Γεράματα

• Δημ. Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitris.sideris@gmail.com
• Κοινή Γνώμη, 30 Νοεμβρίου 2018
• 

Κάθε μέρα που περνά, αργά, ανεπαίσθητα συρρικνώνεται, αποδομείται. Θλίψη! Έχει χάσει αρκετούς πόντους. Η εμφάνισή της δεν έχει πια το σφρίγος της νεότητας. Ζάρες το δέρμα, γκρίζα μαλλιά. Προπάντων η συμπεριφορά. Ξεχνάει τα λογικά γεγονότα. Το παρελθόν της δεν είναι πια δικό της. Θυμάται μόνο κάποια συναισθήματα από τα παλιά. Επαναλαμβάνει τα ίδια και τα ίδια. Ασυνάρτητα. Χωρίς τάξη πια ψάχνει διαρκώς τα πολύτιμά της. Καταλαβαίνει και θρηνεί. Δεν ξέρει τι θέλει. «Τι θέλεις;» Βογκάει. «Πονώ!» απαντά. |Τα κύτταρα στον εγκέφαλό της πεθαίνουν διαρκώς και δεν ανανεώνονται. Έχει αδυνατίσει. Οι αντιστάσεις της έχουν καμφθεί. Είτε εξαφορμής κάποιας εξωτερικής επίδρασης οξέως είτε και χωρίς αυτήν, το τέλος έρχεται αδυσώπητο. Είναι 84 ετών. Αγαπημένη!

Κάθε μέρα που περνά, αργά, ανεπαίσθητα συρρικνώνεται, αποδομείται. Θλίψη! Έχει χάσει εδάφη. Η εμφάνισή της δεν έχει πια το σφρίγος της νεότητας. Εγκαταλειμμένες περιοχές, γκρίζες ζώνες. Προπάντων η συμπεριφορά. Ξεχνάει λογικά γεγονότα. Η ιστορία της δεν είναι πια δική της. Θυμάται μόνο κάποια συναισθήματα από τα παλιά. Επαναλαμβάνει τα ίδια και τα ίδια. Ασυνάρτητα. Χωρίς τάξη πια, ψάχνει διαρκώς τα πολύτιμά της. Καταλαβαίνομε όλοι και θρηνούμε. Δεν ξέρει τι θέλει. Βογκάει. Οι άνθρωποί της γερνούν και πεθαίνουν. Είτε παιδιά δεν γεννιούνται, είτε τα λίγα που έρχονται στον κόσμο φεύγουν μετανάστες στην ξενιτιά. Έχει αδυνατίσει. Οι αντιστάσεις της έχουν καμφθεί. Είτε εξαφορμής κάποιας εξωτερικής επίδρασης οξέως είτε και χωρίς αυτήν, το τέλος μοιάζει να έρχεται αδυσώπητο. Είναι 4000 ετών. Πατρίδα, αγαπημένη!

Γέρασε η πατρίδα, ναι, το τέλος όμως δεν είναι (ακόμη;) υποχρεωτικό. Παιδιά δεν χρειάζονται πια πολλά, αρκεί να γυρίσουν πίσω όσα έχουν φύγει για να ανανεώσουν την πατρίδα μας. Η ευθύνη βρίσκεται ακόμη στα χέρια των ενήλικων, νέων και πιο ώριμων Ελλήνων. Οι ζωή των κοινωνιών θυμίζει τη ζωή των ατόμων, αλλά δεν είναι ίδια. Οι διαφορές μπορεί να παίζουν ρόλο. Η πατρίδα μας (πόσο αλήθεια ήταν πατρίδα μας το πλήθος των πολιτειών που ζούσαν σ΄ αυτό τον τόπο και μιλούσαν μια γλώσσα πολλά κοινά έχουσα με τη δική μας;) πέθανε με τη μάχη της Χαιρώνειας. Κι αμέσως αναστήθηκε. Ενωμένη κάτω από την ηγεσία μιας προσωπικότητας ανεπανάληπτης στην ιστορία, ξαπλώθηκε σε όλο σχεδόν το γνωστό τότε κόσμο. Δεν ήταν βέβαια ακριβώς ίδια, αλλά ήταν σαφής η συνέχειά της. Και μετά, αυτή η ξαπλωμένη παντού ελληνιστική περιοχή υπέκυψε στη στρατιωτική υπεροχή της Ρώμης. Και η φυσιογνωμία της Ρώμης άλλαξε, πήρε την Ελληνική παιδεία. Και η ένεση του Χριστιανισμού, στη μοναδική συσκευασία της Ελληνικής γλώσσας, εξελλήνισε βαθμιαία και τη Ρωμαϊκή περίοδο και οι Έλληνες γίναμε Ρωμιοί. Ώσπου η τόσο μοναδική μακρά παράδοση πέθανε το 1453. Κι όμως δεν είχε πεθάνει. Αναστήθηκε το 1821. Και ξανά στην εποποιία του 1940.

Τέσσερις χιλιάδες χρόνια δεν περνούν χωρίς μεγάλες αλλαγές. Ωστόσο, η ταυτότητα του Ελληνισμού διατηρείται ως σήμερα. Και ξαφνικά βλέπομε, ζούμε, τις συνέπειες του γήρατος, τη γενικευμένη εκφύλιση, προβλέπομε την έλευση ενός (οριστικού;) θανάτου. Κι όμως (υποπτευόμαστε πως) μπορεί ακόμη να υπάρχει ανανέωση και σωτηρία. Κανένας δεν μπορεί να πει πώς. Οι ξένοι, με θυσίες, μάς παρέχουν βοήθεια, αλλά με όρους που διαρκώς μας εξασθενούν περισσότερο. Σα να μας καθηλώνουν στο κρεβάτι, μας βάζουν στο γύψο. Τόσο όσο χρειάζεται για τα δικά τους συμφέροντα. Μην τους μεμφόμαστε. Αυτοί δεν είναι εμείς.

Ανήκω στους υπερώριμους Έλληνες. Την τελευταία 5ετία ασχολούμαι με τα προβλήματά μας, χωρίς να είμαι ειδικός. Μα, ακριβώς, υποστηρίζω, πως για το πρόβλημά μας δεν είναι ο ειδικός μόνο που χρειάζεται, αλλά και ο σκεπτόμενος. Και υπάρχουν πολλοί σήμερα σκεπτόμενοι. Άλλοι προσφέρουν τις ιδέες τους κι άλλοι σκέπτονται πάνω σ΄ αυτές. Οι «ειδικοί», οι πολιτικοί, οι οικονομολόγοι έχουν αποτύχει. Τα βάζομε μ΄ αυτούς, προδότες τους αποκαλούμε, αλλά προδότες δεν είναι. Απλώς αποτυχημένοι. Να τους βάλουμε φυλακή; Δεν σωζόμαστε. Σκέφτομαι ότι ζούμε σε ένα περιβάλλον που μας ωθεί στην παρακμή, ό,τι κι αν κάνουμε. Εκτός από ένα: να αλλάξουμε αυτό το περιβάλλον. Και δεν είναι εύκολο.

Η κεντρική ιδέα της στάσης μου είναι να επανέλθουμε στις αρχές των προγόνων μας. Όχι να τους μιμηθούμε. Ούτε τους πετυχημένους σύγχρονους λαούς να μιμηθούμε. Κεντρική αρχή των προ-προ-παππούδων μας ήταν να μη μιμούνται τους άλλους, ούτε τους προγόνους τους. Να μαθαίνουν από αυτούς και να δημιουργούν τις δικές τους θέσεις.

Έχω προτείνει επανειλημμένα να αναστήσουμε μια δημοκρατία, στηριγμένη στην αρχαία παράδοση όπου κεντρική θέση είχε η κλήρωση των αρχόντων. Το λέει ξεκάθαρα ο Αριστοτέλης, που τον θαυμάζουν όλοι οι λαοί: «Λέγω δ΄ οἷον δοκεῖ δημοκρατικὸν μὲν εἶναι τὸ κληρωτὰς εἶναι τὰς ἀρχὰς, τὸ δ΄ αἱρετὰς ὀλιγαρχικὸν». Η εκλογή των αρχόντων είναι ολιγαρχική, η κλήρωσή τους δημοκρατική. Ισχύει για τη βουλευτική και τη δικαστική εξουσία. Η εκτελεστική διορίζεται από τον ίδιο το λαό. Η δημοκρατία απαιτεί ισοπολιτεία, ισονομία και ισηγορία. Η τελευταία προϋποθέτει ότι όλοι οι πολίτες μπορούν όχι μόνο να ακούν και να μιλούν, όχι μόνο να διαβάζουν, αλλά και να γράφουν ορθά. Οι πρόγονοί μας το είχαν επιτύχει έχοντας επινοήσει την αλφαβητική, φωνητική γραφή. Εμείς διατηρήσαμε την αλφαβητική γραφή, αλλά όχι πια φωνητική. Η γλώσσα μας εξελίχθηκε, αλλά έπαψε να την ακολουθεί η γραφή της. Ένα μόνο φθόγγο, το «Ι», έχομε 7 τρόπους να τον γράφουμε. Οι Έλληνες μάθαμε «γράμματα». Σχεδόν 100% των ενηλίκων σήμερα ξέρουν να διαβάζουν, ενώ στις αρχές του περασμένου αιώνα, ήταν ελάχιστοι. Ωστόσο, μόνον 0%-24% των καλά εκπαιδευμένων σύγχρονων Ελλήνων μπορεί να γράφει χωρίς λάθη. (Ίσως μόνον ο Γ.Μπαμπινιώτης και η Google). Μα η φωνητική γραφή είναι που ταιριάζει στη δημοκρατία (όπως είχαν οι κλασικοί πρόγονοί μας), η αλφαβητική μη φωνητική γραφή (με ανεπάρκεια ορθής γραπτής έκφρασης) ταιριάζει στην ολιγαρχία, σαν κι αυτή που έχομε σήμερα και ο πλήρης αναλφαβητισμός του λαού στην απόλυτη μοναρχία, όπως είχαν οι Μακεδόνες, οι Βυζαντινοί, οι Οθωμανοί και οι Μεσαιωνικοί δυτικοί Ευρωπαίοι.

Αυτά που γράφω είναι η προϋπόθεση, όχι εγγύηση, ότι μπορούμε να ανανεωθούμε. Οι καλύτερες για τις εκάστοτε συνθήκες λύσεις θα προκύψουν μόνον από τη συζήτηση με συμμετοχή όλου του λαού. «Διὰ τοῦτο καὶ κρίνει ἂμεινον ὂχλος πολλὰ ἢ εἷς ὁστισοῦν», (Αριστοτέλης). Και: «…τὸ ἂδηλον εἶναι πολλάκις μυστηριῶδὲς τι προαίσθημα τῶν πολλῶν μᾶλλον ἢ ἐπιστημονική διάγνωσις τῶν ολίγων. Ὃθεν ὃλως ἂπορον δὲν εἶναι ὃτι τὸ πάλαι ὁ λαὸς ἀνεδείχθη σοφώτερος τῶν διδασκάλων αὐτοῦ» (Κ.Παπαρρηγόπουλος).

 

 

 

Τρίτη άποψη. Αγαθός κύκλος

Δημ. Α. Σιδερής*, dimitris.sideris@gmail.com

Ηπειρωτικός Αγών, 25 Οκτωβρίου 2018.

Όλοι ξέρομε το φαύλο κύκλο. Το αποτέλεσμα μιας αιτίας γίνεται αιτία του αποτελέσματος. H επανάληψη του ίδιου κύκλου αυτοσυντηρείται. Αυτά στον τέλειο, νοητό κόσμο. Στον πραγματικό κόσμο επικρατεί ο νόμος της εντροπίας με την τριβή. Ο φαύλος κύκλος χάνει διαρκώς ενέργεια και έρχεται το τέλος. Διαρκής επιτάχυνση των διαδικασιών αποδόμησης, δημιουργία αταξίας από την τάξη. Ο φαύλος κύκλος είναι περίπου συνώνυμος με τη θετική ανάδραση.

Στο Σύμπαν παρατηρούμε απρόσμενα συνεχή δημιουργία τάξης από την αταξία. Στο χάος εμφανίζονται γαλαξίες, μέσα τους διαμορφώνονται ηλιακά/πλανητικά συστήματα, σε κάποιο, οικείο, από αυτά οργανώνεται η ύλη σε ζωή που φθάνει στην αυτοσυνείδηση, στον άνθρωπο που αναρωτιέται τι σημαίνουν όλα αυτά και καταλήγει σε συνειδητή κοινωνία, σε πολιτεία. Αυτή η πορεία ονομάζεται δημιουργία. Παρατηρούμε πως αυτή η πορεία διαρκώς επιταχύνεται. Πώς γίνεται; Μήπως υπάρχει και ένας μηχανισμός αγαθού κύκλου, μια αγαθή θετική ανάδραση; Γι΄ αυτήν θα συζητήσω σήμερα.

Τα αντανακλαστικά λειτουργούν συχνά σαν αναδράσεις. Ερεθίσματα διεγείρουν τις αισθήσεις μας, ο εγκέφαλό μας τα επεξεργάζεται και καταλήγουν σε αποκρίσεις, κινήσεις ή εκκρίσεις. Οι ανταποκρίσεις κατά κανόνα επενεργούν στα ερεθίσματα και μειώνουν την έντασή τους, σε μια αρνητική ανάδραση, που εξασφαλίζει τη σταθερότητα και, έτσι, την επιβίωσή μας. Με τρυπάει ένα αγκάθι και κάνω κινήσεις για να το απομακρύνω. Συνοδεύονται από αισθήματα, π.χ. πόνο, που γίνονται δυσάρεστα αντιληπτά. Υπάρχουν όμως και θετικές αναδράσεις. Ο ερεθισμός των γεννητικών μας οργάνων συνεπάγεται κινήσεις και εκκρίσεις που αυξάνουν την ένταση της διέγερσης και συνοδεύονται από αισθήματα, π.χ. ηδονή, που γίνονται ευχάριστα αντιληπτά. Χάρη σε τέτοιες θετικές αναδράσεις, εξασφαλίζεται η διαιώνιση των ειδών. Αυτή η θετική ανάδραση είναι λογικά φαύλος κύκλος, αφού το αποτέλεσμα γίνεται αιτία, αλλά η κατάληξή του είναι δημιουργική. Είναι όμως ένας αγαθός, όχι φαύλος, κύκλος. Όταν τα ερεθίσματα μιας αρνητικής ανάδρασης σε ζωτικές λειτουργίες μας γίνονται ακραία ισχυρά αγγίζοντας μια κρίσιμη τιμή (ουδό=κατώφλι), η αρνητική ανάδραση μετατρέπεται σε θετική, σε φαύλο κύκλο που, αν δεν σταματήσει έγκαιρα, οδηγεί στην καταστροφή, στο θάνατο. Μια κουρασμένη καρδιά συνεπάγεται στάση του αίματος και οίδημα στους πνεύμονες, που δυσκολεύει τον αερισμό του αίματος, με συνέπεια επιδείνωση της καρδιακής λειτουργίας και ταχεία έλευση θανάτου, αν δεν διακοπεί έγκαιρα με κάποιον τρόπο ο φαύλος κύκλος.

Προχωρώντας στην πνευματική και στην κοινωνική οργάνωση συναντάμε τέτοιους φαύλους, αλλά και αγαθούς, κύκλους. Υπήρξα ακαδημαϊκός δάσκαλος της ιατρικής. Καθήκοντά μου ήταν η παραγωγή και μετάδοση της ιατρικής γνώσης σε συνδυασμό με παροχή ιατρικών υπηρεσιών. Τρεις στόχοι θα μπορούσαν να είναι ανταγωνιστικοί, αφού καθένας απαιτεί το δικό του χρόνο και προσπάθεια. Κι όμως δεν είναι. Δεν μπορώ να διδάξω, να κάνω έρευνα, να παράσχω ιατρικές υπηρεσίες, αν δεν έχω σχετικές γνώσεις. Τις γνώσεις τις αποκτώ από τους δασκάλους μου που μου τις μεταδίδουν. Τις αποκτώ όμως και μόνος μου αναζητώντας τες. Γιατί; «ο άνθρωπος φύσει του ειδέναι ορέγεται». Αυτή είναι η φύση του, απαντά ο Αριστοτέλης. Η Αριστοτελική «όρεξη» για μάθηση ταλαντώνεται από μόνη της (φύσει) αλλά διεγείρεται και από κατάλληλα ερεθίσματα. Στην περίπτωσή μου με διήγειραν για απόκτηση γνώσεων οι ανάγκες μου να κάνω έρευνα, εκπαίδευση και παροχή υπηρεσιών στους αρρώστους μου. Έτσι, αιτία καλού αποτελέσματος (έρευνα, εκπαίδευση, παροχή υπηρεσιών) ήταν η γνώση, που αιτία είχε το καλό αποτέλεσμά της. Να ο αγαθός κύκλος.

Στο νοητό αιώνιο κόσμο, κυριαρχεί σαν τέλειο σχήμα ο κύκλος, που λατρεύτηκε από τον Πυθαγόρα και τον Πλάτωνα. Στον πραγματικό κόσμο όμως του Ηράκλειτου, δεν υπάρχουν κύκλοι, αλλά συνεχής εξ-έλιξη. «Τα πάντα ρει». Ο Hegel και ο Marx πήγαν να συμβιβάσουν την κυκλική κίνηση με την πρόοδο και κατέφυγαν στην έλιξη. Και αργότερα ο VanDerPol εισήγαγε την ταλάντωση χάλασης σαν καλύτερο μοντέλο που προτυπώνει την εξέλιξη στον πραγματικό κόσμο. Η ταλαντούμενη έννοια κυμαίνεται ανάμεσα σε δύο ουδούς, στους οποίους η βραδεία αρνητική ανάδραση μεταπίπτει στην ταχεία θετική ανάδραση και τανάπαλιν. Αυτή η ταλάντωση, αντίθετα από την απλή αρμονική, καταναλώνει ενέργεια επιπλέον της αναπόδραστης απώλειας λόγω των τριβών, που υπάρχει σε κάθε κίνηση στον αισθητό κόσμο.

Εκείνο που θέλω να τονίσω είναι ότι με την ταλάντωση, όπως και με την έλιξη, δεν επαναλαμβάνεται κάθε φορά ο ίδιος κύκλος, αλλά το τελικό αποτέλεσμα είναι η συνεχής πορεία περνώντας κάθε φορά περιοδικά από παρόμοιες, όχι τις ίδιες, φάσεις. Και ακόμη, ότι, στον πραγματικό κόσμο, όπως του Ηράκλειτου, μόνιμη ευδαίμων κατάσταση δεν υπάρχει. Ταλαντώνεται μεταξύ κάποιων ουδών, αποτελώντας τη μεσότητα που πρόβαλε ως το άριστο ο Αριστοτέλης. Καθώς οι ίδιες φάσεις επαναλαμβάνονται, έτσι που καθεμιά είναι αιτία της επόμενης, υπάρχουν οι συνθήκες ενός είδους κύκλου που είναι αγαθός, αφού η γενική πορεία είναι δημιουργικά εξελισσόμενη.

Σε όλη αυτή την πορεία κάποτε η ταλάντωση ενδέχεται να υπερβεί τους ουδούς. Τότε αναπτύσσεται μια θανάσιμη θετική ανάδραση, ένας απρόβλεπτος φαύλος κύκλος που καταλήγει σε εξάντληση της ενέργειας του συστήματος, την οριστική αποδιοργάνωσή του. Ισοδυναμεί με το θάνατο. Εκτός αν συμβεί μια ποιοτική μεταβολή ή επενεργήσει έγκαιρα μια εξωτερική απρόβλεπτη δύναμη, που ανακόπτει τη μοιραία εξέλιξη. Τέτοια απρόβλεπτη δύναμη ισοδυναμεί με το θαύμα.

Πάνω σ΄ αυτό το μοτίβο λειτουργεί η ζωή ενός ανθρώπου ή μιας κοινωνίας. Η φυσιολογία μας διαθέτει πλήθος τέτοιων ταλαντώσεων με την περιοδικότητα της καρδιακής λειτουργίας, της αναπνοής, της δίψας, της πείνας, του έρωτα κλπ. Ως τη νοσηρή κατάληξη που οδηγεί στο τέλος μας. Το πέρασμά μας όμως από τη ζωή αφήνει ίχνη. Είναι τα παιδιά μας, τα έργα που επιτελέσαμε στη ζωή μας, η μνήμη μας στην κοινωνία. Το ίδιο ισχύει και για τα έθνη. Ταλαντώνονται από την ανάπτυξη στην κατανάλωση, με τις περιοδικές αυξομειώσεις στη διαφορά μεταξύ δικαίου και ηθικής, ώσπου πεθαίνουν, όπως τέλειωσαν όλες οι αυτοκρατορίες. Μετά το θάνατό τους παραμένουν συνήθως θυγατρικές καταστάσεις, αλλά και ιστορία και πολιτισμός. Η νεότερη ιστορία μας ταλαντώθηκε από τη μοναρχία στην ολιγαρχία (που απατηλά ονομάζομε δημοκρατία) και πάλι τα ίδια. Βρισκόμαστε σε φάση που η επιβίωση του έθνους/κράτους μας διακυβεύεται πλησιάζοντας θανάσιμους ουδούς. Μπορεί να ανακοπεί η θανάσιμη πορεία; Ως ποιοτική μεταβολή μπορούμε να καταφύγουμε στη δημοκρατία, εμπνευσμένη από το πολίτευμα των προγόνων μας. Ως εξωτερική δύναμη μπορεί να ενεργήσει η ΕΕ. Αναρωτιόμαστε ενδεχομένως αν έπρεπε να έχουμε ενταχθεί, διότι είχε δυσβάστακτο κόστος. Ωστόσο, το κόστος της εξόδου από τέτοιες δεσμεύσεις είναι πολύ μεγαλύτερο. Θα το συζητήσουμε άλλη φορά.

 

*Ο κ. Δημήτριος Α. Σιδερής είναι ομ. καθηγητής Καρδιολογίας

 

ΗΘΙΚΗ. ΘΕΙΑ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ

Δημ. Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitris.sideris@gmail.com

Κοινή Γνωμη, 23 Οκτωβίου 2018

 

Έχω ξαναγράψει για την ηθική στην Κοινή Γνώμη, αλλά το θέμα ποτέ δεν εξαντλείται. Ετυμολογικά η ηθική παράγεται από το ήθος ή έθος, δηλαδή από τις συνήθειες. Στην ουσία, νοιώθομε την ηθική σα μια βούληση, σαν το «θέλω» μιας υπερανθρώπινης οντότητας. Και «τι θα πει θέλω;», ρώτησα ένα νήπιο κάποτε. Ξέρετε, τα νήπια έχουν μάθει αβίαστα να μιλάνε κι έτσι η άποψή τους είναι κάποτε πιο αυθεντική από των ώριμων, μορφωμένων, ανθρώπων που έχουν υποστεί σε όλη τη ζωή τους τις πλύσεις εγκεφάλου που μοιραία τους επιβάλλονται από την παιδεία τους, από τις γνώμες των άλλων. «Προσπαθώ να κάνω κάτι από μέσα μου», ήταν η αμόλυντη απάντηση του παιδιού. Με τη βούληση εννοούμε μια πίεση να κάνουμε κάτι. Το τι θα κάνουμε είναι αισθητό, αντιληπτό από όλους. Αυτή την πίεση όμως τη νοιώθομε μέσα μας και κανείς άλλος δεν τη αντιλαμβάνεται.

Την ηθική την αντιλαμβανόμαστε σα μια τέτοια πίεση, ένα «πρέπει» που αντιπαρατίθεται στο «θέλω» του καθενός μας. Αποσκοπεί στην Αρετή και είναι, η βούληση μιας ανώτερης οντότητας. Ποιας όμως; Του Θεού; Ο Θεός είναι το απόλυτο Αγαθό, αφού είναι ο Δημιουργός τάξης που αντιτάσσεται στην αταξία, στο Διάβολο, στην εντροπία. Υπάρχουν δύο κύρια μειονεκτήματα σ΄ αυτή την άποψη. Πρώτο, ο Θεός είναι «πνεύμα», αμέθεκτος, απροσπέλαστος στα ανθρώπινα μέσα, «ουδείς πώποτε Θεόν εώρακε», μας λέει ο Ιωάννης. Έτσι, δεν γνωρίζομε ποια είναι η αυθεντική βούληση του Θεού, αλλά μόνον εκείνη που μας μεταφέρουν οι εκπρόσωποί του στη γη, δηλαδή οι ιερείς. Ο Υιός του Θεού δεν άφησε γραπτά κείμενα. Κι ούτε ο Προφήτης άλλης πίστης άφησε. Έτσι, μόνον οι θνητοί ιερείς εκφράζουν τη βούληση του Θεού και οι απόψεις τους συχνά αντικρούουν η μια την άλλη. Δεύτερο μειονέκτημα είναι ότι υπάρχουν φαινόμενα καταστροφικά που δύσκολα τα αναγνωρίζομε ως βουλήσεις μιας Ανώτατης Αρετής, που δημιούργησε τον κόσμο. Πώς να δεχθούμε ως αρετή τις θεομηνίες του κόσμου, όπως του κατακλυσμού, της καταστροφής Σοδόμων, Γομόρρων, πλημμύρες, πυρκαγιές, επιδημίες και τόσες άλλες. Η δικαιολογία είναι ότι «άγνωστοι αι βουλαί του Κυρίου». Όχι πολύ πειστικό.

Μια εναλλακτική λύση είναι να δεχθούμε ως ηθική τους φυσικούς νόμους. Αυτοί τουλάχιστον προσφέρονται στη γνώση μας εκεί όπου διασταυρώνονται η νόηση με την αίσθησή μας. Είναι απτοί οι φυσικοί νόμοι. Κι αν ακόμη δεν τους γνωρίζουμε όλους, διαρκώς το πεδίο της γνώσης μας επεκτείνεται. Το πρόβλημα είναι ότι με τους φυσικούς νόμους πρέπει να αποσυνδέσουμε την Ηθική από την Αρετή, που δεχθήκαμε εξορισμού πως είναι ο στόχος της Ηθικής. Και τώρα δεν μπορούμε να ισχυριστούμε για την απρόσωπη Φύση ότι είναι άγνωστη η βούλησή της. Οι φυσικοί νόμοι είναι αμείλικτοι, αδιαφορώντας παντελώς για τα δικά μας «θέλω». Μπορούν να μας ωφελούν ή να μας βλάπτουν. Και μάλιστα, ο πιο σημαντικός φυσικός νόμος, της εντροπίας, οδηγεί αδυσώπητα από την τάξη προς την αταξία.

Μια καθαρά νοητή, πνευματική, ηθική στηρίζεται στη συνείδησή μας. Οι ηθικοί νόμοι είναι φυτεμένοι μέσα μας, αδιάφορο από ποιον ή πώς. Όμως τους νοιώθομε με τη νόησή μας ως εάν να ανήκουν σε ένα πρότυπο, αμετάβλητο, κόσμο απροσπέλαστο από τις αισθήσεις μας, που φθαρτό του αντίγραφο είναι ο αισθητός κόσμος που ζούμε. Μεγάλοι φιλόσοφοι, όπως κατεξοχήν ο Πλάτων, θα συμφωνούσαν με μια τέτοια άποψη. Παραμένει, ωστόσο, η ηθική έξω από κάθε αντικειμενική κρίση.

Μια πιο μετριοπαθής, προσιτή σε όλους άποψη είναι ότι Ηθική είναι η βούληση της κοινωνίας. Είναι αισθητή, καθόσον μπορούμε να ερωτήσουμε τα μέλη της τι θέλουν. Και συνδέεται άρρηκτα με την αρετή, καθώς αυτό που θέλει η κοινωνία, αυτό είναι (αξιωματικά) το καλό. Προκύπτουν, ωστόσο, πρακτικά προβλήματα. Είναι προφανές ότι η βούληση της κοινωνίας δεν επιτρέπεται να συγκρούεται με τους φυσικούς νόμους, που η γνώση τους αποτελεί την επιστήμη. Κι αν συγκρούεται, η κοινωνία, παρακινεί την επιστήμη να ανακαλύψει τρόπους να αντισταθμίζονται οι ανεπιθύμητοι φυσικοί νόμοι. Η ανακάλυψη της φωτιάς και του τροχού επέτρεψε να αντισταθμίζονται το κρύο και η τριβή, ενώ της άνωσης, της αεροδυναμικής και της ορμής, η βαρύτητα. Ο άνθρωπος φύσει του ειδέναι ορέγεται (Αριστοτέλης). Χωρίς την καθοδήγηση της ηθικής, του «θέλω». Χωρίς αρετή, επομένως. Αντίστοιχα, μπορεί να θέλουμε, χωρίς γνώση, χωρίς εξωγενή ερεθίσματα, από μια ταλάντωση της βούλησής μας. Έτσι πεινάμε, διψάμε κλπ. Για να γίνει Αρετή η Γνώση, απαιτείται να υπηρετεί τη βούληση, που πάλι οφείλει να συνάδει με τα δεδομένα της Γνώσης.

Ωστόσο, μια τέτοια ηθική είναι διαφορετική για τον καθένα, ασαφής επομένως, και απαιτείται μια αρτιωμένη μορφή της, που να ικανοποιεί το σύνολο. Η κοινωνία, για να υπάρχει, πρέπει να έχει μια τάξη, που την ξεχωρίζει από ό,τι αυτή δεν είναι. Αυτή η τάξη απαιτεί την ύπαρξη αρχόντων και αρχομένων. Η βούληση των αρχόντων αποτελεί όχι την ηθική, αλλά το «δίκαιο», τη νομιμότητα. Είναι συγκριτικά πολύ σαφέστερη από την ηθική, ρητή, κατά κανόνα γραπτή. Ωστόσο, αν δεν συμπίπτει με την ηθική, τη βούληση της κοινωνίας, η αναταραχή, η αταξία, η τραγωδία, είναι οι συνέπειες, το δίλημμα της Αντιγόνης, που ο νόμος επέβαλε να αφήσει άταφο το νεκρό αδελφό της, ενώ η ηθική να τον θάψει. Το αποτέλεσμα ήταν τραγικό για ολόκληρη την κοινωνία, όχι μόνο για την Αντιγόνη. Επειδή το να έχεις για κάθε ζήτημα τη δηλωμένη βούληση της κοινωνίας είναι δύσκολο, η ύπαρξη του δικαίου είναι θεμέλιο για την κοινωνία, με τον όρο που προαναφέρθηκε (σύμπτωση με την ηθική). Μαθηματικά, στατιστικά, οι ιδιότητες ενός συνόλου αποδίδονται εξετάζοντας ένα τυχαίο δείγμα του. «Τυχαίο» σημαίνει ότι κάθε στοιχείο του συνόλου έχει ίσες πιθανότητες με τα άλλα να μετέχει στο δείγμα. Η κλήρωση είναι ο απλούστερος τρόπος. Την εφαρμογή αυτής της μεθόδου ονομάζει ο Αριστοτέλης δημοκρατία, ενώ την επιλογή του δείγματος με εκλογή από το σύνολο την ονομάζει ολιγαρχία. (Λέγω δ΄ οἷον δοκεῖ δημοκρατικὸν μὲν εἶναι τὸ κληρωτὰς εἶναι τὰς ἀρχὰς, τὸ δ΄ αἱρετὰς ὀλιγαρχικὸν). Πραγματικά, όταν οι άρχοντες (βουλευτές) εκλέγονται, δεν είναι ελεύθεροι άνθρωποι. Δεσμεύονται διττά: Αν δεν πουλήσουν εκδούλευση στους ψηφοφόρους τους δεν εκλέγονται και αν δεν πειθαρχήσουν στο κόμμα τους, δεν ξαναείναι υποψήφιοι. Επομένως, οι βουλευτές στην ολιγαρχία, με εκλογές, δεν εκπροσωπούν την κοινωνία. Τελικά, το δίκαιο (βούληση αρχόντων) οφείλει να συνάδει με την ηθική (βούληση κοινωνίας), που πρέπει να συμβαδίζει με τους φυσικούς νόμους (επιστήμες).

 

 

 

Τρίτη Άποψη. Διδάσκεται η αρετή;

Δημ. Α. Σιδερής*, dimitris.sideris@gmail.com

Ηπειρωτικός Αγών, 20 Οκτωβρίου, 2018

Πρωταγόρας είναι ο μόνος διάλογος του Πλάτωνα, όπου ο είρωνας με τετράγωνη λογική, ολιγαρχικός Σωκράτης συγκρούεται με το δημοκράτη Πρωταγόρα και λήγει όχι με εξευτελισμό του αντιπάλου, αλλά με ισοπαλία. Φθάνουν αμφότεροι σε λογικά αδιέξοδα. Για μια πολιτεία αρκεί ένας γιατρός για πολλούς, το ίδιο ένας ναυπηγός, ένας τεχνίτης κλπ. Αρκεί όμως ένας ενάρετος για πολλούς ή πρέπει να είναι όλοι; Διδάσκεται η αρετή («αιδώς και δίκη»);

Ο παππούς μου ήταν δάσκαλος γύρω στο 1894. Άφησε ένα χειρόγραφο 226 σελίδων με κεντρικό θέμα: «Τις ο σκοπός του Δημοτικού Σχολείου και πώς επιτυγχάνεται ο σκοπός του;» Δεν περιέχει το περιεχόμενο της διδασκαλίας. Αναφέρει όμως ότι «ο σκοπός του σχολείου δεν είναι επαγγελματίας …να διδάξωμεν τον παίδα μερικάς γνώσεις, ώστε άμα εξέλθη εις την κοινωνίαν να επιδοθή εις επάγγελμά τι… διότι ο διδάσκαλος δεν γνωρίζει είς τι ο μαθητής προώρισται, ώστε καταλλήλως να διδάξη αυτόν». Δεν του παρέχει τέτοιες γνώσεις όχι επειδή δεν τις γνωρίζει (ο δάσκαλος γνωρίζει τα πάντα!), αλλά διότι δεν ξέρει τι θα κάνει στη ζωή του ο μαθητής. Αναλύει ο παππούς μου τους σκοπούς κάθε μαθήματος και τον τρόπο που θα επιτευχθούν. Όλο το βιβλίο επικεντρώνεται τελικά στην επίτευξη της αρετής. Και από τις ποικίλες αρετές, δύο είναι οι βασικές: θεοσέβεια και τυφλή υπακοή. Η «υπακοή» (ή «υποταγή») στα Αραβικά λέγεται «Ισλάμ» και η μουσουλμανική θρησκεία στηρίζεται σε δύο βασικές αρχές: θεοσέβεια και υπακοή. Χωρίς να το καταλαβαίνει ο παππούς μου, δίδασκε στους μαθητές του τις αρχές του μουσουλμανισμού. Υπακοή, διευκρίνιζε, στο δάσκαλο, στο βασιλέα, στο Θεό. Η παιδεία που προσφέρεται είναι το πρότυπο της πλύσης εγκεφάλου. Αντί της ποικιλίας των αντιδράσεων που απαιτεί η παιδεία στην ελευθερία, περιορίζονται αυτές σε μία, την ασυζητητί υπακοή στην εξουσία.

Με τόσο διαφορετικές αρχές, ο Σωκράτης, ο Πρωταγόρας και ο Παππούς μου επικεντρώνονται σε κοινό σημείο, τη διδασκαλία της αρετής. Ο παππούς μου επικαλείται όλες τις σύγχρονες (και σήμερα) αρχές της ψυχολογίας για να κάνει τους μαθητές του ενάρετους. Οι αρχές του δεν διαφέρουν από των παλιών σοφών: Η αρετή μαθαίνεται με ένα σύστημα ποινών και αμοιβών. Πόσο σωστό όμως είναι αυτό; Να που έχει ερωτηματικά ο εγγονός του παππού μου, μακρινός απόγονος των σοφών!

Στα ερεθίσματα, κάθε ζώο, και ο άνθρωπος, αντιδρούν. Όταν το ερέθισμα είναι βλαβερό, δυσάρεστο, τρύπημα από ένα αγκάθι ή μια πικρή γεύση, ακολουθεί αρνητική αντίδραση: κινήσεις που το απομακρύνουν. Όταν αυτό είναι ευχάριστο, ένα χάδι ή μια γλυκιά γεύση, ακολουθούν κινήσεις που επιτείνουν την επίδραση του ερεθίσματος. Ιδίως στα θερμόαιμα ζώα, πτηνά και θηλαστικά, υπάρχει δυνατότητα να αναπτυχθούν εξαρτημένα αντανακλαστικά (μάθηση). Τα δυσάρεστα ερεθίσματα ακολουθούν συνήθως μετά από άσχετα ερεθίσματα, όπως η θέα τους, και μετά από λίγες επαναλήψεις, αρκεί αυτή η θέα για να προκαλέσει τις αμυντικές, προστατευτικές αντιδράσεις. Πάνω σ΄ αυτές τις αρχές στηρίζονται όλες οι σωφρονιστικές μέθοδοι. Ένα σύστημα ποινών και αμοιβών που ακολουθούν κάποια πράξη, δημιουργεί εξαρτημένα αντανακλαστικά. Η απλή σκέψη μιας κακής πράξης συνεπάγεται εμφάνιση της παράστασης της ποινής δρώντας αποτρεπτικά, ενώ η σκέψη μιας καλής πράξης άγει στην προσδοκία της αμοιβής δρώντας οδωτικά. Το κράτος, διαμέσου του δασκάλου στα παιδιά ή της αστυνομίας και της δικαιοσύνης στους ενήλικες στηρίζεται σε ποινές και αμοιβές· ιδίως ποινές. Όμως αυτή η διαδικασία, της έμμεσης, επιβαλλόμενης από τρίτους, ανταπόδοσης των πράξεων δημιουργεί αναγκαστικά και άλλα εξαρτημένα αντανακλαστικά. Η δυσάρεστη παράσταση που δημιουργεί ο φόβος της ποινής και αποτρέπει από την κακή πράξη συνδέεται και με τη δυσάρεστη παράσταση από τη θέα της εξουσίας που επιβάλλει την ποινή, του δασκάλου, της αστυνομίας, της δικαιοσύνης. Όταν κάποιος νομίσει ότι δεν γίνεται αντιληπτός, επιδίδεται στην αντικοινωνική συμπεριφορά του. Μίσος κατά της εξουσίας. Αψήφηση εξουσίας=μαγκιά. Υπάρχει εναλλακτική πρόταση;

Εκπαίδευση σημαίνει τη διαδικασία διαμέσου της οποίας αλλάζει η συμπεριφορά και αποκτά ο εκπαιδευόμενος την ικανότητα να κάνει κάτι που προηγουμένως δεν μπορούσε. Έχει γνωστικό, τεχνικό και ψυχολογικό τομέα. Ο τελευταίος έχει τρεις διαβαθμίσεις: Ικανότητα για στροφή της προσοχής· ανταπόκριση· και εσωτερίκευση φαινομένων, που σημαίνει ότι αυτά ταξινομούνται σε μια εσωτερική κλίμακα αξιών. Παιδεία είναι η διαδικασία για τη δημιουργία της κλίμακας αξιών. Φυσικά απαιτείται γνώση. Ποιες είναι οι αξίες; Το σημαντικό είναι όμως η κλιμάκωση, η ιεράρχησή τους. Το παράδειγμα του δασκάλου (ή των αρχόντων στην κοινωνία) είναι ένας τρόπος. Ο άνθρωπος είναι μικτό ζώο: και αγελαίο με ανταγωνισμό καθενός ή μίμηση του τι κάνει κάποιος με πρωταγωνιστικό ρόλο, αλλά και κοινωνικό, με συμπληρωματικό ρόλο στην πρόκληση που του δημιουργεί κάποιος με ηγετική δραστηριότητα, όπως είναι ο δάσκαλος στα παιδιά. Ο δάσκαλος επομένως δημιουργεί τεχνητές προκλήσεις. Θέτει στο μαθητή ελεγχόμενες δυσχέρειες, ερωτήματα, και ο μαθητής αναγκάζεται να ανταποκριθεί. Γυμναστική και σωματική άσκηση για την ανάπτυξη του αισθητού Εγώ, πνευματική άσκηση, ενέργεια όχι με μίμηση, αλλά με εντολές και πρωτοβουλίες, για την ανάπτυξη του νοητού και του κοινωνικού Εγώ. Η επιτυχία σε τέτοιες προκλήσεις είναι η ανταμοιβή του μαθητή, είτε συνδέεται με ένα «μπράβο» ή ένα καλό βαθμό από το δάσκαλο, είτε και χωρίς αυτά. Ο μαθητής χαίρεται όταν επιτύχει στο έργο που του ανατέθηκε και ανέλαβε, όταν πηδήξει πάνω από τον πήχη, όταν τρέξει ως το τέρμα, όταν λύσει την άσκηση που του τέθηκε. Η αξιολόγηση του μαθητή είναι απαραίτητη. Η χρήση της είναι συζητήσιμη. Ορθή είναι εκείνη με την οποίαν μαθητής και δάσκαλος διαπιστώνουν αν υπάρχει βελτίωση στις επιδόσεις, συγκρίνοντας το αποτέλεσμα με προηγούμενο. Ο ανταγωνισμός με την αξιολόγηση μπορεί να καταλήξει, αντί στη βελτίωση καθενός, στην προσπάθεια να χειροτερεύσουν οι άλλοι. Ο μαθητής αισθάνεται δυσαρεστημένος όταν δεν επιτύχει. Η δυσαρέσκεια οδηγεί είτε στην παραίτηση από μελλοντική προσπάθεια, είτε στην ενίσχυσή της. Ο δάσκαλος (εξουσία ) μπορεί τότε να βοηθήσει στη σωστή στροφή, κυρίως με την αξιολόγηση, που σημαίνει εξέταση των συνθηκών της αποτυχίας, σε τι έφταιξε η προσπάθεια του αγωνιζόμενου, στροφή της προσοχής του στο φταίξιμο και επανάληψη της προσπάθειας.

Ο άνθρωπος είναι πολιτικό ζώο, αγελαίο, με ανταγωνισμό ή μίμηση, και κοινωνικό με συμπλήρωση. Ποινές και αμοιβές είναι αναγκαίες για την επιβίωση της κοινωνίας, αλλά δεν αρκούν. Απαραίτητη είναι η εναλλαγή ρόλων όλων των πολιτών εκ περιτροπής σε άρχοντες και αρχομένους (με κλήρωση, στη γνήσια δημοκρατία) και ειδικότερα των δασκάλων, εκ περιτροπής σε διδάσκοντες και διδασκομένους (ισόβια εκπαίδευση).

*Ο κ. Δημήτριος Α. Σιδερής είναι ομ. καθηγητής Καρδιολογίας

 

ΣΥΝ ΚΑΙ ΠΛΗΝ

• Δημ. Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitris.sideris@gmail.com
• Κοινή Γνώμη, 16 Οκτωβρίου 2018

Παρακολούθησα προ καιρού διάλεξη της Μαρίας Ευθυμίου με τα θετικά στοιχεία του Ελληνισμού εδώ και 4000 χρόνια. Έξοχη τονωτική ένεση. Αρκετά από όσα είπε τα έχω επισημάνει, μερικές φορές εμβαθύνοντας λίγο περισσότερο, ενώ έφερε σωρεία πληροφοριών που πλήρως αγνοούσα. Η ομιλήτρια υπαινίχθηκε, χωρίς να επεκταθεί στα αρνητικά στοιχεία μας. Θα προσπαθήσω να συνοψίσω κάποια χαρακτηριστικά στοιχεία δικά μου και της Ευθυμίου.

Γεωγραφική μοναδικότητα της χώρας μας. Μοναδική ποικιλία εδάφους σε περιορισμένο χώρο. Βουνά, κάμποι, θάλασσες, λίμνες, ποτάμια, νησιά, όλα πολύ κοντά μεταξύ τους. Παράλληλα στο κέντρο των τριών παραδοσιακών Ηπείρων, Ευρώπης, Ασίας, Αφρικής. Η εδαφική διαμόρφωση προκαθορίζει τις κυρίαρχες επαγγελματικές επιλογές. Βουνήσιοι, βοσκοί, ληστές. Καμπίσιοι, γεωργοί, τσιφλικάδες, κολλήγοι. Νησιώτες, ναυτικοί, ψαράδες, έμποροι, πειρατές. Οι επαγγελματικές ενασχολήσεις προκαθορίζουν σημαντικά τη συμπεριφορά. Η γεωγραφική γειτνίαση διαφορετικών ανθρώπων προδιαγράφει την αναγκαστική συνάφειά τους, άλλοτε μιμητική, άλλοτε συγκρουσιακή, άλλοτε συμπληρωματική. Η επαφή ενισχύεται από την κοινή γλώσσα που είτε έτυχε να έχουν όλοι ή που επιβλήθηκε σε όλους. Η συμπληρωματική συμπεριφορά προωθήθηκε από τις μετακινήσεις λαών, που απ΄ όπου και αν έρχονταν και όπου κι αν πήγαιναν περνούσαν διαμέσου του Ελληνικού χώρου. Οι εξαιρετικά ποικίλες ενασχολήσεις με την γειτνιασική και γλωσσική επικοινωνία δημιούργησαν μια γλώσσα που εξέφραζε ένα Λόγο με σχεδόν παγκόσμια ισχύ. Μοναδικό φαινόμενο αυτό. Αυτά όλα προδιέγραψαν την αφάνταστη ιστορική πολυχιλιετή πορεία του Ελληνισμού.

Όλο αυτό το διάστημα ο Ελληνισμός επεκτείνεται και συρρικνώνεται. Επεκτάθηκε μετά την Αργοναυτική εκστρατεία, τον Τρωικό πόλεμο, την περιπετειώδη Οδύσσεια, την Αλεξανδρινή εκστρατεία κλπ. Συρρικνωνόταν μετά από κάθε επέκταση, ως το μηδενισμό του με την άλωση της Πόλης, χωρίς, ωστόσο, να πεθάνει, όπως απέδειξε η Επανάσταση του 1821. Από την Ευθυμίου άκουσα για πρώτη φορά για τους Έλληνες που έφτασαν στα πέρατα του κόσμου πριν από άλλους λαούς, ως και τη Δυτική (όχι την εγγύς Ανατολική) Αμερική, όπως με τον Ιωάννη Φωκά, στην περιοχή που σήμερα ονομάζεται Χουάν ντε Φούκα.

Όλο αυτό το διάστημα, η χώρα κατακλυζόταν από αναρίθμητους ξένους μετανάστες που αφομοιώνονταν, καθώς ήταν αναγκασμένοι να πειθαρχούν στη γεωγραφική και γλωσσική πειθώ. Η κληρονομική ενότητα των Ελλήνων είναι αμφισβητήσιμη. Υπολογίζοντας γύρω στα 20 χρόνια από τη μια γενιά στην άλλη, στα 4000 χρόνια είχαμε 200 γενιές. Κανένα μόριο DNA δεν επιβιώνει από τόσες γενιές. Επιβίωσαν όμως η γλώσσα και η σταθερή γεωγραφία.

Κι αρχίζω τα πλην, ιδίως των τελευταίων δεκαετιών. Η Ελλάδα μας εγκαταλείφθηκε από τους Έλληνες. Άλλοι ξενιτεύτηκαν. Μετά από 3 γενιές περίπου αφομοιώθηκαν με τους πληθυσμούς των χωρών υποδοχής τους. Χάθηκαν ως Έλληνες. Τις τελευταίες λίγες δεκαετίες φεύγουν αυτοί που η πατρίδα μας (οι γονείς τους και ολόκληρη η κοινωνία) ξόδεψαν περιουσίες για να τους δώσουν υψηλή μόρφωση. Μετανάστευσαν όταν θα άρχιζαν να αποδίδουν στην κοινωνία τα προϊόντα της μεγάλης εκπαίδευσής τους. Τα αποδίδουν σε ξένους τόπους. Οι υπόλοιποι εγκατέλειψαν την παραγωγική επαρχία, βουνά, κάμπους, νησιά, και συνωστίζονται στις καταναλωτικές μεγαλουπόλεις, ως δημόσιοι ή και ιδιωτικοί υπάλληλοι. Η δημιουργική ποικιλομορφία των Ελλήνων σβήνει με ταχύ ρυθμό. Παρακαλώ, μη θεωρήσετε ενόχους αυτούς που μετακινήθηκαν εγκαταλείποντας τα πάτρια. Οι μετακινήσεις προς την ξενιτιά έγιναν συστημικά κυρίως από οικονομικούς λόγους, για τους οποίους δεν ήταν αυτοί υπεύθυνοι. Και οι μετακινήσεις προς τις μεγαλουπόλεις έγιναν σε μεγάλο βαθμό ως συνέπεια του τραγικού εμφύλιου πολέμου, όταν εξαναγκάζονταν, κυρίως με οικονομικά μέσα και όχι μόνο, να εγκαταλείπουν τα χωριά τους για να μην στρατολογούνται από αντιπάλους.

Η γλώσσα είναι από τα σημαντικότερα στοιχεία της ταυτότητας ενός λαού. Δε μοιάζει η γλώσσα μου με του Αγαμέμνονα, αλλά παραμένει ίδια, ζωντανή και, άρα, εξελισσόμενη, από τότε ως σήμερα. Όπως σε τίποτε δεν μοιάζω με το βρέφος που γεννήθηκε από τη μάνα μου πριν από 8 δεκαετίες, αλλά εξακολουθώ να είμαι ο εαυτός μου όπως τότε. Η γλώσσα εξελίσσεται μένοντας ίδια χάρη σε δύο κύριους λόγους: Είναι οι ανάγκες που πρέπει να εκφράσει και οι οποίες διαρκώς εξελίσσονται. Και είναι το πολύτιμο εργαλείο της, η Ελληνική, αλφαβητική, φωνητική, γραφή. Αυτή είναι το πιο εύχρηστο εργαλείο της γλώσσας και αναγκαία προϋπόθεση και συνέπεια της δημοκρατίας, της δυνατότητας δηλαδή καθενός αφενός να άρχεται και αφετέρου να άρχει. Ελευθερία σημαίνει: «Ἓν μὲν τὸ ἐν μέρει ἂρχειν καὶ ἂρχεσθαι…ἓν δὲ  τὸ  ζῆν  ὡς βούλεταἱ  τις». Και δημοκρατία ορίζεται: «δημοκρατικὸν μὲν εἶναι τὸ κληρωτὰς εἶναι τὰς ἀρχὰς, τὸ δ΄ αἱρετὰς ὀλιγαρχικὸν» (Αριστοτέλης). Από όλους τους Έλληνες, μόνον οι Μακεδόνες δεν είχαν γραφή (εκτός από τους υψηλόβαθμους άρχοντές τους). Κι αυτό επειδή, μόνοι από τους Έλληνες είχαν μοναρχία και, επομένως, δεν υπήρχε ανάγκη να γνωρίζουν οι απλοί πολίτες γραφή. Η δημοκρατία άρχισε να παρακμάζει μετά τον Πελοποννησιακό πόλεμο και έπαψε να υπάρχει οριστικά μετά τη μάχη της Χαιρώνειας. Από τότε κι ύστερα, η κυρίαρχη Ελληνική γλώσσα συνέχισε να εξελίσσεται, φυσικό για κάθε ζωντανή γλώσσα, αλλά έπαψε να υποστηρίζεται από φωνητική γραφή, που έμεινε πιστή στη δική της παράδοση και όχι στην παράδοση της γλώσσας που εξέφραζε.

Σε επανειλημμένα κείμενά μου έχω υποστηρίξει πως, για να συνεχίσουμε να υπάρχουμε ως Έλληνες, πρέπει να εστιαστούμε σε τρεις τομείς: 1. Επαναφορά δημοκρατίας με κληρωτούς άρχοντες (βουλευτές και δικαστές) με κύρια διαφορά από την αρχαιότητα τη συμμετοχή γυναικών και την ανυπαρξία δούλων. 2. Επαναφορά της φωνητικής γραφής για τη σύγχρονη εκδοχή της γλώσσας μας (ένα γράμμα για κάθε φθόγγο και ένας φθόγγος για κάθε γράμμα) με παράλληλη εκπαίδευση στην ανάγνωση και ερμηνεία των αρχαίων κειμένων. Εκπαίδευση στη γραφή τους δεν χρειάζεται αφού κανένας τους δε ζει για να διαβάσει τι γράφομε. 3. Επανοίκηση ερημονησιών και εγκατελειμμένων χωριών, που πρέπει να ανακτήσουν τις παραγωγικές δυνατότητές τους: παραγωγή ενέργειας βιολογικής (εκσυγχρονισμένη αγροτική και κτηνοτροφική οικονομία, καλλιέργεια ιχθύων και λοιπών θαλασσινών) και φυσικής (μετατροπή σε ηλεκτρική ενέργεια ανέμων, ήλιου, κυμάτων, υδατοπτώσεων). Οι οικονομικοί πόροι για τέτοια ανάπτυξη θα βρεθούν σε: α) εθελοντική εργασία τεκμηριωμένη γραπτά, με αντίκρισμα όχι χρήματα αλλά δοσοληψίες με το κράτος, β) εθελοντική εργασία ποικίλων μεταναστών/προσφύγων, αν θέλουν να αφομοιωθούν με τον Ελληνικό λαό, εφόσον έχουν μάθει Ελληνική γλώσσα, ιστορία, γεωγραφία και έχουν υπηρετήσει θητεία∙ γ) ομογενείς, εφόσον εξακολουθούν να γνωρίζουν τη γλώσσα μας, έχουν υπηρετήσει τη θητεία τους και επιθυμούν να μετέχουν στις εθνικές υποχρεώσεις και αποφάσεις ως Έλληνες πολίτες· και δ) δάνειο ΜΟΝΟΝ αν το προϊόν της ανάπτυξης προδιαγράφει αξιόπιστα την επιστροφή του.

 

Θητεία

Δημ. Α. Σιδερής*, dimitris.sideris@gmail.com

Ηπειρωτικός Αγων, 12 Οκτωβρίου, 2018

Κάποτε είχαμε ξεχωριστά Υπουργεία Στρατιωτικών, Ναυτικών και Αεροπορίας. Το 1950, υπό την επιρροή ξένων συμβούλων, ενώθηκαν στο Υπουργείο Εθνικής Άμυνας. Τώρα τι σχέση είχε η Εθνική Άμυνα με την αποστολή στρατευμάτων στην Κορέα (25.06.1950- 27.07.1953) είναι άλλο ζήτημα.

Θήτες στην αρχαιότητα ήταν οι εργαζόμενοι χωρίς περιουσία. Με επαγγελματική συνείδηση, ωστόσο. Θητεία σήμερα σημαίνει το χρονικό διάστημα μιας τέτοιας υπηρεσίας, στρατιωτικής, του Προέδρου Δημοκρατίας κλπ. Η στρατιωτική θητεία συνδέθηκε πάντοτε με την άμυνα της πατρίδας. Στις αρχαίες πόλεις ήταν συνήθως υποχρεωτική, αλλά ενίοτε και μισθοφορική. Στην Αθήνα ο νέος στρατιώτης ορκιζόταν να μην εγκαταλείψει τον παραστάτη του. Τεράστια διαφορά από τους ηρωικούς χρόνους, όταν ήρωες μόνοι τους έκαναν άθλους. Στην κλασική αρχαιότητα, η εγκατάλειψη του παραστάτη για να κάνει κάποιος ηρωικούς άθλους ήταν περίπου προδοσία.

Στη σύγχρονη εποχή, χωρίς να εγκαταλειφθεί η υποχρεωτική θητεία, ο στρατός έγινε συχνά μισθοφορικός. Η επαγγελματική ενασχόληση του στρατού σημαίνει κανονικά μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα. Να σημειώσουμε ότι στην Ελληνική Επανάσταση ο στρατός ήταν μισθοφορικός και οι αγωνιστές πληρώνονταν από τον Καπετάνιο, τελικά κυρίως από λαφυραγώγηση και πλιάτσικο. Η πληρωμή από το αναγεννώμενο κράτος, με τα δάνεια σπαταλήθηκε περισσότερο εναντίον Ελλήνων στους εμφύλιους πολέμους. Μισθοφορικός βασικά, εθελοντικός, είναι ο στρατός και στις ΗΠΑ από αρκετές δεκαετίες.

Αυτά που ακολουθούν αποτελούν μάλλον ουτοπικές προσωπικές θέσεις μου που σκοπό έχουν, όχι να προτείνουν λύσεις, αλλά να κάνουν τον αναγνώστη να σκεφθεί. Θεωρώ ότι, όσο εξακολουθεί να ισχύει το κράτος-έθνος, όπως καθιερώθηκε μετά τη Γαλλική Επανάσταση και ταιριάζει, πιστεύω, στην πίστη των σύγχρονων Ελλήνων, κάθε πολίτης οφείλει να αφιερώνει απόλυτα ένα μέρος της ζωής του στο έθνος του. Το Σύνταγμά μας ορίζει ότι: «Κάθε Έλληνας που μπορεί να φέρει όπλα είναι υποχρεωμένος να συντελεί στην άμυνα της Πατρίδας, σύμφωνα με τους ορισμούς των νόμων». Αφήνεται επομένως σημαντική ελευθερία στο νόμο. Κατ΄ εμένα λοιπόν, η στρατιωτική θητεία είναι η ανώτατη μορφή παιδείας στον Έλληνα. Υποχρεωτική για όλους, όπως είναι η στοιχειώδης παιδεία του Δημοτικού σχολείου και του Γυμνασίου. Σ΄ αυτήν ο στρατιώτης εκπαιδεύεται να θυσιάζει ακόμη και τη ζωή του για τον «παραστάτη», για όλους τους Έλληνες. Για μένα πάντοτε, μόνον όποιος έχει εκπληρώσει την υποχρεωτική θητεία του έχει το δικαίωμα να συναποφασίζει με τους λοιπούς Έλληνες (π.χ. ψηφίζοντας) την τύχη της χώρας. Στη θητεία του είναι υποχρεωμένος να εκτελεί όποια διαταγή του δοθεί από αρμόδιο πρόσωπο, ακόμη και με κίνδυνο για τη ζωή του. Ζει δηλαδή, για όλο το 24ωρο, μια απόλυτα κοινωνική, όχι πολιτική, ζωή, όπως είναι η ζωή των μελισσών, των μυρμηγκιών και των λοιπών κοινωνικών ζώων. Την ευθύνη την έχει το αρμόδιο πρόσωπο, ο ιεραρχικά ανώτερος. Τέτοια θητεία υπολείπεται ενδεχομένως σε αποτελεσματικότητα, έχει όμως μεγαλύτερες πιθανότητες να υπηρετεί το έθνος μάλλον παρά τους χρηματοδότες του μισθοφορικού στρατού, είτε ιδιώτες είναι αυτοί είτε το δημόσιο. Κανένας δεν ξέρει αν οι χρηματοδότες, έχοντας την απόλυτη εξουσία, θα νοιαστούν σε κρίσιμες στιγμές για το έθνος μάλλον παρά για το συμφέρον τους.

Αυτονόητες εξαιρέσεις είναι για λόγους υγείας. Ιδιαίτερες περιπτώσεις είναι των γυναικών, των αντιρρησιών συνείδησης και των σπουδών. Στο Ισραήλ, η θητεία των γυναικών είναι υποχρεωτική. Θεωρώ, ότι, ναι, και οι γυναίκες οφείλουν να υπηρετούν μια εθνική θητεία, λαβαίνοντας υπόψη τη βιολογική ιδιαιτερότητά τους. Η έγκυος και η βρεφοκρατούσα προφανώς οφείλουν να απαλλάσσονται ή να αναβάλλουν την υποχρέωσή τους. Εξάλλου, η μέση μυϊκή υπεροχή των ανδρών τούς καθιστά καταλληλότερους για υπηρεσία στις δύσκολες συνθήκες της άμυνας στο μέτωπο, ενώ οι γυναίκες είναι καταλληλότερες για την αστική άμυνα, που η σημασία της έχει αυξηθεί στις σύγχρονες συρράξεις. Φροντίδα τραυματιών, νηπίων (που οι γονείς τους είτε έχουν σκοτωθεί ή βρίσκονται στο μέτωπο), διάσωση από βομβαρδισμούς και λοιπές ανάγκες των πόλεων, φαίνονται πιο κατάλληλες για τις γυναίκες. Ανάλογα ισχύουν για τους αντιρρησίες συνείδησης, που αρνούνται να κρατήσουν όπλο. Ωστόσο, αυτών η διαφορά είναι προσωπική βούληση και όχι βιολογική, και, επομένως, μοιάζει δικαιολογημένο να πληρώσουν την προτίμησή τους π.χ. με μακρότερη θητεία. Μιλώ πάντοτε προετοιμασία σε καιρό ειρήνης, διότι στον πόλεμο, υπάρχουν πλήθος απρόβλεπτες ανάγκες. Μέγιστο παιδευτικό κέρδος της υποχρεωτικής θητείας είναι η χαλύβδωση του εθνικού φρονήματος και η απόκτηση εμπειρίας στην πειθαρχία. Που σημαίνει συνειδητή υπακοή στον ανώτερο, εφόσον διατάζει στα όρια της δικαιοδοσίας του.

Άλλο θέμα είναι οι σπουδές. Θεωρείται λογικό να παίρνει ο νέος αναβολή της στράτευσής του όσο σπουδάζει. Από την άλλη, η στρατιωτική θητεία, ως ανώτατη εθνική παιδεία είναι επίσης λογικό να ακολουθεί τη μέση εκπαίδευση (Λύκειο). Ανάλογα με τις σχολικές επιδόσεις και δοκιμασίες στο στράτευμα ο στρατευμένος μπορεί να γίνει έφεδρος αξιωματικός, εφόσον το επιθυμεί και υπάρχουν ανάγκες. Αυτό σημαίνει μισθό, αλλά και μακρότερη θητεία για αντίστοιχη εκπαίδευση. Αν ο έφεδρος επιθυμεί και χρειάζεται, μπορεί να μονιμοποιηθεί με περαιτέρω εκπαίδευση. Αλλιώς, αφού απολυθεί, η εκπαίδευση στη θητεία του οφείλει να ληφθεί υπόψη για να σπουδάσει ή για να καταλάβει κατάλληλες θέσεις, π.χ. σε σωστικές υπηρεσίες, όπως η αστυνομία, η πυρόσβεση κλπ. Σε καιρό ειρήνης, η διάρκεια της θητείας, κάτω από ένα έτος, δεν είναι σοβαρό κώλυμα για ανώτερες σπουδές.

Με τους όρους που ανέφερα, θα μπορούσε στο Υπουργείο Εθνικής Άμυνας να υπαχθεί και μια Σωστική Υπηρεσία, με αποστολή να αντιμετωπίζει αστικές επείγουσες καταστάσεις, όπως, σε κατοικημένες περιοχές, πυρόσβεση, πλημμύρες, σεισμούς κλπ. Η πρόληψη τέτοιων καταστάσεων ανήκει στις αρμοδιότητες άλλων υπηρεσιών, όπως της δασικής για την διατήρηση και επέκταση δασών κλπ.

Μαζί με τη θητεία, που αφορά όλους τους Έλληνες πολίτες, πρέπει να υπάρχουν και μόνιμοι αξιωματικοί με επάγγελμά τους την άμυνα. Οι σύγχρονες συρράξεις στηρίζονται ολοένα περισσότερο στην τεχνολογία, οπότε η μακρά και διαρκής εκπαίδευση στα συστήματα άμυνας είναι απαραίτητη.

Τέτοιο σύστημα ισχυροποιεί, πιστεύω, την εθνική κυριαρχία και τη συνείδηση πειθαρχίας στους πολίτες. Προϋποθέτει, ωστόσο, πλήρη έλεγχό του από το έθνος. Αλλιώς, ο κίνδυνος ενός τόσο ισχυρού παράγοντα μέσα στο κράτος εγκυμονεί κινδύνους ολοκληρωτισμού. Μια γνήσια δημοκρατία είναι απαραίτητη, με πλήρη έλεγχο των δυνάμεων άμυνας. Η επιλογή του ρόλου κάθε στρατιωτικού, σε ειρήνη και σε πόλεμο, οφείλει να αποφασίζεται από τους εκπροσώπους του έθνους, που πρέπει να εκφράζουν γνήσια τη βούληση του δήμου. Αυστηρές, σαφείς, γραμμές οφείλουν να ξεχωρίζουν τι είναι αναγκαστικά απόρρητο και τι είναι στην κρίση των αρχόντων της πολιτείας.

Ο νέος εισέρχεται στη στρατιωτική υπηρεσία άγουρος και εξέρχεται ώριμος πολίτης.

*Ο κ. Δημήτριος Α. Σιδερής είναι ομ. καθηγητής Καρδιολογίας

ΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

Δημ. Α. Σιδερής, ομ.καθηγητής καρδιολογίας, dimitris.sideris@gmail.com

Κοινή Γνώμη, 09 Οκτωβρίου 2018

Φυσικός τρόπος λογικής επικοινωνίας των ανθρώπων είναι η ομιλία. Άλλοι τρόποι, π.χ. παντομίμα, είναι δευτερεύοντες. Με την ομιλία μετατρέπεται ο νοητός Λόγος σε ακουστά σήματα. Στο Λόγο, οι έννοιες συμβολίζονται με λέξεις (χωρίς αυστηρή αντιστοίχηση), ενώ τα νοήματα με προτάσεις.

Η γραφή αποτέλεσε ένα άλμα στην ανθρώπινη επικοινωνία. Αρχικά, τα ιδεογράμματα, συμβόλιζαν έννοιες. Στην έννοια της τετράδας σήμερα αντιστοιχεί το ιδεόγραμμα «4». Η μεγαλοφυής ελληνική αλφαβητική, φωνητική, γραφή, με 24 μόνο σύμβολα, αναπαρέστησε τη γλώσσα και διαμέσου της το Λόγο. Το γράμμα «Μ» δεν συμβολίζει έννοια, αλλά τον ήχο που κάνομε εκπνέοντας με κλειστά χείλια. Η απλότητα του φωνητικού αλφαβήτου επέτρεψε να συμβάλλουν όλοι οι πολίτες στην κοινωνική γνώση, συναίσθημα και βούληση, όπως έγινε στη δημοκρατία, έτσι ωριμάζοντας.

Ο,τιδήποτε γεννιέται, κάποτε αυτονομείται. Καθώς η γραφή προσλαμβάνεται με το μάτι, ενώ η γλώσσα με το αυτί, απόκτησε βαθμιαία ιδιότητες που προσιδιάζουν στην όραση. Κανονικά, το αλφαβητικό γράμμα συμβολίζει ένα φθόγγο, το ελάχιστο στοιχείο των λέξεων. Συνδυασμός φθόγγων αποτελεί τις συλλαβές, συλλαβών τις λέξεις, λέξεων τα νοήματα, συνδυασμός όλων αυτών των σημάτων σηματοδοτεί το Λόγο. Κάθε τέτοιος συνδυασμός σημαίνει αντίστοιχο εξαρτημένο αντανακλαστικό, και καταναλώνει κάποιο στοιχειώδη χρόνο για να εκδηλωθεί. Με την επανάληψη και την ανάπτυξη δευτεροβάθμιων εξαρτημένων αντανακλαστικών, βραχυκυκλώθηκε το σύστημα. Τώρα βλέποντας απλώς μια λέξη σχηματίζομε αντανακλαστικά τάχιστα την αντίστοιχη έννοια. Αναγνωρίζομε το σχέδιο της λέξης, όπως αναγνωρίζομε το γαύγισμα του σκύλου. Διαβάζομε γρήγορα «από μέσα μας». Η σύγχρονη εκπαίδευση στην ανάγνωση στηρίζεται στην αναγνώριση ακέραιων λέξεων μάλλον παρά στην αντιστοίχηση γραφής με φωνή. Πρακτικό, αλλά αυθαίρετο. Παλιότερα μαθαίναμε λογικά πώς «Μ και Α, ΜΑ». Όμως το «Α και Ι, Ε» είναι παράλογο.

Όταν μιλάμε, δεν χωρίζομε τις λέξεις μεταξύ τους. Κάνομε διακοπές μόνο μεταξύ των νοημάτων (προτάσεων). Αντίστοιχα, οι πρόγονοί μας έγραφαν αναπαριστώντας πιστά την ομιλία χωρίς να χωρίζουν τις λέξεις. ΟΜΩΣΗΕΜΠΕΙΡΙΑΕΧΕΙΔΕΙΞΕΙΠΩ ΣΟΧΩΡΙΣΜΟΣΤΩΝΛΕΞΕΩΝΜΕΤΑΞΥΤΟΥΣΕΤΣΙΠΟΥΝΑΞΕΧΩΡΙΖΟΥΝΟΙΕΝΝΟΙΕΣΔΙΕΥΚΟΛΥΝΕΙΤΗΝΚΑΤΑΝΟΗΣΗΤΟΥΚΕΙΜΕΝΟΥΑΠΑΙΤΩΝΤΑΣΛΙΓΌΤΕΡΟΧΡΌΝΟΓΙΑΤΗΝΑΝΑΓΝΩΣΗΤΟΥ. Χωρίζοντας τις λέξεις μεταξύ τους κάνομε την οπτική εικόνα καθεμιάς να συμβολίζει μια έννοια. Το σχήμα της ακέραιης γραπτής λέξης δηλαδή λειτουργεί σαν να ήταν ιδεόγραμμα.

Επομένως, αν ένα σύμπλεγμα γραμμάτων έχει σχήμα σαν μιας λέξης, έστω κι αν δεν αποτελεί λογικά λέξη, επιτρέπει την κατανόηση του κειμένου. Για πραμάιδεγα, εαμίι βαβέιος πως κέανανς δεν θα επμοισθεδί να δάιβαεσι τοτύη την πσρτόαη που πνροαφώς είανι λοκιγά ακταηαντόη. Ένα κείμενο μπορεί να διαβαστεί, αν τα χωριστά σύμβολά του έχουν οικεία μορφή λέξεων με το σωστό μήκος (ίδιο αριθμό και είδος γραμμάτων, έστω με αναγραμματισμό), και ίδια, στη θέση τους το πρώτο και το τελευταίο γράμμα.

Μια γλώσσα θα αναμενόταν να επικρατεί όταν υπηρετεί καλύτερα το Λόγο, ενώ η ίδια υπηρετείται καλύτερα με τη φωνητική γραφή της. Η εμπειρία όμως έχει δείξει ότι μια γλώσσα κυριαρχεί πάνω στον κόσμο όχι λόγω της λογικής δομής της, αλλά επειδή κυριαρχούν αυτοί που την έχουν μητρική. Αποτελεί δυστύχημα για το σύγχρονο κόσμο το ότι δύο διαδοχικές κοσμοκρατορίες έτυχε να έχουν την ίδια μητρική γλώσσα, που είναι παράλογη ως προς τη γραφή της. Το γράμμα «a» προφέρεται άλλοτε σαν «α» («father»), άλλοτε σαν «έι» («table»), άλλοτε σαν «ο» («all»). Επίσης, ο φθόγγος «φ» γράφεται άλλοτε σαν «f» («for»), άλλοτε σαν «ph» («photography») και άλλοτε σαν «gh» («enough») χωρίς να διέπονται από κάποιον κανόνα αυτές οι αναντιστοιχίες. Ωστόσο, σε ανώτερο επίπεδο, ιδίως με αφηρημένες έννοιες, η φωνητική απεικόνιση της λαλιάς υπερέχει και αυτό εξηγεί την ανωτερότητα της αρχαιοελληνικής γλώσσας με την αλφαβητική φωνητική γραφή της, που έχει επιβάλλει το λεξιλόγιό της σε όλες τις γλώσσες.

Η σύγχρονη ελληνική γλώσσα έχει διατηρήσει στάσιμη τη γραφή, ενώ η ίδια διαρκώς εξελίσσεται. Γιατί άραγε συμβαίνει αυτό; Η λογική (φωνητική) γραφή της γλώσσας επικράτησε στην αρχαιότητα, λόγω της απλότητάς της, να μπορεί να αποδίδει πιστά τη γλώσσα με το μικρότερο δυνατό αριθμό (24) συμβόλων. Αυτή η απλότητα επέτρεψε στο σύνολο του λαού να μπορεί να γράφει τις σκέψεις, τα συναισθήματα και, προπάντων, τις βουλήσεις του, μετέχοντας έτσι ενεργά στην κοινωνία του, δηλαδή επέτρεψε να αναπτυχθεί η δημοκρατία όπου καθένας είχε ίσες πιθανότητες με τους υπολοίπους άλλοτε να άρχει και άλλοτε να άρχεται. Από όλους τους Έλληνες, μόνον οι Μακεδόνες δεν είχαν γραφή, μολονότι, καθόλες τις ενδείξεις, μιλούσαν μια διάλεκτο της Ελληνικής γλώσσας. Η προφανής εξήγηση είναι ότι δεν χρειαζόταν σ΄ αυτούς η γραφή, αφού δεν συμμετείχαν ενεργά στη λήψη αποφάσεων για την κοινωνία τους, μια και είχαν απόλυτη μοναρχία με βασιλιά. Ίσχυσε και στη Ρωμαϊκή, Βυζαντινή, Οθωμανική, δυτική Μεσαιωνική περίοδο, όταν οι χώρες κυβερνιόνταν από απόλυτους μονάρχες. Μόνον ελάχιστοι, βασιλείς, ανώτεροι άρχοντες και ιερείς γνώριζαν τότε τη γραφή. Στα σύγχρονα πολιτεύματα που διεθνώς ονομάζονται ρεπούμπλικες (από τη Ρωμαϊκή Res Publica, που ήταν ολιγαρχία, δηλαδή με εκλεγόμενους αντιπροσώπους) οι χώρες κυβερνιόνται από μια «εκλεκτή» μειοψηφία. Στις ρεπούμπλικες επικρατεί μια μορφή μεσοβέζικη, αλφαβητική μεν, αλλά όχι φωνητική. Στη σύγχρονη γλώσσα μας, είχαμε 7 τρόπους (Η,ῌ,Ι,Υ,ΕΙ,ΟΙ,ΥΙ) για να παραστήσουμε τον ίδιο φθόγγο, αν και ένα (βασικά) τρόπο να προφέρεται κάθε γράμμα (ή σύμπλεγμα γραμμάτων). Οι πολίτες οφείλουν να ξέρουν να διαβάζουν τι λένε οι άρχοντες, δεν χρειάζεται να γράφουν τις σκέψεις τους.

Σε μια έρευνα που έγινε σε 10 άτομα (4 αποφοίτους μέσης και 6 ανώτερης εκπαίδευσης), κανένας δεν μπόρεσε να γράψει χωρίς ορθογραφικό λάθος ένα κείμενο εφημερίδας 236 λέξεων που τους υπαγορεύθηκε. Το ποσοστό 0/10 αντιστοιχεί στατιστικά σε 0%-24% του συνόλου των Ελλήνων αποφοίτων μέσης και ανώτερης εκπαίδευσης. Ι έρεβνα έδικσε ακόμι ότι ι απικόνισι τις σίνχρονις εκδοχίς τις γλόσας μας με φονιτικί γραφί, όπος ίχαν ι πρόγονί μας, καθιστερί τιν ανάγνοσι, προφανός διότι ι μορφί τον λέκσεον δεν ίνε εκίνι που έχομε σινιθίσι να σιμβολίζι ένιες. Ο χρόνος τις ανάγνοσις κιμένου με φονιτικί γραφί επιμικίνθικε σιμαντικά σιγκριτικά με τιν ιστορικί, χορίς να επιρεασθί, οστόσο, ι κατανόισί του.

Οι ορθογράφοι στην έρευνα ήταν περίπου όσοι αποτελούν την ολιγαρχία που άρχει. Πιστεύομε ότι οι εκλεγμένοι βουλευτές έχουν τα εχέγγυα να γνωρίζουν καλύτερα από το πλήθος τι νόμους ψηφίζουν. Όμως ψηφίζουν δεσμευμένοι, αφού αναγκάζονται αφενός να πουλούν εξυπηρετήσεις στους ψηφοφόρους τους και σε παράγοντες που τους ελέγχουν (οικονομικούς, επικοινωνιακούς κλπ) σε βάρος του συνόλου, αλλιώς δεν θα ξαναψηφισθούν, ενώ αφετέρου υποχρεώνονται να στηρίζουν το κόμμα τους, ενδεχομένως παρά τη συνείδησή τους, αλλιώς δεν θα ξαναείναι υποψήφιοι. Αυτοί άρχουν. Οι πολίτες γιατί να γράφουν;

 

Πώς μαθαίνομε

Του Δημ. Α. Σιδερή*, dimitris.sideris@gmail.com

Ηπειρωτικός Αγών, 6 Οκτωβρίου 2018

Χαρακτηριστικό των ζωντανών οργανισμών, αλλά και κάποιων άβιων οντοτήτων, είναι ότι διεγείρονται και ανταποκρίνονται σε ερεθίσματα. Όταν ερεθισθούν, που σημαίνει ότι πάνω τους δρα μια βραχεία προσθήκη ή αφαίρεση ενέργειας, αντιδρούν. Ό,τι κάνουν δεν είναι της ίδιας φύσης με το ερέθισμα. Ένα μικρό χτύπημα ή ένας σπινθήρας σε μια μάζα δυναμίτη προκαλεί έκρηξη. Τα ερεθίσματα προκαλούν αντιδράσεις των ζωντανών όντων είτε είναι φυτά είτε ζώα· είτε είναι ένα κύτταρο είτε ένας πολυκύτταρος οργανισμός. Χαρακτηριστικό της διέγερσης είναι ο νόμος του όλου-ή-ουδενός. Ένα ερέθισμα, με ένταση μικρότερη από μια τιμή χαρακτηριστική για το διεγειρόμενο ον, δεν έχει καμιά συνέπεια· αν είναι ισχυρότερο, προκαλεί πλήρη αντίδραση, που η έντασή της είναι ανεξάρτητη από την ένταση του ερεθίσματος. Όσο έντονα κι αν πατήσω τη σκανδάλη, η σφαίρα ή δεν θα φύγει ή θα πάει στην ίδια απόσταση.

Στους ζωντανούς οργανισμούς η διέγερση είναι πολύπλοκη. Στα εξελιγμένα ζώα, ένα ερέθισμα συνεπάγεται έκκριση ή κίνηση. Το τόξο από το ερέθισμα ως την ανταπόκριση ονομάζεται αντανακλαστικό. Γεννιόμαστε με αντανακλαστικά. Τα ανώτερα ζώα διαθέτομε αισθητήρια που έχουν ειδικότητα και ευαισθησία, δηλαδή διεγείρονται από ένα είδος ενέργειας εύκολα και όχι από άλλα. Τα ομοιόθερμα κυρίως σπονδυλωτά έχουν την ικανότητα να σχηματίζουν νέα αντανακλαστικά μετά τη γέννησή τους. Όταν διεγείρεται επανειλημμένα ένα πρώτο αισθητήριο πριν από ένα δεύτερο που συνεπάγεται αντανακλαστική ανταπόκριση, δημιουργείται εξαρτημένο αντανακλαστικό. Τώρα, αρκεί η διέγερση του πρώτου για να προκληθεί η ανταπόκριση που κανονικά ακολουθεί τη διέγερση του δευτέρου. Αυτό είναι μάθηση. Απόκτηση μιας συνήθειας. Ο βιολογικός μηχανισμός δεν έχει διευκρινισθεί πλήρως. Όμως, στοιχειώδης μάθηση υπάρχει ακόμη και σε μικρόβια. Εκτιθέμενα π.χ. τα μικρόβια σε ένα αντιβιοτικό, σχηματίζουν αμυντικά μόρια μέσα τους, τα πλασμίδια, έτσι που, εφόσον επιζήσουν, σε δεύτερη έκθεσή τους, εξουδετερώνουν το αντιβιοτικό. ΄Εμαθαν!

Οι άνθρωποι έχομε μια ικανότητα παραπέρα από τα άλλα θερμόαιμα ζώα. Μπορούμε να σχηματίζουμε δευτεροβάθμια εξαρτημένα αντανακλαστικά στη βάση όχι μόνο φυσικών, με τα οποία γεννηθήκαμε, αλλά και στη βάση προσχηματισμένων εξαρτημένων αντανακλαστικών. Οι δυνατότητές μας για μάθηση έτσι γίνονται απέραντες.

Ο Πλάτων αναγνώρισε πως υπάρχουν δύο ξεχωριστοί κόσμοι, ο υλικός, αισθητός με τις αισθήσεις μας και ο πνευματικός ή ψυχικός, αντιληπτός με τη νόησή μας. Ο Πλάτων θεώρησε ότι ο πνευματικός κόσμος είναι ο μόνος πραγματικός και αιώνιος, ενώ ο αισθητός είναι ένα φθαρτό κακέκτυπό του. Άλλοι φιλόσοφοι θεώρησαν, αντίθετα, ότι ο νοητός κόσμος είναι παράγωγος του αισθητού. Ο J.Locke, π.χ. δεχόταν ότι τίποτε δεν υπάρχει στη νόησή μας αν δεν έχει περάσει προηγουμένως από τις αισθήσεις μας. Άλλοι αναγνώριζαν ότι υπάρχουν κάποιες έννοιες που δεν έχουν περάσει από τις αισθήσεις μας, οι «κατηγορίες» κατά τον Αριστοτέλη και οι a priori έννοιες του Kant, με τις οποίες γεννιόμαστε. Τέτοιες είναι π.χ. οι έννοιες τις αιτιότητας, του χρόνου, του χώρου κλπ. Πραγματικά αυτές οι έννοιες δεν είναι μορφές ενέργειας. Άρα δεν αντιστοιχούν σε ερεθίσματα που μπορούν να διεγείρουν τις αισθήσεις μας. Πώς λοιπόν τις μαθαίνομε;

Η τοποθέτηση τροφής στο στόμα προκαλεί αντανακλαστικά σιελόρροια. Αν πριν από την τοποθέτηση της τροφής, ηχεί μια σάλπιγγα, αναπτύσσεται εξαρτημένο αντανακλαστικό και εμφανίζεται σιελόρροια με μόνο το άκουσμα του σαλπίσματος. Η λέξη σάλπιγγα ακουόμενη συνδέεται με τον ήχο του σαλπίσματος σε δευτεροβάθμιο εξαρτημένο αντανακλαστικό. Τώρα, με το άκουσμα μόνο της λέξης «σάλπιγγα» τρέχουν τα σάλια. Έτσι μαθαίνομε να αναγνωρίζουμε λέξεις, αποκτούμε ομιλία και, ανταλλάσσοντας λέξεις και νοήματα με άλλους, σχηματίζομε έννοιες, λόγο και νόηση. Για τη δημιουργία ενός εξαρτημένου αντανακλαστικού απαιτούνται δύο ερεθίσματα. Το ανεξάρτητο που είναι η αρχή ενός φυσικού αντανακλαστικού και το εξαρτημένο. Επίκτητο αντανακλαστικό σχηματίζεται αν το εξαρτημένο ερέθισμα προηγείται πριν από το ανεξάρτητο· αν επέται, δεν σχηματίζεται. Έτσι, με τη δημιουργία πολλών εξαρτημένων αντανακλαστικών, αποκτάται η συνήθεια, η μάθηση, του προ και του μετά, δηλαδή η έννοια του χρόνου. Όταν το εξαρτημένο ερέθισμα είναι προ, δημιουργείται εξαρτημένο αντανακλαστικό, αν είναι μετά, δεν δημιουργείται. Αυτά για την έννοια του χρόνου στο νοητό Εγώ. Παράλληλα σχηματίζεται και η έννοια της αιτίας, που προηγείται από το αποτέλεσμα. Η έννοια της διάρκειας όμως σχηματίζεται διαφορετικά. Πολλές από τις φυσιολογικές λειτουργίες μας ταλαντώνονται περιοδικά. Αυτόματα, χωρίς ερέθισμα, περιοδικά, πεινάμε, διψάμε, θέλομε να αποπατήσουμε, να ουρήσουμε, να κοιμηθούμε κλπ. Μονάδα της φυσιολογικής έννοιας της διάρκειας είναι η περίοδος των ποικίλων φυσιολογικών ρυθμικών λειτουργιών μας, που αφορά βέβαια την έννοια του χρόνου για το αισθητό Εγώ μας. Τα ρολόγια είναι ταλαντωτές. Εξάλλου, κάποια φυσικά φαινόμενα έχουν περιοδικότητα, όπως η στροφή της γης περί τον άξονά της και περί τον ήλιο και η περιστροφή της σελήνης γύρω από τη γη. Αυτά τα φαινόμενα καθορίζουν τις κοινωνικές, επαγγελματικές λειτουργίες μας, πότε και πού θα εργασθούμε. Συμπληρώνονται και με αυθαίρετες κοινωνικές περιοδικότητες όπως είναι η εβδομάδα.

Το νεογνό κάνει διαρκώς άσκοπες κινήσεις, καθώς ταλαντώνονται τυχαία τα μέλη του. Έτσι, τυχαία έρχονται σε επαφή τα ποικίλα μέρη του σώματός του, π.χ. το χέρι με κάποιο σημείο του ποδιού του. Η ταυτόχρονη παραγωγή ερεθισμάτων με την επιπολής αφή και την εντωβάθει αίσθηση δημιουργεί εξαρτημένα αντανακλαστικά, έτσι που κάθε σημείο του σώματος συνεπάγεται στοιχειώδη γνώση της θέσης όλων των μελών του. Παράλληλα στο ίδιο σημείο εστιάζονται τα μάτια, με αποτέλεσμα αφενός δύο διαφορετικές εικόνες του σημείου, καθώς τα δυο μάτια δεν βρίσκονται στον ίδιο άξονα, και αφετέρου εντωβάθει αίσθηση της τάσης των οφθαλμικών μυών που στρέφουν το βλέμμα. Αν το σημείο εκπέμπει και ήχο, όπως μια κουδουνίστρα, μετέχει και η ακοή, αφού, λόγω της διαφοράς στη θέση των δύο αυτιών μας, ο ήχος φθάνει με χρονική διαφορά φάσης σ΄ αυτά. Από τη στιγμή που στον προσδιορισμό σημείων στο χώρο μετέχουν και η όραση και η ακοή, χωροθετούνται μέσα μας τα σημεία που βρίσκονται και έξω από το σώμα μας. Οι τρεις διαστάσεις του χώρου αποκτούν φυσιολογική σημασία, καθώς στη διάσταση του ύψους είναι ευκολότερο να κατεβάζουμε παρά να ανεβάζουμε αντικείμενα, στην οβελιαία διάσταση του βάθους είναι ευκολότερο να περπατάμε προς εκεί που βλέπομε παρά προς τα πίσω και στη διάσταση του πλάτους διαφέρει η ευκολία δεξιά-αριστερά, ανάλογα με το αν είναι το άτομο δεξιόχειρας ή αριστερόχειρας. Και να η παράσταση του χώρου μέσα μας.

Μάθηση σημαίνει απόκτηση συνήθειας που συνδέει δυο ή περισσότερα γεγονότα. Διευκολύνεται όταν το ένα από αυτά είναι μια συνειδητή σωματική πράξη.

*ο κ. Δημήτριος Α, Σιδερής είναι ομότιμος καθηγητής καρδιολογ

ΣΩΦΡΟΝΙΣΜΟΣ

Δημ. Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitris.sideris@gmail.com

Κοινή Γνώμη, 2 Οκτωβρίου 2018

Ένας μεσήλικας άκουσε θόρυβο στο σπίτι του. Είδε να λείπει το στερεοφωνικό του. Βγήκε στο μπαλκόνι και αντίκρισε το ληστή, ένα νεαρό, να ακροβατεί στη μεσοτοιχία με το στερεοφωνικό στα χέρια του. Ο νεαρός εισβολέας σαν είδε τον ιδιοκτήτη έπεσε στο κενό, ευτυχώς από μικρό ύψος. Ο ιδιοκτήτης τηλεφώνησε στις Πρώτες Βοήθειες κι έπειτα έτρεξε κάτω να δει σε τι κατάσταση βρισκόταν ο κλέφτης. Τον συνόδευσε στο νοσοκομείο με το νοσοκομειακό όχημα. Στους γιατρούς που τον ρώτησαν από πού ήξερε το νεαρό τραυματία, απάντησε “Είναι συγγενής μου”. Όλη την ώρα κι αφού οι γιατροί ενημέρωσαν πως δεν διατρέχει κίνδυνο η ζωή του, εκείνος του χάιδευε το κεφάλι. Στο τέλος ο ιδιοκτήτης του είπε “πάρε αυτά για μόλις βγεις από δω μέσα”, του έδωσε ένα σημαντικό χρηματικό ποσό και έφυγε, έχοντας ήδη ξημερώσει. Πολλά χρόνια πέρασαν. Τον ιδιοκτήτη συνόδευαν στην τελευταία του κατοικία, στην Παιανία, μουσικοί, τραγουδιστές και η ελίτ της κοινωνίας. Το όνομα του Μάνος Χατζιδάκις. Όταν όλοι έφυγαν και το κοιμητήριο ερήμωσε, ένας νέος άντρας πλησίασε το φρεσκοσκαμμένο τάφο και έκλαψε με λυγμούς. Ήταν εκείνος ο ληστής. Αναφέρει την ιστορία ο Αντώνης Μποσκοΐτης. Αυτή την ιδέα αναπτύσσει ο V.Hugo στους Αθλίους και άλλα κείμενά του.

Ο παππούς μου, δάσκαλος πριν από 120 χρόνια σε ένα χωριό, διατηρούσε ένα υποτυπώδες μπακαλικάκι. Σα δάσκαλος εκείνο τον καιρό, πίστευε πως η διαπαιδαγώγηση γίνεται με τη βέργα. Κάποτε διαπίστωσε ότι τακτικά έλειπαν χρήματα από το μαγαζί. Κρύφτηκε και είδε τον κλέφτη. Τον έπιασε, του έδωσε ένα γερό χαστούκι και του είπε δυο λόγια που τον έκαναν να ντραπεί. Ο κλέφτης έφυγε και δεν ξαναφάνηκε στο χωριό. Πολλά χρόνια αργότερα, στη Χώρα, πλησίασε τον παππού μου κάποιος, έπιασε το χέρι του και το φίλησε. “Εκείνο το χαστούκι μ΄ έκανε άνθρωπο, κύριε Νικηφόρο”, του είπε.

Δυο αντίθετες συμπεριφορές με το ίδιο αγαθό αποτέλεσμα. Ποια είναι η σωστή;

Η συμπεριφορά είναι προϊόν μάθησης. Η μάθηση αποκτάται με εξαρτημένα αντανακλαστικά. Αν η δυσάρεστη ποινή ακολουθεί τακτικά μια απαράδεκτη πράξη, δημιουργεί εξαρτημένο αντανακλαστικό. Ακόμη και η απλή σκέψη της πράξης φέρνει στο νου την παράσταση της ποινής που δρα ανασταλτικά. Η ποινή έχει αποδείξει επανειλημμένα την αποτελεσματικότητά της, κυρίως βραχυπρόθεσμα. Όμως δημιουργεί και άλλου είδους εξαρτημένο αντανακλαστικό. Η παράσταση της παραβατικής πράξης φέρνει και τη δυσάρεστη παράσταση του επιβάλλοντος την ποινή, του αστυφύλακα, της εξουσίας γενικά. Κι επειδή η πράξη είναι επιθυμητή, η ποινή γεννά το μίσος κατά της εξουσίας. Όποτε λοιπόν η εξουσία είναι απούσα, ο δράστης δεν διστάζει να προβεί στην παρανομία του. Από την άλλη, όποιος επιδίδεται σε τέτοιες δραστηριότητες το κάνει συνήθως για να καλύψει ανάγκες ή, έστω, σφοδρές επιθυμίες του, όπως αν πεινά, αν είναι ώρα να πάρει τη δόση του κλπ. Αν κάποιος νοιαστεί για τις ανάγκες του, η ευχάριστη παράσταση αυτής της φροντίδας συνδέεται με την μη τέλεση της παράνομης πράξης, ενώ αντιμετωπίζονται οι επιθυμίες του.

Τα παραπάνω ισχύουν περισσότερο σε προσωπικό επίπεδο. Όταν νοιάζεται ένας για κάποιον άλλον, είτε με ποινή είτε χωρίς ποινή, του δημιουργεί εξαρτημένα αντανακλαστικά. που διαμορφώνουν μακροπρόθεσμα τη συμπεριφορά του, δηλαδή το νοητό Εγώ του. Σε κοινωνικό επίπεδο όμως, που σημαίνει ευθύνη της πολιτείας έναντι του κοινωνικού Εγώ, ποια είναι η σωστή συμπεριφορά του κράτους; Ανοχή της πολιτείας ίσον αυτοδικία. Ζακ!

“Απαγορεύεται… “, λέει η επιγραφή, “ο παραβάτης τιμωρείται αυστηρά”, συνεχίζει. Φυσικά, η επιγραφή λέει ψέματα. Ο παραβάτης τιμωρείται μόνο ΑΝ συλληφθεί και αποδειχθεί η ενοχή του. Αρά φροντίζει να κάνει την παράβαση χωρίς να γίνει αντιληπτός. Πρώτη φροντίδα του κράτους, επομένως, δεν είναι η αυστηρότητα της ποινής, αλλά η εξασφάλιση ότι κάθε παράβαση μιας απαγόρευσης, κατά κανόνα γίνεται αντιληπτή. Στις ΗΠΑ όπου σε αρκετές πολιτείες ισχύει ακόμη η θανατική ποινή, η εγκληματικότητα είναι μέγιστη σ΄ αυτές. Άραγε, επιβάλλονται οι εκτελέσεις επειδή είναι υψηλή η εγκληματικότητα ή, αντίθετα, είναι υψηλή, διότι το κράτος δίνει το παράδειγμα ότι δεν σέβεται τη ζωή και η ζωή δεν είναι απόλυτο αγαθό; Αποφεύγετε επομένως να γράφετε “Απαγορεύεται” αν δεν έχετε και ένα μηχανισμό να παρακολουθεί και ελέγχει την απαγόρευση. Αλλιώς, γελοιοποιείτε την απαγόρευση συνηθίζοντας και εκπαιδεύοντας τον επίδοξο παραβάτη στο ότι, πιθανότατα, ΔΕΝ θα γίνει αντιληπτός. Αυτό σημαίνει παρουσία αστυνομίας σε κάθε τετράγωνο και κάμερες σε κάθε γωνιά. Σημαίνει ακόμη προσαγωγή υπόπτων ΠΡΙΝ τελέσουν την πράξη που κανένας δεν ξέρει αν θα την τελούσαν. Απαράδεκτο! Ωστόσο, η προσαγωγή που συνδέεται όχι με ποινή, αλλά με συμβουλή και φροντίδα για τις ανάγκες του υπόπτου, με καταγραφή, πάντως, σε μητρώο υπόπτων, απομακρύνεται από το αστυνομικό, ολοκληρωτικό, κράτος με τη (σχεδόν) μηδενική ιδιωτική και μέγιστη κρατική εγκληματικότητα στις δικτατορίες.

Το επόμενο λογικό βήμα είναι ο σωφρονισμός στις φυλακές. “Το κάτεργο κάνει τον κατεργάρη”, λέει ο V.Hugo. Η φυλακή είναι η ανώτατη σχολή εγκλήματος, καθώς κάθε τρόφιμος συναναστρέφεται υποχρεωτικά τη μεγαλύτερη δυνατή ποικιλία παρανόμων και μόνον αυτούς. Από αυτούς παίρνει την “παιδεία” του για να την ασκήσει όταν, με το καλό, αποφυλακισθεί. Η επαφή του με την κοινωνία είναι απαραίτητη, για να μη χάσει τον ανθρωπισμό και την κοινωνικότητά του. Είναι, ωστόσο, επικίνδυνη η έξοδός του με άδεια από τις φυλακές, αφού αντιστρατεύεται τον κύριο ρόλο της ποινής, την προφύλαξη των πολιτών από την εγκληματική δραστηριότητά του. Ταυτόχρονα αποτελεί κίνητρο να μην επιστρέψει στη φυλακή. Έχω προτείνει σε άλλη επιφυλλίδα μου (Τρίτη άποψη. Κουφοντίνας, wordpess.com dimitrissideris) ότι, αντί να βγαίνει με άδεια ο κρατούμενος στην κοινωνία, να επιτρέπεται στην προσωπική κοινωνία του, μέλη της οικογένειάς του, φίλους, δικηγόρους, δημοσιογράφους, γιατρούς κλπ να εισέρχονται ή και να διαμένουν μαζί του. Αυτό θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί στη χώρα μας με ασφάλεια, αφού διαθέτομε σωρεία νησιών. Μπορούν να διαμορφωθούν όμορφα “νησιώτικα χωριά” με αρκετά ελεύθερη διαβίωση των κρατουμένων, σε γραφικά σπιτάκια, με αυστηρή όμως συνεχή παρακολούθηση, όπου θα μπορούν να μένουν μαζί τους οι δικοί τους άνθρωποι. Φυσικά, θα υπάρχουν εκεί, εκτός από φύλακες, και μονάδες υγείας, περιλαμβάνοντας ιατρεία απεξάρτησης, θρησκευτικοί ηγέτες αφοσιωμένοι στην ιδέα της αγάπης, εισαγγελέας κλπ. Ακόμη δάσκαλοι και κατάλληλες επαγγελματικές σχολές και δυνατότητες εργασίας. Δυνατότητα πειθαρχικής προσωρινής απομόνωσης είναι απαραίτητη κυρίως για παράνομη συμπεριφορά τροφίμων κατά συναδέλφων τους· κατά της εξουσίας, ποινικά από εισαγγελέα. Αυτά αυξάνουν την εμπιστοσύνη προς την εξουσία που νοιάζεται γι΄ αυτούς.