μου, με την ίδια εξάρτηση. Αν οικονομικά στηρίζομαι στην ΕΕ κι αυτή στο ΔΝΤ, τότε η εξάρτησή μου είναι διπλάσια, παρά αν στηριζόμουν μόνο στην ΕΕ. Αν, από την άλλη στηριζόμουν οικονομικά στην ΕΕ και, ταυτόχρονα, σε άλλες οικονομικές δυνάμεις, ΗΠΑ, Ρωσία, Κίνα κλπ, προφανώς αυξάνονται τα στηρίγματά μου, όχι η συνολική εξάρτησή μου. Προσοχή, όλα αυτά ισχύουν, αλλά στην πραγματική ζωή δεν είναι απλά, καθώς και τα στηρίγματά μου αλληλοστηρίζονται και αλληλεξαρτώνται το ένα από το άλλο. Απαιτείται ενδελεχής μελέτη για να αποφανθούμε πώς θα αυξήσουμε τα στηρίγματά μας διατηρώντας χαμηλά τις εξαρτήσεις μας.

Πολλά παράλληλα στηρίγματα σημαίνουν περισσότερες επιλογές, μεγαλύτερη ελευθερία. Η απόλυτη ελευθερία στα άτομα, όπως γίνεται στις αγέλες, σημαίνει κατάργηση της ισότητας. Το ισχυρό ζώο, το λιοντάρι, δεν κωλύεται να καταβάλει το ασθενέστερο, μιαν αντιλόπη ας πούμε, για να το φάει. Εξάλλου, στα κοινωνικά ζώα, μέλισσες, μυρμήγκια κλπ, καταργείται η ελευθερία, αλλά εξασφαλίζεται η απόλυτη ισότητα στην πρόσβαση των αποθηκών τους (π.χ. μέλι). Κάθε μέλος της κοινωνίας είναι υποχρεωμένο να ενεργεί όπως του επιβάλλεται αντανακλαστικά. Ο άνθρωπος όμως δεν είναι ούτε αγελαίο ούτε κοινωνικό ζώο, αλλά πολιτικό (Αριστοτέλης). Κι αυτό σημαίνει ότι αποφασίζει μόνος του το βαθμό και τη σύνδεση ελευθερίας και ισότητας. Κλασικά, από τον Αριστοτέλη ως τον Kant, θεωρήθηκε ότι δεν νοείται ελευθερία χωρίς ισότητα. Ορίζει ως ελευθερία ο Αριστοτέλης τόσο την ισότητα στη δυνατότητα να άρχει και να άρχεται κάποιος (δηλαδή στο να έχει έλεγχο και χρήση των κοινωνικών αποθηκών, όπως είναι το κεφάλαιο) όσο και τη ζωή κατά τη βούληση καθενός: «Εν μεν το εν μέρει άρχειν και άρχεσθαι…εν δε το ζην ως βούλεται τις». Τον τελευταίο αιώνα διαπίστωσαν ότι οι δύο αυτές αξίες, ισοδύναμες κατά τη Γαλλική επανάσταση (liberté, égalité, fraternité) δεν είναι ταυτόσημες. Έκαναν όμως το λάθος να τις θωρήσουν αντίθετες. Προσοχή! αντίθετος δεν είναι συνώνυμο με το αντίστροφος. Αθροιζόμενες δύο αντίθετες έννοιες οδηγούν στο μηδέν. Όμως πολλαπλασιαζόμενες δύο αντίστροφες ισούνται με τη μονάδα. Τα καθεστώτα των «φιλελεύθερων» κοινωνιών, υποστηρίζουν την ελευθερία, εννοώντας την ως ελευθερία της αγοράς μάλλον παρά ελεύθερη βούληση των ατόμων και βρίσκονται σε αντιπαλότητα με καθεστώτα, όπως τα κομμουνιστικά, που υποστηρίζουν την ισότητα. Έτσι ο Αμερικανός πολιτικός και φιλόσοφος Moyniham έλεγε ότι «η διαφορά μεταξύ του προέδρου Wilson και του Ленин είναι ο αγώνας του κόμματος της ελευθερίας εναντίον του κόμματος της ισότητας». Λάθος! Σύγχυση μεταξύ αντίστροφης και αντίθετης έννοιας.

Η αντίστροφη σχέση στηρίζεται στις τρεις υποστάσεις του Εγώ, την αισθητή, τη νοητή και την κοινωνική. Οι αισθητές και οι κοινωνικές ενέργειές μας περιορίζονται από τους φυσικούς και κοινωνικούς νόμους αντίστοιχα. Μόνο το νοητό Εγώ, που είναι άβατο από το περιβάλλον του διέπεται από τη φαντασία που δεν έχει κανένα περιορισμό και οδηγεί στην απεριόριστη ελευθερία της βούλησης. Από την άλλη, κανένας δεν είναι αισθητά ή νοητά ίσος με έναν άλλον. Ισότητα μπορεί να υπάρχει μόνο στο κοινωνικό Εγώ. Δεν μπορεί επομένως να υπάρχει αντίθεση μεταξύ ελευθερίας και ισότητας. Δεν μπορεί να υπάρχει ελευθερία χωρίς ισότητα ούτε ισότητα χωρίς ελευθερία, αν και οι σχέσεις τους είναι αντίστροφες.

Η κοινωνία είναι δομημένη σε άνισους ρόλους, ανάλογα με την πρόσβαση που προσφέρουν σε όσους τους υποδύονται στις κοινωνικές αποθήκες. Ο βασιλιάς έχει ευχερέστερη πρόσβαση από το στρατιώτη στις κοινωνικές αποθήκες, το ίδιο ο πλούσιος από τον πένητα. Οι ανώτεροι ρόλοι επιτρέπουν ευχερέστερη υλοποίηση της βούλησης καθενός. Γι΄ αυτό η κοινωνική ανισότητα αποτελεί το ισχυρότερο κίνητρο για αυξημένη δραστηριότητα, ηθική ή ανήθικη, νόμιμη ή παράνομη, για κατάληψη ανώτερων κοινωνικών ρόλων, πλούτου ή αρχών.

Υπερβολική διαφορά ποιότητας συνεπάγεται ρήξη. Μεγάλες διαφορές πίεσης προκαλούν ρήξη των περιεκτών τους, μεγάλες διαφορές δυναμικών συνεπάγονται εκκένωση με σπινθήρες και μεγάλες κοινωνικές ανισότητες συνεπάγονται βία, πολέμους, επαναστάσεις. Την ισορροπία ελευθερίας και ισότητας ρυθμίζουν οι ανθρώπινοι νόμοι, για να τηρηθεί ο ορισμός του Αριστοτέλη για την ελευθερία που αναφέρθηκε παραπάνω.
*Ο κ. Δημήτριος Α. Σιδερής είναι ομότιμος καθηγητής καρδιολογίας

Ετυμολογία

• Δημ. Α. Σιδερής, Ομ. Καθηγητής καρδιολογίας, dimitris.sideris@gmail.com
• Κοινή Γνώμη, 24 Ιουλίου 2018

Στη Δωρική διάλεκτο λᾶας» σημαίνει λίθος. Τη Λακωνική πόλη Λάας ίδρυσαν άνθρωποι που δημιουργήθηκαν από τους λίθους που έριχναν ο Δευκαλίων και η Πύρρα μετά τον κατακλυσμό. Από κει κατάγεται η λέξη Λαός. Άλλα υπολείμματα του «λάας» είναι τα «λαλάρια», (βότσαλα), «λατομείο» (λιθοτομείο), λαξεύω (λιθοξέω). Ενόσω αναπτυσσόταν η δημοκρατία, οι ψηφοφορίες, γίνονταν είτε με «χειροτονία» (ανάταση χεριών), ή με λίθινους ψήφους.

Η ζωντανή γλώσσα εξελίσσεται. Μένει αναλλοίωτη όταν πάψει να μιλιέται. Η λατινική είναι νεκρή γλώσσα. Αντίθετα, η Ελληνική εξελίσσεται συνεχώς μέχρι σήμερα, ζωντανή, χωρίς ασυνέχειες. Η σύγχρονη γλώσσα μας δεν μοιάζει με τη γλώσσα του Αγαμέμνονα, όπως εγώ δεν μοιάζω με το βρέφος που γέννησε η μάνα μου, αλλά είμαι το ίδιο πρόσωπο. Εξελισσόμενη, η γλώσσα έχει ιστορία. Η ιστορία της αντικατοπτρίζει αλλαγές που επέβαλαν την εξέλιξή της. Ετυμολογία.

Πριν από >100000 χρόνια οι άνθρωποι κραύγαζαν σαν τα ζώα. Τέτοιες κραυγές κατατάσσονται σήμερα στα επιφωνήματα. Τα ευέλικτα γλωσσικά όργανα του ανθρώπου και η ικανότητά του για μάθηση επέτρεψαν την εξέλιξη της γλώσσας με ανάπτυξη των 10 σημερινών μερών του λόγου. Πριν από μερικές δεκαετίες, κάποιοι επιστήμονες σύγκριναν τις γλώσσες του κόσμου, βρήκαν κοινές ρίζες και κατέληξαν σε ένα λεξιλόγιο λίγων εκατοντάδων λέξεων. Η λέξη «ΜΑ» σημαίνει τη μητέρα σε όλες σχεδόν τις γλώσσες. Αναζήτησαν και βρήκαν μια πρωτόγονη φυλή στην Αφρική, που δεν είχε έλθει σε επαφή με πολιτισμένο κόσμο. Το λεξιλόγιό τους, πολύ περιορισμένο, αντιστοιχούσε στην τεχνητή γλώσσα που είχαν σχηματίσει.

Κάθε γλώσσα έχει ιδιαίτερα πλεονεκτήματα. Συγκρίνω τη γλώσσα μας με την Αγγλική που κάπως γνωρίζω. Προήλθε από τη μίξη μιας γερμανογενούς Αγγλοσαξονικής και μιας γαλλογενούς νορμανδικής με προσθήκες Κελτικών, Ελληνικών και Λατινικών λέξεων. Για κάθε έννοια διαθέτει δύο τουλάχιστον λέξεις με ταξική διαφορά. Νορμανδοί αφέντες, Βρετανοί υποτελείς. Οι φτωχοί έτρεφαν γερμανογενή pigs, που τα έτρωγαν οι πλούσιοι ως γαλλογενές pork. Και, everybody gets up, the Queen arises. Οι Ελληνικές λέξεις, εξέφραζαν κυρίως αφηρημένες έννοιες που τις πήραν έτοιμες.

Η Ελληνική γλώσσα είχε αρχικά μερικές εκατοντάδες μόνο λέξεις (οι περισσότερες κοινές με τη λατινική). Καθώς αναπτυσσόταν ο λαός, εξελισσόταν και η γλώσσα καλύπτοντας τις ανάγκες. Πρωτογενείς λέξεις συνθέτουν νέες, αποκτούν κατάλληλες καταλήξεις, αλλοιώνονται φωνήεντα και σύμφωνα, για να εκφράσουν παραπλήσιες έννοιες. Και να πώς προκύπτει η ανωτερότητα της Ελληνικής γλώσσας: Η γλώσσα συμβολίζει τη νόηση. Κυρίως διαμέσου της γλώσσας επικοινωνούν διαφορετικές νοήσεις, άμεσα άβατες για όλους τους άλλους καθεμιά. Οι έννοιες συμβολίζονται με λέξεις και τα νοήματα με προτάσεις. Εμείς μπορούμε να αναγνωρίζουμε λέξεις ακόμη και αν τις συναντάμε για πρώτη φορά, επειδή γνωρίζομε τις ρίζες από τις οποίες κατάγονται. Οι Άγγλοι ξέρουν ότι tachycardia σημαίνει ταχεία λειτουργία της καρδιάς, επειδή έτσι τους έμαθαν. Οι Έλληνες γνωρίζομε τι σημαίνει «ταχυκαρδία» χωρίς να μας το εξηγήσει κάποιος, επειδή ξέρομε τη σημασία των συστατικών μερών της. Αυτή η απλότητα προσδίδει στη γλώσσα μας μοναδική ευχρηστία ως εργαλείο της νόησης την οποίαν εκφράζει. Στη μακραίωνη πορεία της ανέπτυξε πλήθος λέξεων. Κάθε έννοια συμβολίζεται με ποικίλες λέξεις με ελαφρώς διαφορετικό «άρωμα» καθεμιά, συνήθως ταξικό, όπως στην Αγγλική, αλλά με καταγωγή από κοινή γλώσσα. Στα Αγγλικά παραδείγματα που ανέφερα, «οι υποτελείς τρέφουν γουρούνια, ενώ οι αφέντες τρώνε χοιρινό». Και «ενώ όλοι σηκώνονται, η βασίλισσα εγείρεται». Οι καταλήξεις επιτρέπουν να ανακατατάσσονται οι λέξεις σε μια πρόταση για να τονισθούν μη ρητά μέρη του λόγου, ενώ σε άλλες γλώσσες μόνον η «φυσική» σειρά των λέξεων (υποκείμενο-ρήμα-αντικείμενο) επιτρέπει την κατανόησή της. Ο «Γιάννης έδωσε ένα άνθος στη Μαρία», τονίζει ότι ο Γιάννης ήταν (και όχι άλλος). «Στη Μαρία έδωσε ένα άνθος ο Γιάννης» τονίζει ότι το έδωσε στη Μαρία (και όχι σε άλλην). Όπως η Αγγλική, έτσι και η Ελληνική γλώσσα έχει μεγάλη ευκολία να αφομοιώνει (προσαρμόζοντας στη γραμματική και συντακτικό της) ξένες λέξεις. Η αξία ενός οργάνου είναι ανάλογη με την ευχρηστία του και το έργο που δημιουργεί. Η ευχρηστία της γλώσσας μας την καθιστά ποιοτικά ανώτερη από τις άλλες γλώσσες. Εξίσου σήμερα, όπως παλιά. Το γράφω και δεν κοκκινίζω.

Η επικοινωνία των ανθρώπων απόκτησε εργαλείο, τη γραφή. Διαδοχικά ιδεογραφική, συλλαβογραφική, τελικά αλφαβητική, Ελληνική επινόηση. Υπάρχουν διαφορές. Τα ιδεογράμματα (ιερογλυφικά, σύγχρονα κινεζικά σύμβολα, επιστημονικά σύμβολα) παριστάνουν έννοιες, όποια γλώσσα κι αν μιλάει κάποιος. Το ιδεόγραμμα «4» συμβολίζει την τετράδα, μολονότι εμείς το λέμε «τέσσερα», άλλοι «κουάτρο», άλλοι «φόορ» κλπ. Με την Ελληνική αλφαβητική γραφή, συμβολίζεται η γλώσσα και, έμμεσα μόνον, η νόηση. Τα ιδεογράμματα, παρά την αμεσότητά τους με τις έννοιες, έχουν σοβαρούς περιορισμούς, διότι ο αριθμός των εννοιών είναι απέραντος, ενώ η δυνατότητα αναγνώρισης γραπτών συμβόλων περιορισμένη. Αντίθετα, με 24 μόνο γράμματα μπορεί να συμβολίζεται η Ελληνική γλώσσα και επομένως είναι το απλούστερο, ποιοτικά ανώτερο, εργαλείο στην υπηρεσία μιας γλώσσας. Η αρχική φωνητική γραφή (ένα γράμμα για κάθε φθόγγο, ένας φθόγγος για κάθε γράμμα) έκανε προσιτή την ανώτερη σκέψη σε όλο το λαό. Η σύγχρονη εκδοχή της γλώσσας μας έχει 37 φθόγγους (Μπαμπινιώτης), ενώ η Αγγλική 55 (Webster Dictionary). Όμως οι 37 Ελληνικοί φθόγγοι μπορούν να παρασταθούν με τα 24 μόνο Ελληνικά γράμματα και συμπλέγματά τους ΧΩΡΙΣ ΕΞΑΙΡΕΣΕΙΣ. Τα «Μπ,Γκ,Ντ» προφέρονται στην αρχή της λέξης ΠΑΝΤΟΤΕ ως «b,g,d», ενώ στο μέσο ως «mb,ng,nd». Και τα ουρανικά «Κ,Γ,Χ» προφέρονται αλλιώς πριν από τα «Α,Ο,ΟΥ» και διαφορετικά πριν από τα «Ε,Ι». Το «χέρι» προφέρεται ΠΑΝΤΟΤΕ «χιέρι». Αντίθετα, το Αγγλικό γράμμα «a» προφέρεται σαν «α» (father), «έι» (table) ή «ο» (all). Η Ελληνική γραφή είναι το ευχρηστότερο εργαλείο της γλώσσας. Η απλούστατη φωνητική γραφή εξασφάλιζε γραπτή επικοινωνία στο σύνολο του λαού, όπως στις αρχαιοελληνικές δημοκρατίες. Η απουσία γραφής εξυπηρετούσε την απόλυτη μοναρχία (Μακεδόνες, Βυζάντιο κλπ πλην βασιλέων). Η μη φωνητική αλφαβητική γραφή εξυπηρετεί την ολιγαρχία, όπως στα σύγχρονα «πολιτισμένα» πολιτεύματα.

Ζωντανή η γλώσσα, άλλαζε. Η γραφή όμως δεν ακολουθούσε. Χωρίς δημοκρατία δεν χρειαζόταν πια. Φθάσαμε να έχουμε 7 τρόπους (Η,ῌ,Ι,Υ,ΕΙ,ΟΙ,ΥΙ) για να παραστήσουμε τον ίδιο φθόγγο. Έπαψε η γραφή να είναι το εύχρηστο εργαλείο της υπέροχης γλώσσας μας.

Η ετυμολογία διδάσκει την ιστορία της γλώσσας, βασικού εργαλείου επικοινωνίας και ταυτότητας. Τελευταία, αντί να διατηρηθεί (και ενισχυθεί) η ανάγνωση και κατανόηση της αρχαίας γλώσσας και να καταργηθεί η περιττή πια ιστορική ορθογραφία, καταργήθηκε (ή υποβαθμίστηκε) η διδασκαλία της αρχαίας γλώσσας και διατηρήθηκε η ανέφικτη ιστορική ορθογραφία. Μπουγάδα εγκεφάλου; Έλεος!

 

Πρόοδος

Δημ. Α. Σιδερής* dimitris.sideris@gmail.com

Ηπειρωτικός Αγών, 20 Ιουλίου 2017

Συχνά χαρακτηρίζομε κάποιους ανθρώπους απαξιωτικά συντηρητικούς και άλλους με θαυμασμό προοδευτικούς. Συντηρητισμός σημαίνει πνευματική ακινησία, προσήλωση στην παράδοση. Τον συνοδεύει η πνευματική αδράνεια. Όπως στη Φυσική, αντιστέκεται σε κάθε αλλαγή. Το αντίθετο σημαίνει αλλαγή. Όμως αυτή δεν είναι συνώνυμη με την πρόοδο. Ενδέχεται να είναι πρόοδος, πορεία προς τα εμπρός, αλλά και οπισθοδρόμηση. Και τα δύο είναι αντίθετα στη συντήρηση. Αλλά τι σημαίνει προ- και οπισθο-;

Ζούμε σε ένα σημείο, εδώ, από όπου ξεκινούν τρεις διαστάσεις. Πάνω σημαίνει αντίθετα από τη βαρύτητα, κάτω σημαίνει σύμφωνα με τη βαρύτητα. Εμπρός σημαίνει προς όπου βλέπουν τα μάτια μας, πίσω προς όπου δεν βλέπουν. Δεξιά ή αριστερά σημαίνει προς την ασύμμετρη ικανότητά μας ή αντίθετα, ανάλογα με το αν είμαστε δεξιόχειρες ή αριστερόχειρες. Και οι τρεις διαστάσεις είναι αμφίδρομες· μπορούμε να κινούμαστε και προς τις δύο κατευθύνσεις. Ζούμε όμως και σε μια στιγμή, τώρα, από όπου ξεκινά μία μόνο διάσταση, από το παρελθόν προς το μέλλον. Είναι μονόδρομος, πέρα από τις δυνατότητες της βούλησής μας. Τουλάχιστον όσο μιλάμε για το μεσόκοσμο στον οποίον ζούμε, διότι στη σύγχρονη (εδώ και ένα αιώνα) Φυσική, ο Χρόνος αντιμετωπίζεται διαφορετικά. Πρόοδος λοιπόν, λέει η λέξη, σημαίνει κίνηση προς τα εμπρός, προς εκεί που βλέπομε, ενόσω ο χρόνος πορεύεται από πριν προς το μετά.

Τι είναι πρόοδος λοιπόν; Η διάλυση της οικογένειας, όπως συμβαίνει σήμερα είναι πρόοδος; Η μάχαιρα στην οικογένεια, όπως την πρόβαλε ο Ιησούς, ήταν πρόοδος; Ο γάμος μεταξύ ομοφύλων είναι πρόοδος; Η οικονομική ανάπτυξη είναι πρόοδος; Η αυξανόμενη ανισότητα είναι πρόοδος; Η σιδερένια πειθαρχία σε κάποια ανθρώπινη ή υπερανθρώπινη βούληση είναι πρόοδος; Η απείθαρχη ελευθερία ως την αναρχία είναι πρόοδος; Το γεγονός ότι κάτι ισχύει σήμερα που δεν ίσχυε στο παρελθόν είναι πρόοδος ή οπισθοδρόμηση; Σε προϊστορικούς χρόνους ίσχυε η μητριαρχία, που τη διαδέχθηκε η πατριαρχία. Ήταν πρόοδος; Η αποκατάσταση σήμερα της ισότητας μεταξύ των φύλων (ανολοκλήρωτη ακόμη) που διαδέχεται την πατριαρχία είναι πρόοδος;

Η εμπειρία δείχνει ότι η κοινωνία πορεύεται με ταλάντωση, με κινήσεις τη μια προς μια κατεύθυνση και, περιοδικά, προς την άλλη. Ωστόσο, δεχόμαστε αυθαίρετα, ότι, παρά την ταλάντωση, η κοινωνία προοδεύει. Η παρακμιακή ελληνιστική φάση που διαδέχθηκε την κλασική ελληνική δεχόμαστε πως ήταν πρόοδος, διότι κατ΄ αυτήν έγινε θαυμαστή ανάπτυξη του τεχνολογικού πολιτισμού, μολονότι, παράκμασε η δημοκρατία, που ήταν η μάνα για την πρωτοφανή (και μοναδική στην ιστορία) ισόρροπη ανάπτυξη των τεχνολογικών (φυσικών), πνευματικών (ανθρωπιστικών) και κοινωνικών επιστημών. Σήμερα βιώνομε μια ασύλληπτη έκρηξη των φυσικών επιστημών με τη συνοδό τεχνολογία, που γίνεται χωρίς αντίστοιχη ανάπτυξη των κοινωνικών και ανθρωπιστικών επιστημών. Η έξαρση των φυσικών επιστημών έχει σαφή σκοπό: αντισταθμίζει (δεν αίρει – αυτό είναι αδύνατο) τους φυσικούς νόμους που περιορίζουν την ελευθερία του αισθητού Εγώ μας. Η φωτιά αντιστάθμισε το κρύο και επέτρεψε να ζουν άνθρωποι σε όλα τα πλάτη της γης. Ο τροχός αντιστάθμισε την τριβή και επιτρέπει να κινούμαστε με μικρότερες απώλειες ενέργειας. Τα αερόστατα, αεροπλάνα, οι πύραυλοι αντιστάθμισαν τη βαρύτητα. Η ιατρική αντιστάθμισε την ανθρώπινη φθορά αναβάλλοντας την έλευση του θανάτου κλπ. Όμως αυτή η αλλαγή, που όλοι θα σπεύδαμε να χαρακτηρίσουμε πρόοδο, αφού αυξάνει την ελευθερία μας, συνοδεύεται, αναγκαστικά από εξειδίκευση των ανθρώπων, κι αυτή σημαίνει μεγαλύτερη εξάρτηση του ενός από τον άλλον, δηλαδή μείωση της κοινωνικής ελευθερίας μας, αφού οι κοινωνικές επιστήμες δεν αναπτύχθηκαν αρκετά για να αντισταθμίσουν τους αυξανόμενους περιοριστικούς κοινωνικούς νόμους. Πέρα από την ανάγκη εξειδίκευσης, η καλπάζουσα ανάπτυξη των φυσικών επιστημών εγκυμονεί κινδύνους. Η τεχνητή νοημοσύνη σε συνδυασμό με ρομπότ μοιάζουν να καραδοκούν στη γωνιά για να μας υποδουλώσουν. Κι όταν θα το καταλάβουμε, θα είναι πολύ αργά.

Σα να έβαλα στην προηγούμενη παράγραφο προσανατολισμό: Πρόοδος είναι η πορεία προς την ελευθερία. Όχι ακριβώς όμως. Ζούμε ακόμη στον απόηχο του Διαφωτισμού (παρά τα κρίσιμα πλήγματα που δέχθηκε στον 20ό αιώνα), όπως υλοποιήθηκε με την πολυαίμακτη Γαλλική Επανάσταση. Που κι αυτή μας άφησε κληρονομιά την ισότιμη επιδίωξη Ελευθερίας και Ισότητας. Ήδη ο Αριστοτέλης είχε δείξει την ισοτιμία των δύο στόχων. Όρισε την ελευθερία ως: «εν μεν το εν μέρει άρχειν και άρχεσθαι… (δηλαδή ισότητα), εν δε το ζην ως βούλεται τις». Όπως είδαμε όμως, η επανάσταση στην ελευθερία του αισθητού Εγώ συνδέεται με υποβάθμιση της ελευθερίας του κοινωνικού Εγώ και ανάπτυξη ανισότητας. Ο άνθρωπος έχει το προνόμιο να μπορεί να γελαστεί, να κάνει λάθη. Έφθασε στο απόγειο του πολιτισμού τον καιρό της κλασικής αρχαιότητας με την ισόρροπη ανάπτυξη φυσικών, ανθρωπιστικών, κοινωνικών επιστημών. Τις φυσικές και τις κοινωνικές λίγ΄ ως πολύ τις κατανοούμε. Ανθρωπιστικές είναι όσες ασχολούνται με τον άνθρωπο, αντιστοιχώντας κυρίως στο νοητό Εγώ, ιδιαίτερα οι γλώσσες, η φιλολογία, η λογοτεχνία, οι κλασικές σπουδές, η φιλοσοφία, η θεολογία, οι εικαστικές και παραστατικές  (μουσική, θέατρο, χορός) τέχνες, αλλά και η αρχαιολογία και η ιστορία, παρόλο που σήμερα εντάσσονται στις κοινωνικές επιστήμες. Τι θα πει ισόρροπη ανάπτυξη; Κάποιος ιεραρχεί το ένα ο άλλος το άλλο πάνω από τα άλλα. Ισόρροπη, επομένως, σημαίνει: σύμφωνα με την διάχυτα επικρατούσα ανεκτική άποψη του συνόλου, δηλαδή τη βούληση της κοινωνίας που ονομάζεται ηθική. Και απαιτεί δημοκρατικό πολιτικό καθεστώς, όπως (ανολοκλήρωτο, χωρίς γυναίκες και δούλους) ίσχυσε στην κλασική αρχαιότητα. Δημοκρατικό σημαίνει αυτό που όρισε ο Αριστοτέλης: «Λέγω δ’ οίον δοκεί δημοκρατικόν μεν είναι το κληρωτάς είναι τας αρχάς, το δ’ αιρετάς ολιγαρχικόν». Οι άρχοντες στη δημοκρατία κληρώνονται, στην ολιγαρχία εκλέγονται.

Τελικά πρόοδο θα ονόμαζα την πορεία προς μια ισόρροπη ανάπτυξη φυσικών, ανθρωπιστικών, κοινωνικών επιστημών προσβλέποντας στο μέλλον και όχι απλώς την άρση της συντήρησης. Η πορεία θα είναι αναγκαστικά ταλαντούμενη, με συνεχείς περιοδικές αυξομειώσεις, που γίνονται αυτόματα από μόνες τους, αλλά και επηρεάζονται από πλήθος εξωγενών παραγόντων, από φυσικές μεταβολές (όπως υπήρξε η έκρηξη της Σαντορίνης που σημάδεψε τις μυθολογίες όλων των λαών γύρω της) ή από ανθρώπινες επεμβάσεις, (όπως συμβαίνουν στις επιδρομές «βαρβάρων», δηλαδή διαφορετικών από τους εκάστοτε «εμάς»). Παρά την ταλάντωση, η γενική πορεία, όπως υπήρξε ως σήμερα η προϊστορία και ιστορία ολόκληρης της ανθρωπότητας, θα αποτελεί πρόοδο, εφόσον στοχεύει προς τα εκεί που η ανθρωπότητα ολόκληρη βλέπει, οραματίζεται, ονειρεύεται, σχεδιάζει. Το μέτρο της ισορροπίας μεταξύ επιστημών τόσο πιο πολύ προσεγγίζεται, όσο πλησιέστερα προς την πειθαρχημένη δημοκρατία (σε αντίθεση με την ασύνταχτη οχλοκρατία και τη συντεταγμένη μοναρχία ή ολιγαρχία) οδεύει η ανθρωπότητα.

*Ο κ. Δημήτριος Α. Σιδερής είναι ομ. καθηγητής Καρδιολογίας

Άρνηση

Δημ. Α. Σιδερής* dimitris.sideris@gmail.com

Ηπειρωτικός Αγών, 13 Ιουλίου 2018

Βιολογικά η άρνηση είναι ισχυρότερη από τη θέση. Η συντήρηση της ζωής μας γίνεται με άρνηση των επιβλαβών ερεθισμάτων. Όταν με πληγώνει κάτι, κάνω κινήσεις για να απαλλαγώ. Και όταν πεινάω, υποφέρω και κινητοποιούμαι να βρω ό,τι χρειάζεται για να χορτάσω. Και στις δυο περιπτώσεις αρνητική συμπεριφορά. Από την άλλη, η διατήρηση του είδους γίνεται θετικά, με επιδίωξη της ηδονής. Χαίρομαι με την ηδονή, δεν υποφέρω από την απουσία της. Τα θετικά και αρνητικά κίνητρά μας επεκτείνονται σε όλα τα θέλω μας. Και να το πρόβλημα. Η αρνητική στάση μας έχει άμεσες συνέπειες, απαλλαγή από μια παρούσα απειλή. Η θετική στάση μας έχει πιο έμμεσες συνέπειες, μια μελλοντική ευδαιμονία. Όσα έγραψα ισχύουν για τα πιο κοντινά σε μας ζώα, όπως είναι τα θηλαστικά και τα πτηνά. Είναι υποχρεωμένα να ενεργούν με τα εγωιστικά κίνητρα που περιέγραψα. Στις κοινωνίες των εντόμων, αυτά ενεργούν όπως επιβάλλει το αλτρουϊστικό, όχι εγωιστικό, συμφέρον της κοινωνίας τους.

Εμείς οι άνθρωποι όμως έχομε αναπτυγμένες δυνατότητες επιλογής. Έχομε το προνόμιο (ή κατάρα;) να μπορούμε να επιλέγουμε, δηλαδή να κάνουμε λάθη – αν λάθος ορίζεται μια συμπεριφορά αντίθετη από τους νόμους της φύσης. Και οι δικές μας επιλογές είναι μεταξύ των αγελαίων ζώων, όπως είναι κυρίως τα θερμόαιμα σπονδυλωτά, και των κοινωνικών ζώων, όπως είναι κυρίως τα μυρμήγκια, οι μέλισσες κλπ. Έχομε επιθυμίες, αιτίες δηλαδή, που πηγάζουν από τις ανάγκες του αισθητού (σωματικού) Εγώ μας και σκοπούς που διαμορφώνονται για το μέλλον από το νοητό μας Εγώ. Έτσι, ενώ οι άμεσες αντιδράσεις μας είναι η αποφυγή των δυσάρεστων συνθηκών, οι έμμεσες και μακροχρόνια επωφελέστερες αντιδράσεις μας είναι η επιδίωξη δύσκολων, αλλά ευχάριστων συνθηκών.

Τα λέω όλα αυτά διότι οι άμεσες αντιδράσεις μας στηρίζονται περισσότερο στον εγωισμό μας, ενώ οι έμμεσες στηρίζουν τον αλτρουϊσμό μας. Και διότι, τελικά, οι περισσότεροί μας δεν ξέρομε τι θέλομε και δεν υπάρχει κανένας που να ξέρει πάντοτε τι θέλει. Ο Αριστοτέλης ορίζει την ελευθερία: «εν μεν το εν μέρει άρχειν και άρχεσθαι…εν δε το ζην ως βούλεται τις». Και ο Kant είναι πιο σαφής. Ελευθερία δεν σημαίνει μόνο αρνητικά ότι δε ζω όπως θέλει κάποιος άλλος, αλλά θετικά, ότι ζω όπως εγώ επιλέγω.

Κι έρχομαι στην πολιτική που μας καίει όλους. Αρνούμαστε στη FYROM το όνομα που επιθυμούν οι κάτοικοί της. Αρκετά δικαιολογημένα νομίζω. Αλλά τι θέλομε γι΄ αυτούς; Επιλέξτε και πληροφορήστε με: Α. Να διαλυθεί το κράτος της FYROM. Έτσι θα προκύψει μια Μεγάλη Βουλγαρία και μια Μεγάλη Αλβανία. Β. Να προσαρτήσουμε το κράτος της FYROM. Έτσι ο πληθυσμός της χώρας μας θα αποτελείται από (στρογγυλεμένα) 10 εκατομμύρια Έλληνες, 500 χιλιάδες Αλβανούς και 2 εκατομμύρια Σλαβομακεδόνες, με μερικές εκατοντάδες χιλιάδες άλλες μειονότητες. Γ. Να προσαρτήσουμε το κράτος της FYROM εξοντώνοντας τους κατοίκους της. Έτσι θα απαλλαγούμε μια για πάντα από αυτούς και θα επισύρουμε την παγκόσμια οργή εναντίον μας (και τι μας νοιάζει;). Δ. Να τους αφήσουμε να επιλέξουν το όνομα του κράτους τους και την ταυτότητά τους, αρκεί το όνομα να μη δημιουργεί αλυτρωτικούς πόθους στη δικιά μας (που συμπίπτει με την αρχαία) Μακεδονία. Ούτε Δημοκρατία, ούτε Βασίλειο ούτε άλλο τι της Μακεδονίας. Ε. Άλλο (προσδιορίστε). Αν δεν ξέρουμε τι επιδιώκομε, αλλά μόνο λέμε όχι σε ό,τι θέλουν αυτοί, η (ένδοξη;) ήττα μας είναι εξασφαλισμένη.

Άλλο. Οι πολιτικοί μας έχουν αποδειχθεί κάκιστοι. Εδώ και 10 τουλάχιστον χρόνια, κάθε πρωθυπουργός αποδεικνύεται χειρότερος από τον (κακό) προηγούμενό του. Θα έλθουν σε κάνα χρόνο οι εκλογές. Παρακαλώ επιλέξτε: Α. Ένα από τα υποψήφια κόμματα, το καλύτερο ή το λιγότερο κακό. Ίσως αποδειχθεί ότι είναι μη σημαντικά καλύτερο ή χειρότερο από τα προϋπάρξαντα. Β. Κανένα κόμμα (λευκό), διότι θεωρείτε ότι όλα τα κόμματα είναι κατώτερα από τις ελάχιστες δικές σας προσδοκίες. Έτσι αφήνετε τους άλλους να αποφασίσουν για σας. Γ. Αποχή. Σημαίνει ότι απορρίπτετε όχι κόμματα και πολιτικούς, αλλά σύστημα. Αν όμως απορριφθεί το σύστημά μας, ποιο θα είναι το εναλλακτικό διάδοχό του; Είστε διατεθειμένοι να αγωνισθείτε για κάποιο δικό σας σκοπό; Δ. Άλλη επιλογή (προσδιορίστε). Όλες οι επιλογές συνεπάγονται ρίσκο. Αυτό μόνο εσύ, αναγνώστη μου, μπορείς να ζυγίσεις πόσο το αντέχεις. Όμως αποφάσισε τι θέλεις.

Όχι στην Ε.Ε., όχι στο ΝΑΤΟ; Κακά, ψυχρά κι ανάποδα και τα δύο. Αλλά σήμερα δεν μπορούμε να σταθούμε ακέραιοι έξω από ένα συνασπισμό, είμαστε ανίσχυροι μόνοι μας απέναντι στον οικονομικό και στρατιωτικό οδοστρωτήρα. Βλέπετε εναλλακτική λύση; Ποια;

Όχι στην ανάπτυξη πάνω σε αρχαιολογικούς χώρους. Μα όλη η Ελλάδα είναι αρχαιολογικός χώρος. Καθήκον μας, ισχυρίζομαι, δεν είναι να λέμε όχι, αλλά να σκεφτούμε πώς θα αναδειχθούν και αξιοποιηθούν τα αρχαία ευρήματα, ενώ θα γίνεται τοπική ανάπτυξη. Και η φύση, χωρίς ανθρώπους, εξελίσσεται σε ζούγκλα ή έρημο. Αντί όχι στην ανάπτυξη διότι καταστρέφει τη φύση, ναι στην οικολογική ανάπτυξη με συγκεκριμένες προτάσεις. Ρέματα και ακτές από σκουπιδότοποι να γίνουν πάρκα και αισθητικά τουριστικοί τόποι σεβόμενοι το περιβάλλον. Αυτό που μετράει είναι το πνεύμα, η φαντασία, η γνώση και η τέχνη των ειδικών, αλλά, προπάντων, η βούληση του καθενός μας. Σε καλύτερα οργανωμένες χώρες γίνονται τοπικά και γενικά δημοψηφίσματα. Αν θέλει κάποιος να οικοδομήσει ένα κτίσμα, θα πρέπει να παρουσιάσει τα σχέδιά του, οι γείτονες να τα κρίνουν, ενώ η δημόσια (τοπική, κρατική) πολεοδομία θα αποφασίσει αφενός αν τηρούνται οι αναγκαίοι κανόνες ασφάλειας και αφετέρου αν τυχόν οι ενστάσεις των γειτόνων έχουν λογική βάση. Κτίσματα σύμβολα του τόπου τους μπορεί να είναι είτε ταιριαστά με το περιβάλλον τους (Παρθενώνας!) είτε τελείως αταίριαστα (Πύργος Άιφελ!).

Προϋπόθεση είναι πάντοτε να ξέρουμε τι θέλομε, όχι μόνο τι δεν θέλομε. Ενεργούμε με ιεραρχημένα κίνητρα. Πιο ισχυρά είναι του αισθητού Εγώ, οι σωματικές μας ανάγκες, που αν δεν τις ικανοποιήσουμε πεθαίνομε. Παραπάνω είναι τα κίνητρα του κοινωνικού Εγώ, πώς μας πιέζει η κοινωνία, η ανάγκη μας για αγάπη και κοινωνική αναγνώριση. Κορυφαία είναι τα κατεξοχήν ανθρώπινα κίνητρα του νοητού Εγώ, η αυτοπραγμάτωσή μας, με δημιουργία σκοπού που τον επιδιώκομε εφόσον δεν εμποδίζει τους σκοπούς των άλλων. Για δικούς τους σκοπούς οι άλλοι μπορεί να μας στερούν την ικανοποίηση σωματικών μας αναγκών ή μας προσφέρουν το δόλωμα της ηδονικής ικανοποίησης επιθυμιών μας. Πάντοτε οφείλομε να ξεκινούμε συνειδητοποιώντας το δικό μας σκοπό. Καλύτερα συμπληρωματικό, όχι μιμητικό ή συγκρουσιακό με των άλλων.

*Ο κ. Δημήτριος Α. Σιδερής είναι ομ. καθηγητής Καρδιολογίας

Εξουσία και Κύρος

Εξουσία είναι η δυνατότητα, με βάση νόμο, παράδοση κλπ, που έχει κάποιος να επιβάλλει τη θέλησή του σε άλλους. Τυπικά ασκείται με ένα σύστημα ποινών και αμοιβών. Οι άλλοι υπακούν στον εξουσιαστή, διότι είναι εξαρτημένοι και αισθάνονται φόβο απέναντί του, αλλά και ελπίδα. «Δε φοβάμαι τίποτε, δεν ελπίζω τίποτε, είμαι ελεύθερος» (Ν.Καζαντζάκης)∙ οι ακόλουθοι του εξουσιαστή δεν είναι ελεύθεροι. Στη δημοκρατία όλοι είναι ελεύθεροι έχοντας ίσες πιθανότητες να είναι εκ περιτροπής άρχοντες και αρχόμενοι. Ελευθερία σημαίνει «Ἓν μὲν τὸ ἐν μέρει ἂρχειν καὶ ἂρχεσθαι…ἓν δὲ τὸ ζῆν ὡς βούλεταἱ τις» (Αριστοτέλης). Η εξουσία είναι περίπου συνώνυμη με ένα φυσικό μέγεθος, την ισχύ. Ισχύς σημαίνει κατανάλωση πολλής ενέργειας σε βραχύ χρόνο ή το γινόμενο ταχύτητας και δύναμης που επιβάλλεται. Στην Αγγλική γλώσσα η ισχύς και η εξουσία έχουν το ίδιο όνομα: power.

Στα ζώα υπάρχει αρχηγός. Είναι εκείνος που καταναλώνει πολλή ενέργεια σε βραχύ χρόνο, ο γρήγορος και δυνατός. Συνήθως είναι μπροστάρης, ορίζει την πορεία του πλήθους. Σε ένα σμήνος πουλιών κάποιο αλλάζει πορεία και όλα το ακολουθούν. Μπροστάρης για όλα τα πετεινά είναι το ισχυρότερο κι αυτό διότι οι κυματισμοί του αέρα που σχηματίζει με τις φτερούγες του κάνουν πιο αναπαυτική την πτήση στα υπόλοιπα. Όταν ο «αρχηγός» κουρασθεί μένει πίσω και κάποιο άλλο μέλος του σμήνους αναλαμβάνει την ηγεσία. Πάντα το εκάστοτε ισχυρότερο. Δεν είναι όμως πάντοτε μπροστάρης ο αρχηγός. Κατά μήνα Φεβρουάριο στους πευκώνες βλέπομε συχνά ένα συρμό από κάμπιες. Αρχηγός, βηματοδότης, είναι η τελευταία. Αν αφαιρέσετε από το συρμό την πρώτη κάμπια, ο συρμός συνεχίζει την πορεία του ακολουθώντας τη δεύτερη που έχει γίνει πρώτη. Αν όμως αφαιρέσετε την τελευταία, ολόκληρη η φάλαγγα σταματά. Υπάρχει τώρα κατανομή των αρχηγικών ρόλων. Οι κάμπιες έχουν μια ρυθμική περισταλτική κίνηση, που είτε είναι αυτόματη είτε διεγείρεται όταν η πυγή τους ερεθίζεται από την κεφαλή των από πίσω τους. Εκείνη με την υψηλότερη συχνότητα περισταλτισμού γίνεται αρχηγός, διεγείρει σε κίνηση την μπροστινή της κι αυτή την πιο μπροστά κοκ. Όλος ο συρμός όμως ακολουθεί την πορεία που ορίζει η πρώτη κάμπια. Το μηχανισμό αυτό τον τηρούν οι φάλαγγες αυτοκινήτων, όπως σε μια εφοδιοπομπή. Καθένα προχωρεί όσο βλέπει να ακολουθεί το επόμενο, αλλά όλα πορεύονται εκεί που οδηγεί το πρώτο. Αυτοί είναι κύριοι βιολογικοί τρόποι ηγεσίας.

Ο άνθρωπος όμως έχει την ικανότητα να σφάλλει, να αποκλίνει από τους φυσικούς, βιολογικούς νόμους. Ναι, ισχύουν αυτοί οι νόμοι σε μια ομάδα οργανωμένη σαν αγέλη. Στο ανοργάνωτο πλήθος, ο πιο δραστήριος παίρνει πρωτοβουλίες και οι άλλοι τον μιμούνται και τον ακολουθούν. Όταν όμως ζει σαν κοινωνία ο άνθρωπος, χρειάζεται άλλο μηχανισμό για να αναδεικνύει τον αρχηγό, το φορέα της εξουσίας. Κάποιος πρέπει να διαθέτει μια ιδιότητα που να μη στηρίζεται σε ένα σύστημα ποινών και ανταμοιβών, φόβου και ελπίδας. Αυτός έχει κύρος που στηρίζεται στο σεβασμό. Χάρη στο σεβασμό γίνεται γενικά αποδεκτή η αξία κάποιου που επιβάλλεται λόγω της ανωτερότητάς του, χωρίς ποινές και αμοιβές, χωρίς φόβο κι ελπίδα. Οι πρωτόγονες κοινωνίες μάς είναι γνωστές από τη μυθολογία που πιο οικεία μας είναι η αρχαιοελληνική και η Ιουδαϊκή. Στη Βίβλο λοιπόν κάποια στιγμή, ένας άνθρωπος με κύρος, ο Σαμουήλ, έχρισε βασιλιά έναν άλλον που είχε αρχηγικές, εξουσιαστικές, ικανότητες, τον Σαούλ.

Το κύρος δεν επιβάλλεται διά νόμου, όπως η εξουσία. Έχει το μειονέκτημα της ασάφειας. Είναι για την εξουσία ό,τι είναι η ηθική για το δίκαιο. Η ηθική είναι η βούληση της κοινωνίας, ενώ το δίκαιο η βούληση των αρχόντων. Και κύρος είναι η ικανότητα επιβολής λόγω αποδοχής από την κοινωνία, ενώ η εξουσία σημαίνει επιβολή με τη νόμιμη βία. Το κύρος προκύπτει από την όλη διαβίωση του ατόμου. Συνήθως, γι΄ αυτό το λόγο, κύρος έχουν μεγαλύτερο οι γέροντες από τους νέους και η γνώμη τους μετράει. Κύρος μπορεί να έχουν άτομα που είχαν κάποτε εξουσία, τη χρησιμοποίησαν προς όφελος του κοινού, αλλά τώρα δεν την έχουν πια, κι όμως η γνώμη και η βούλησή τους λαμβάνονται σοβαρά υπόψη.

Η εξουσία αναλαμβάνεται με ποικίλους τρόπους. Στις αγέλες εξουσία έχουν οι γονείς, επειδή από αυτούς εξαρτώνται τα τέκνα, αυτοί τους εξασφαλίζουν τροφή, αυτοί τα προστατεύουν από κινδύνους. Στους ανθρώπους, όταν άρχισε να ροδίζει η αυγή της κοινωνίας με δημιουργία αυτοπολλαπλασιαζόμενου αποθέματος αγαθών, εξουσία είχαν οι μητέρες, επειδή μετά το θάνατό τους, ή τη γήρανσή τους έπρεπε αυτή η περιουσία να μη διασκορπισθεί και οι φυσικοί διάδοχοι ήταν οι θυγατέρες τους. Ο πατέρας ήταν άγνωστος. Με την εμφάνιση της βίας για την απόκτηση κυριότητας πάνω στα αποθέματα επικράτησαν οι ισχυρότεροι άνδρες και εξουσία είχε ο πατέρας μεταβιβάζοντάς την στους γιους του. Σε κοινότητες μεγαλύτερες από την οικογένεια, έπρεπε μεταξύ των ανδρών να υπάρξει κάποιος αρχηγός και αυτός ήταν ο ισχυρότερος, ο βασιλιάς (μοναρχία), και με το σύστημα της πατριαρχίας μεταβίβαζε την εξουσία του στο γιο του. Όπως με τους Σαμουήλ και Σαούλ, έτσι, ως σήμερα, η κύρωση των αρχόντων γίνεται με χρίσμα που δίνεται από οντότητες με κύρος, όπως η ορκωμοσία από την εκκλησία. Υπήρξαν φωτεινοί, χαρισματικοί βασιλιάδες. Όχι σπάνια όμως οι διάδοχοί τους αποδείχθηκαν μωροί. Από τους λαμπρούς Μάρκο Αυρήλιο και Μανουήλ Κομνηνό προέκυψαν μωροί διάδοχοι. Η κληρονομική διαδοχή δεν ήταν ό,τι καλύτερο για την κοινωνία.

Ακολούθησε η ολιγαρχία. Είτε ήταν κληρονομική μεταξύ των γαιοκτημόνων, όπως στην αρχαιότητα ή, σήμερα, στη Βουλή των Λόρδων, είτε εκλεγόταν από το λαό, όπως στη Ρωμαϊκή res publica και στην Αγγλική Βουλή των Κοινοτήτων. Η ολιγαρχία εξελίχθηκε στην Ελληνική αρχαιότητα σε δημοκρατία. «Άρχοντες» ήταν το σύνολο της κοινωνίας, με την εκκλησία του δήμου στην αρχαιότητα, με δημοψηφίσματα στις σύγχρονες κοινωνίες. Καθώς τέτοια ηγεσία ήταν δυσκίνητη, δημιουργήθηκε η αντιπροσωπευτική ηγεσία με κλήρωση. Από τις τρεις εξουσίες, στη νομοθετική (βουλή) και στη δικαστική (όπως σήμερα με ενόρκους) επιλέγονταν τα μέλη τους με κλήρωση. Ο Αριστοτέλης πάλι ορίζει: «Λέγω δ΄ οἷον δοκεῖ δημοκρατικὸν μὲν εἶναι τὸ κληρωτὰς εἶναι τὰς ἀρχὰς, τὸδ΄ αἱρετὰς ὀλιγαρχικὸν». Στη δημοκρατία οι άρχοντες κληρώνονται, ενώ στην ολιγαρχία εκλέγονται. Με το κύρος του ολόκληρος ο δήμος χρίζει (εκλέγει) τους αρχηγούς στην εκτελεστική εξουσία. Η δημοκρατία εξελισσόταν διαρκώς, χωρίς να τελειωθεί ποτέ, να συμπεριλάβει γυναίκες, δούλους, μετοίκους. Παρά τα αρνητικά της, έγινε γενεσιουργός του μεγαλύτερου πολιτισμού που ανέπτυξε ως σήμερα η ανθρωπότητα.

ΘΝΗΣΙΜΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΔΥΣΕΞΙΑ*

Δημ. Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitris.sideris@gmail.com

Κοινή Γνώμη 10 Ιουλίου 2018

Ό,τι γεννιέται κάποτε πεθαίνει. Η μεταθανάτια «ζωή» είναι απόλυτο μυστήριο, απρόσιτο στον ανθρώπινο λογισμό. Παρά ταύτα, οι άνθρωποι δεν έπαψαν ποτέ να αγωνίζονται εναντίον του θανάτου. Εδώ και ένα αιώνα περίπου, η τεχνολογία, ιδιαίτερα η ιατρική, έχει επιτύχει πρωτοφανή παράταση της ζωής, τόση που έχει αρχίσει να δημιουργεί προβλήματα. Κοινωνικό πρόβλημα είναι ότι το κόστος της συντήρησης στη ζωή γιγαντώνεται, ενώ το άτομο είναι κοινωνικά ανίκανο να αποδώσει. Προσωπικό είναι ότι όσο περισσότερο ζει κάποιος, τόσο αυξάνονται οι πιθανότητες να αποκτήσει μια νόσο η οποία δεν ιάται μεν, ούτε σκοτώνει, αλλά βασανίζει τον άρρωστο. Κι ο γιατρός βρίσκεται μπροστά σε διλήμματα που αδυνατεί να λύσει μόνος του.

Το Εγώ μας έχει τρεις συνιστώσες: μια αισθητή από όλους∙ μια νοητή από όλους, άμεσα προσιτή μόνο από το ίδιο το Εγώ∙ και μια κοινωνική, την εικόνα του που έχει αποτυπωθεί στην κοινωνία. Αντίστοιχα ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας ορίζει την υγεία όχι μόνο ως απουσία νόσου, αλλά ως ψυχική, σωματική και κοινωνική ευεξία. Αντίστοιχα διακρίνεται και η ιατρική σε τρεις στόχους. Η σωματική αποσκοπεί στην παράταση της ζωής, η ψυχική στη βελτίωση της ποιότητας ζωής και η κοινωνική στην αποκατάσταση της ικανότητας του αρρώστου να ανταποκρίνεται στις κοινωνικές του σχέσεις, οικογένεια, φίλους, επάγγελμα. Δυστυχώς, αρκετά συχνά η επιδίωξη του ενός στόχου επιδεινώνει τον άλλον. Οι χημειοθεραπείες παρατείνουν για κάποιο διάστημα τη ζωή, υποβαθμίζοντας όμως την ποιότητά της. Θεραπείες που ανακουφίζουν από συμπτώματα ενδέχεται να επισπεύδουν την έλευση του θανάτου. Ο άρρωστος, όταν, λόγω της νόσου του παύει να εργάζεται και να έχει έσοδα, είναι αναγκασμένος να αυξήσει τις δαπάνες του σε πληρωμές γιατρών, εξετάσεων, φαρμάκων, νοσοκομείων κλπ για να αποκατασταθεί. Επομένως απαιτείται ιεράρχηση των τριών στόχων της υγείας. Τα πλαίσια αυτής της ιεράρχησης οφείλει να τα αποφασίσει η κοινωνία, όχι ο γιατρός, που αδιαπραγμάτευτο έργο του είναι αποκλειστικά το συμφέρον του αρρώστου του. Ποιο είναι όμως το συμφέρον του;

Παραδοσιακά, η προτεραιότητα της σωματικής όψης, η παράταση της ζωής του αισθητού Εγώ, προέχει. Χωρίς σωματική ζωή δεν μπορούν να υπάρχουν οι δύο άλλες όψεις της ζωής. Ωστόσο, δεν ήταν πάντοτε έτσι. Χαρακτηριστικός είναι ο μύθος της Ηώς, πανέμορφης νεαρής αδελφής του Απόλλωνα ήλιου και της Άρτεμης σελήνης. Ερωτεύθηκε ένα κοινό θνητό, τον Τιθωνό. Τόσο τον αγάπησε, που παρακάλεσε το Δία να τον κάνει αθάνατο για να ζήσουν για πάντα μαζί. Κι ο ερωτύλος μεγάλος θεός συγκινήθηκε και της έκανε το χατίρι. Μόνο που η καημένη ξέχασε να του ζητήσει και να τον κάνει εσαεί νέο. Κι ενώ εκείνη έμενε νέα και ωραία, εκείνος γερνούσε, ζάρωνε, μιλούσε ψευδίζοντας σα να έκανε τζι-τζι κι η Ηώς τον λυπήθηκε και τον μεταμόρφωσε σε τζιτζίκι για να της τραγουδάει κάθε πρωί μόλις τη βλέπει να προβάλλει στην ανατολή.

Η έμφαση στην αισθητή όψη της ζωής ενισχύθηκε μετά τα τερατώδη πειράματα του ναζισμού. Ωστόσο, τα προβλήματα έχουν αρχίσει να γίνονται εμφανέστερα τελευταία. Σε κάποιες χώρες έχει γίνει νόμιμη η ευθανασία υπό ποικίλες μορφές.

Στην ενεργητική ευθανασία ανήκουν κυρίως περιπτώσεις που ο άρρωστος υποφέρει, ενώ η νόσος του είναι ανίατη. Η ιατρική του προσφέρει τα μέσα ανακούφισης. Ωστόσο, αυτά γίνονται βαθμιαία ανεπαρκή, διότι η νόσος προχωρεί, ενώ τα ίδια τα φάρμακα προκαλούν αντοχή, εθισμό και γίνονται ολοένα λιγότερο δραστικά. Ο γιατρός αυξάνει τις δόσεις τους, ώσπου δίνει υπερβολική δόση που γίνεται θανατηφόρος. Οι θρησκευτικές αντιλήψεις, ισχυρές πάντοτε, ιδίως στις ακραίες υπαρξιακές περιπτώσεις, εύχονται «Χριστιανά τα τέλη της ζωής, ανώδυνα, ανεπαίσχυντα, ειρηνικά». Ο γιατρός μπορεί να συμβάλλει σ΄ αυτό το στόχο, αλλά η ευχή απευθύνεται στο Θεό, όχι στο γιατρό. Αν όμως ο Θεός ενεργεί διαμέσου κάποιου οργάνου του, γιατί να μη δεχθούμε ότι ο θεράποντας γίνεται το όργανό Του;

Η παθητική ευθανασία έχει πρώτιστα ισχύ στις περιπτώσεις που έχει πεθάνει το νοητό Εγώ, αλλά επιβιώνει το αισθητό. Στις τυπικές περιπτώσεις το νοητό Εγώ πεθαίνει όταν πάψει οριστικά να διακρίνει τον εαυτό του από το περιβάλλον του. Αν σταματήσει απότομα η καρδιακή λειτουργία, σε <10 δευτερόλεπτα περίπου χάνονται οι αισθήσεις και, αν δεν υπάρξει ιατρική παρέμβαση, σε 3-4 λεπτά επέρχεται και ο σωματικός θάνατος. Το σώμα αρχίζει να εξομοιώνεται με το περιβάλλον του. «Χοῦς εἶ καί εἰς χοῦν ἀπελεύσει». Σε αιφνίδιο βίαιο θάνατο, το τέλος του νοητού και του αισθητού Εγώ μπορούν να είναι ταυτόχρονα, ενώ σε βαριά κώματα, ο νοητός θάνατος μπορεί να προηγείται ώρες, μέρες, κάποτε και μήνες ή έτη πριν από το θάνατο του αισθητού Εγώ. Η σωματική «ζωή» τότε συντηρείται με σωληνάκια που εισδύουν στο σώμα και με διάφορα τεχνητά όργανα, τεχνητή καρδιά, πνεύμονες, νεφρούς, ήπαρ κλπ. Η σωματική όψη της ύπαρξής μας υπάρχει εξίσου σε μας και στα ζώα. Η νοητή όψη όμως, κυρίως με ελευθερία της βούλησης, είναι ειδικά ανθρώπινο προνόμιο. Ζει λοιπόν πραγματικά ένα τέτοιο άτομο, όταν δεν αντιδρά σε κανένα ερέθισμα κι ούτε έχει καμιά αυτόματη κίνηση; Σε τέτοιες περιπτώσεις, αν απλώς παραλειφθεί η κατάλληλη υποβοήθηση στο σώμα του, το άτομο καταλήγει και σωματικά. Το πρόβλημα γίνεται οξύτερο, όταν το άτομο έχοντας πλήρεις αισθήσεις έχει δηλώσει εκ των προτέρων τη ρητή βούλησή του ότι δεν επιθυμεί να του προσφερθούν τέτοιου είδους βοήθειες. Ο γιατρός, φροντίζοντας για το συμφέρον του αρρώστου του, δεν επιτρέπεται να εφαρμόσει καμιά θεραπεία ενάντια στη βούληση του αρρώστου.

Υπάρχει και η υποβοηθούμενη ευθανασία, στην οποίαν ο γιατρός δίνει στον άρρωστό του τα κατάλληλα, ανώδυνα, θανατηφόρα φάρμακα για να τα χρησιμοποιήσει όποτε αυτός νομίζει.

Στη χώρα μας, οποιαδήποτε μορφή ευθανασίας από τις παραπάνω διώκεται ποινικά.

Θεωρώ, ότι ο νόμος πρέπει να εκσυγχρονισθεί, για το συμφέρον του αρρώστου, λαμβάνοντας υπόψη της σύγχρονες δυνατότητες και ανάγκες. Ειδήμονες, γιατροί, νοσηλευτές, νομικοί, φιλόσοφοι, θρησκευτικοί ηγέτες κλπ πρέπει να συνεισφέρουν. Η απόφαση όμως είναι της κοινωνίας ούτε μόνο των ειδημόνων ούτε μόνο των αρχόντων. Μια κληρωμένη επιτροπή (βουλευτές;) έχοντας ακούσει τους ειδήμονες θα ήταν ίσως η πιο κατάλληλη να αποφασίσει σχετικά.

Κάθε απόφαση, πάντως, θα πρέπει να λάβει υπόψη της την πολυπλοκότητα του προβλήματος και να μην καταλήξει σε γενικεύσεις. Θεωρώ, αν ερωτώμουν, ότι η προτεραιότητα της ποσότητας έναντι της ποιότητας της ζωής πρέπει γενικά να πρυτανεύει στους νέους, ενώ η προτεραιότητα της ποιότητας (κατά της δυσεξίας) στους υπερήλικες

*Στηρίζεται σε διάλεξη που δόθηκε σε συνεδρία της Ελληνικής Φιλοσοφικής Εταιρείας, Αθήνα, 7 Ιουνίου 2018, με τίτλο: «Ηθικά ιατρικά προβλήματα και η υπαρξιακή ανάλυσή τους».

 

 

Μοιρολατρία και τυχαιότητα*

Δημ. Α. Σιδερής**, dimitris.sideris@gmail.com

Ηπειρωτικός Αγών, 6 Ιουλίου 2018

Γινόμαστε ό,τι θέλομε ή ό,τι είναι γραφτό μας; Ο Πυθαγόρας πρόσεξε την κυκλική κίνηση των πλανητών και την αρμονία της μουσικής και των αριθμών. Το Σύμπαν, όταν αποκαλύφθηκε ο ρυθμός του, μετατράπηκε σε Κόσμο, κόσμημα. Τα πάντα γύριζαν εκεί από όπου ξεκίνησαν. Μοιρολατρία, κισμέτ, τελολογία, ντετερμινισμός! Οι φιλόσοφοι ασχολούνταν και με την πολιτική. Λάθος! Στο φιλόσοφο επικρατεί η λογική, στον πολιτικό η βούληση. Αγαπήθηκε, κυνηγήθηκε ο Πυθαγόρας για την πολιτική του. Ο Ίππασος, μαθητής του, ξεκινώντας από το Πυθαγόρειο θεώρημα, απέδειξε ότι η διαγώνιος ενός τετραγώνου δεν είχε περιοδικότητα. Το μεγαλειώδες πνευματικό οικοδόμημα του Πυθαγόρα κατέρρευσε. Ο Ίππασος βρέθηκε δολοφονημένος.

Στον αντίποδα του Πυθαγόρα, ο Ηράκλειτος παρατήρησε τη συνεχή, απρόβλεπτη αλλαγή των πάντων. Τυχαιότητα. Πόλεμος πάντων πατήρ. Η ελευθερία επιτρεπόταν. Κινδύνευσε κι αυτός, ως μονοθεϊστής. Ο Πλάτων αναβίωσε τον Πυθαγόρα με την αιώνια ακινησία του κόσμου των ιδεών που αποτελεί το πρότυπο του αισθητού, φθαρτού κόσμου. Ο Δάσκαλός του, ο Σωκράτης, καταδικάστηκε σε θάνατο. Αρκετοί μαθητές του υπήρξαν ολιγαρχικοί, αντιδημοκρατικοί ή και προδότες.

Μετά από >2 χιλιετηρίδες, ο Hegel προσπάθησε να συμβιβάσει εξέλιξη με κυκλική κίνηση. Ο νοητός κόσμος αλλάζει ελικοειδώς. Από μια θέση μεταπίπτει στην αντίθεση κι απ’ αυτήν στη σύνθεση που είναι θέση για την επόμενη σπείρα. Ο Marx υιοθέτησε την άποψη του Hegel, εφαρμόζοντάς την όμως στον αισθητό κόσμο. Επιπλέον παρατήρησε πως όταν μια ποσότητα αθροίζεται ως μια κρίσιμη τιμή (ουδό=κατώφλι), επέρχεται ποιοτική μεταβολή. Θερμαίνομε ένα κομμάτι στερεού πάγου. Ζεσταίνεται κι όταν φθάσει στους 0^ο C, αντί να θερμανθεί παραπέρα, αλλάζει ποιότητα, γίνεται νερό και μόνον όταν λιώσει ολότελα, ξαναρχίζει να ζεσταίνεται ως τους 100^ο C, οπότε μετατρέπεται σε ατμό. Μ΄ αυτό το μοντέλο, αναβιώνοντας τον Ηράκλειτο, προσπάθησε να ερμηνεύσει τις περιοδικές οικονομικο-πολιτικές κρίσεις, ουσιαστικά όλη την ιστορία, με κινητήρια δύναμη τον πόλεμο των τάξεων.

Πριν από 90 χρόνια ο VanderPol μελέτησε την ταλάντωση χάλασης. Αντίθετα από την Πυθαγόρεια αρμονική, ημιτονοειδή, ταλάντωση, η ταλάντωση χάλασης είναι ασύμμετρη. Μια βραδεία φάση με αρνητική ανάδραση φθάνει σε ένα ουδό και μεταπίπτει στην ταχεία φάση με θετική ανάδραση, φαύλο κύκλο. Παρέστησε έτσι τους νόμους του Marx, με το ασύγκριτο εργαλείο των μαθηματικών του Πυθαγόρα. Χρησιμοποιώντας και μια τρίοδο λυχνία κατασκεύασε ένα σύστημα τέτοιων ηλεκτρικών ταλαντωτών, που προτύπωνε το ρυθμό της καρδιάς.

Οι ταλαντωτές VanderPol έχουν ρυθμικότητα και διεγερσιμότητα. Ένα πρώιμο ερέθισμα συνεπάγεται πρώιμη διέγερσή τους, αλλά, αν είναι υπερβολικά πρόωρο, δεν έχει καμιά επίδραση: ανερέθιστη περίοδος που ακολουθείται από τη διεγέρσιμη. Η διέγερση ενός ταλαντωτή είναι ερέθισμα για άλλον κι έτσι έχουν αγωγιμότητα. Χάρη σ΄ αυτήν επέρχεται συγχρονισμός και σχηματίζεται ολόκληρο σύστημα ταλαντωτών. Ένα ισχυρό ερέθισμα μεταξύ ανερέθιστης και διεγέρσιμης φάσης, στην τρωτή φάση, μπορεί να επιφέρει αποσυγχρονισμό του συστήματος. Μισό αιώνα αργότερα κατασκευάσθηκε στην Ελλάδα ένα σύστημα ταλαντωτών VanderPol, χωρίς τρίοδες λυχνίες, μόνο με αντιστάσεις και πυκνωτές. Κι αυτό το σύστημα αναπαρήγαγε όλους τους ρυθμούς της καρδιάς, φυσιολογικούς και με αρρυθμίες. Διέθετε αναγκαστικά τρωτή φάση, με αποσυγχρονισμό του συστήματος, αν εμφανιζόταν τότε ένα τυχαίο ερέθισμα. Τέτοιο ερέθισμα στην τρωτή φάση ασθενών προκαλεί μαρμαρυγή και, ενδεχομένως, αιφνίδιο θάνατο. Έτσι το μοντέλο αυτό, προτύπωσε τη ρυθμικότητα, τη μεταβολή της ποσότητας σε ποιότητα και την τυχαιότητα με δύο τρόπους: είτε λόγω τυχαίων εξωτερικών ερεθισμάτων είτε λόγω ανωμαλίας ενός ταλαντωτή που διεγείρει το σύστημα στην τρωτή φάση. Επιτέλους η τελολογία συμβιβάστηκε σε ένα ενιαίο πρότυπο, με τυχαιότητα. Κι αυτή οφειλόταν είτε σε τυχαία εξωτερικά ερεθίσματα, για τα οποία δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτε, είτε σε ενδογενή απώλεια ρυθμικότητας, από διέγερση στην τρωτή φάση. Οι ταλαντώσεις VanderPol προτυπώνουν φυσικούς, βιολογικούς, ψυχολογικούς και κοινωνικούς ρυθμούς.

Η οικονομία βασίζεται στην εξίσωση προσφοράς και ζήτησης. Η ισορροπία διατηρείται με αρνητική ανάδραση. Αν αυξηθεί η ζήτηση, ακριβαίνουν τα προϊόντα, ενθαρρύνεται η προσφορά, αποθαρρύνεται η ζήτηση και αποκαθίσταται η ισορροπία. Και αντιστρόφως. Σ΄ αυτή την ισορροπία στηρίζεται η ελεύθερη αγορά. Έχει όρια όμως, ουδούς. Όταν η προσφορά αυξηθεί υπερβολικά, δεν πουλιόνται τα προϊόντα, οι παραγωγοί απολύουν εργαζομένους, μειώνεται έτσι κι άλλο η ζήτηση και η ανάδραση γίνεται θετική: οικονομική κρίση. Αν η κατανάλωση αυξηθεί υπερβολικά, η ακρίβεια που προκύπτει προκαλεί κλιμακούμενες διαμαρτυρίες, ως την εμφάνιση ανακυκλούμενης βίας.

Η ταλαντούμενη ποσότητα είναι μια διαφορά: Δυναμικού στο πρότυπο VanderPol· πλούτου (οικονομική ανισότητα) στην οικονομία. Η ανισότητα μεγεθυνόμενη οδηγεί σε ευθέως ανάλογη αύξηση κοινωνικών δεινών, όπως είναι το προσδόκιμο επιβίωσης, αναλφαβητισμός, παιδική θνησιμότητα, ανθρωποκτονίες, αριθμός φυλακισμένων, γεννήσεις από ανήλικα κορίτσια, έλλειψη εμπιστοσύνης μεταξύ συμπολιτών, παχυσαρκία, ψυχικά νοσήματα και εθισμοί, κοινωνική κινητικότητα (Wilkinson). Στην πολιτική, ποσότητα που ταλαντώνεται είναι η διαφορά μεταξύ δικαίου και ηθικής. Ηθική είναι η βούληση της κοινωνίας, ενώ δίκαιο η βούληση των αρχόντων. Οι άρχοντες μπορεί να είναι ένας (μοναρχία), λίγοι (ολιγαρχία) η το σύνολο των πολιτών (δημοκρατία) (Αριστοτέλης). Ο Αριστοτέλης είναι σαφής στους ορισμούς του. Στην ολιγαρχία οι άρχοντες (βουλευτές, δικαστές) εκλέγονται, ενώ στη δημοκρατία κληρώνονται. Ως αναγκαστική συνέπεια, οι σχέσεις μοναρχίας-κοινού γίνονται στη μοναρχία με μέσο, ακόμη και στην τέλεια μοναρχία του Θεού («Και σε μεσίτριαν έχω… ταις πρεσβείαις της θεοτόκου…πρέσβευε Χριστώ τω Θεώ»). Στην ολιγαρχία με πελατειακή σχέση. Για να εκλεγεί ο βουλευτής πουλάει εκδούλευση για να αγοράσει ψήφους. Στη δημοκρατία βουλή και κοινωνία είναι ανεξάρτητες. Ο άρχοντας στη μοναρχία μπορεί να είναι άριστος ή χείριστος. Στην ολιγαρχία συνυπάρχουν άριστοι και χείριστοι. Στη δημοκρατία είναι σπάνια η ύπαρξη αρίστων, αλλά μπορούν να αποκλεισθούν οι χείριστοι, καθώς έχουν κληρωθεί και όχι εκλεγεί αμετάκλητα. Διαφθορά υπάρχει αναγκαστικά στη μοναρχία και ολιγαρχία, ευκαιριακά στη δημοκρατία, όπου μπορεί να μετριάζεται με την κλήρωση και τη βραχεία θητεία των αρχόντων.

Τα σύγχρονα πολιτεύματα στη Δύση είναι ολιγαρχίες και ονομάζονται ρεπούμπλικες. Οι βουλευτές εκλέγονται. Ανάμεσά τους η Hellenic republic. Η τελευταία όμως ονομάζεται στη γλώσσα μας «Ελληνική δημοκρατία» δημιουργώντας σύγχυση. Η αποτυχία του πολιτεύματός μας χρεώνεται στη δημοκρατία με εναλλακτική λύση τη μοναρχία, ενώ πρόκειται για αποτυχία της ολιγαρχίας, με εναλλακτική λύση τη δημοκρατία, αφού η μοναρχία έχει οδηγήσει σε βαρύτατες εθνικές συμφορές (Μικρασιατική, Κυπριακή κλπ). Η πρόληψη των κρίσεων γίνεται με άρση των αιτίων τους, π.χ. στην κοινωνία άρση της ανισότητας και της διάστασης δικαίου-ηθικής. Αρρυθμιολογικά γίνεται με συχνότερες ελεγχόμενες κρίσεις, όπως είναι η αλλαγή βουλής. Περιορισμός τότε είναι ότι στους ταλαντωτές χάλασης η κατανάλωση ενέργειας είναι ανάλογη με τη συχνότητα, έχοντας δηλαδή οικονομικό κόστος στην κοινωνία.

* Το άρθρο στηρίζεται σε διάλεξη που δόθηκε στα πλαίσια του 12ου Πανελλήνιου Συνεδρίου Φιλοσοφίας, Ιωάννινα, 11-13 Μαΐου 2018 με τίτλο: «Περιοδικότητα. Από τον Πυθαγόρα ως τον εικοστό αιώνα».

**Ο κ. Δημήτριος Α. Σιδερής είναι ομ. καθηγητής Καρδιολογίας

Αποστολή

Δημ. Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitris.sideris@gmail.com

Κοινή Γνώμη, 3 Ιουλίου 2018

Ποια είναι η αποστολή ενός δασκάλου; Οι περισσότεροι, φαντάζομαι, θα απαντούσαν να μεταδίδει γνώσεις στους μαθητές του. Είναι αδύνατο ο μαθητής να ξέρει περισσότερα από το δάσκαλο. Μα, όσο παράξενο κι αν ακούεται, αν ήταν έτσι, δεν θα υπήρχε πρόοδος στην ανθρωπότητα. Αποστολή του δασκάλου είναι λοιπόν να καθιστά το μαθητή ικανό να κάνει ό,τι δεν μπορούσε να κάνει προηγουμένως, ακόμα κι ό,τι δεν μπορεί ο ίδιος ο δάσκαλος! Όταν δεις κάποιον να πεινάει, ποια είναι η αποστολή σου; Μα να του δώσεις ένα ψάρι να φάει να χορτάσει. Όχι βέβαια. Αποστολή σου είναι να τον μάθεις να ψαρεύει, ώστε να μην ξαναπεινάσει. Και ποια είναι η αποστολή ενός κράτους, με πολλούς ανέργους που πεινάνε; Να τους δώσει δουλειά; Όχι ακριβώς. Αποστολή του είναι να φροντίζει να υπάρχουν πάντοτε δουλειές για να εργασθούν. Μπορεί να είναι ιδιώτες οι εργοδότες, αλλά, όταν αυτοί αδρανούν, το ίδιο το κράτος. Το σύνολο πάντοτε έχει ανάγκη από έργα που γίνονται με τις δουλειές.

Το έργο περιλαμβάνει φάσεις. Πρώτα αποφασίζεται ο στόχος. Ύστερα σχεδιάζεται το πρόγραμμα, τα βήματα που πρέπει να γίνουν για να επιτευχθεί ο στόχος. Τελειώνει με την αξιολόγηση, που εκτιμά σε ποιο βαθμό επιτεύχθηκε ο στόχος. Εκεί τερματίζεται το επιτελικό στοιχείο και αρχίζει το εκτελεστικό. Ο στόχος σχεδόν ποτέ δεν επιτυγχάνεται πλήρως. Άλλωστε συχνά είναι κινούμενος. Ανάλογα με τα αποτελέσματα της αξιολόγησης, επαναδιαγράφονται ο στόχος και τα επόμενα στάδια, πρόγραμμα και αξιολόγηση. Λήψη αποφάσεων χωρίς προηγούμενη αξιολόγηση σημαίνει φασισμό. Ο αρχικός στόχος καθορίζεται από παράγοντες, όπως: οι υπάρχουσες ανάγκες, που η εκπλήρωση του στόχου θα τις καλύψει∙ οι υπάρχοντες πόροι, οι φυσικές δυνατότητες για την πλήρωση του στόχου∙ και η υπάρχουσα τεχνογνωσία. Χωρίς την ύπαρξη πόρων και τεχνογνωσίας είναι αδύνατη η επιτυχία.

Όλη αυτή η διαδρομή συνεπάγεται αναγκαστικές απώλειες σε ενέργεια και/ή άχρηστα (τοξικά) απόβλητα. Ένα άτομο πεθαίνει όταν δεν μπορεί να φάει ή όταν πάθει ειλεό και δεν μπορεί να αφοδεύσει. Το ίδιο μια κοινωνία, όταν είτε δεν μπορεί να καλύψει τις ανάγκες της ή να αποβάλλει τους ρίπους που παράγει. Περιττό να πούμε πως στην πορεία θα παρουσιασθούν σωρεία απρόβλεπτων κωλυμάτων, τριβών και αδράνειας, αλλά και απρόβλεπτων οδώσεων που προωθούν το έργο. Δεν προβλέπονται οι θεομηνίες, σεισμοί, εκρήξεις ηφαιστείων, πυρκαγιές, καταποντισμοί, πανδημίες ή και αντίθετα συμφέροντα άλλων ανθρώπινων ομάδων. Για τα απρόβλεπτα δεν μπορούν να γίνουν πολλά πράγματα. Ωστόσο, ο ανθρώπινος νους έχει τη δυνατότητα να έχει σχεδιάσει εκ των προτέρων τον τρόπο της έγκαιρης αντιμετώπισής τους. Αυτή η προληπτική στάση είναι ιδιαίτερα αντιδημοφιλής. Σημαίνει τεράστιες δαπάνες, για προβλήματα που ενδέχεται να μην παρουσιασθούν ποτέ (αλλά αν παρουσιασθούν είναι ολέθρια). Επιπλέον σώζει ζωές ανθρώπων που ποτέ δεν αισθάνθηκαν την ανάγκη να ζητήσουν βοήθεια, καθώς το απροσδόκητο δεν συνεπάγεται άμεση ανάγκη. Αυτή ιδίως η ασφάλιση είναι μια από τις αποστολές των αρχόντων μιας κοινωνίας. Και πάλι, η ασφάλιση, όπως λέγεται η προληπτική πράξη, μπορεί να γίνεται από ιδιώτες ή από το δημόσιο. Η υποχρέωση για ασφάλιση όμως οφείλει να ασκείται από το κράτος. Όπως υποχρεωτικά υπάρχει ασφάλιση για την οδήγηση, όπως υποχρεωτικά οφείλει να υπάρχει ασφάλιση υγείας, ώστε να πληρώνει όσο κάποιος μπορεί, υγιής, να εργάζεται, αλλά όταν αρρωστήσει και αδυνατεί να εργασθεί να έχει δωρεάν αποκατάσταση της υγείας του. Η αυστηρή απαγόρευση της οικοδόμησης μέσα σε ρέματα είναι ιδιαίτερα αντιδημοφιλής, καθώς κάθε φουκαριάρης που έχει αγοράσει ένα οικοπεδάκι στην κοίτη του χειμάρρου διαμαρτύρεται για την αχρήστευση της ιδιοκτησίας του, ενώ έχει συμμάχους ανέντιμους δημόσιους λειτουργούς και εργολάβους που πουλούν άδειες και οικοδόμηση. Όταν γίνει η πλημμύρα που κάποτε, (άγνωστο πότε, οπωσδήποτε όμως) θα γίνει, αν επιβιώσουν θα διαμαρτύρονται για το κράτος που συνυπεύθυνο μ΄ αυτούς, δεν μερίμνησε να τους σώσει.

Όχι σπάνια, η αντιμετώπιση των παραγόμενων αποβλήτων είναι εξαιρετικά δαπανηρή, τόσο που τα έσοδα από το έργο να υποσκελίζονται από τη δαπάνη για τους ρίπους. Ωστόσο, η διαχείριση των αποβλήτων είναι μελλοντική, μετά την παραγωγή προϊόντων. Επομένως, η αίσθηση της ανάγκης για την αποβολή τους είναι λιγότερο αισθητή από εκείνην για τα προϊόντα.

Αναφέρθηκε παραπάνω η ύπαρξη τριβών και αδράνειας. Τα μεγέθη αυτά είναι μεταφορές από τη Φυσική. Άλλα θεμελιώδη μεγέθη που μεταφέρονται από τη Φυσική στην Κοινωνία είναι η Ενέργεια, που σημαίνει έργο, και η Ελαστικότητα. Τριβές σημαίνει αχρήστευση έργου που διαχέεται και χάνεται. Αδράνεια σημαίνει αντίθεση σε κάθε μεταβολή∙ όσο ταχύτερη η μεταβολή τόσο ισχυρότερη η αντίθεση. Κάθε φορά που πρέπει να αλλάξουμε συνήθειες ή να αποκτήσουμε νέες σημαίνει προσπάθεια, κατανάλωση έργου, που όμως αποθηκεύεται, ώστε να χρησιμοποιείται μελλοντικά παγιώνοντας τις νέες συνήθειες. Ελαστικότητα (ευελιξία) σημαίνει ανέξοδη αποθήκευση έργου που περισσεύει και χρησιμοποιείται, το ίδιο ανέξοδα, μόλις υπάρξει έλλειψη. Το γινόμενο της ελαστικότητας με τις τριβές ή με την αδράνεια είναι χρόνος. Αυτό το γινόμενο, παρέχει τα χρονικά περιθώρια για τις αναγκαίες προσαρμογές, που είναι ιδιαίτερα δύσκολες στις κοινωνίες. Η καύση του λιγνίτη που έχομε άφθονο στη χώρα μας είναι ριπογόνος. Αν συνεχισθεί, θα καταστρέφει τη μοναδική ατμόσφαιρά μας, αλλά και άλλων λαών την ατμόσφαιρα. Μεγάλο πλήθος εργαζομένων ζουν από την εκμετάλλευση του λιγνίτη, ενώ η παραγόμενη ηλεκτρική ενέργεια μας είναι απαραίτητη. Η προφανής λύση είναι οι εργάτες του λιγνίτη να γίνουν εργάτες των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας (ΑΠΕ). Που κι αυτές είναι άφθονες στη χώρα μας: Ήλιος, άνεμοι, κύματα. Ωστόσο αυτό πρέπει να γίνει. Με την απαραίτητη ευελιξία. Πρέπει να έχει γίνει στόχος η παραγωγή μη ριπογόνου ενέργειας, π.χ. στα νησιά μας που, ακατοίκητα, (κατοικημένα λιγότερα από 100 από τις πολλές χιλιάδες που έχομε) στοιχίζουν απίστευτα πολύ για να τα υπερασπιζόμαστε, ενώ διαρκώς ερημώνουν, ξερονήσια έρημα, αφημένα στην τύχη τους. Στο πρόγραμμα ενός τέτοιου στόχου θα πρέπει να περιληφθεί, μεταξύ των άλλων, η μείωση της καύσης λιγνίτη με ρυθμό ισοδύναμο με εκείνο της αύξησης της παραγόμενης ενέργειας από τις ΑΠΕ, αλλά και η δαπάνη για την αλλαγή επαγγέλματος και κατοικίας για τους εργάτες στην παραγωγή και χρήση του λιγνίτη.

Ως εδώ παρέλειψα τον Ηγέτη. Αυτός διαθέτει το Όραμα που προηγείται του σχεδίου και είναι προσωπική υπόθεσή του. Σε κάθε εποχή, ανάλογα με τις ανάγκες της, τυχαίνει να παρουσιασθούν ηγέτες. Εμπνευσμένοι από τις αόριστες επιθυμίες του πλήθους, θα προβάλουν το όραμά τους, το πλήθος θα το εγκρίνει και θα τους ακολουθήσει.