Η ΠΑΓΙΔΑ ΤΟΥ ΔΙΧΑΣΜΟΥ

Δημήτρης Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com

Κοινή Γνώμη, 30 Νοεμβρίου 2021

Όποιος νοιώθει πως είναι πιο ισχυρός από έναν άλλον, επιδιώκει να αναμετρηθεί μαζί του, για να τον νικήσει και να αποκτήσει αυτός ό,τι έχει ο άλλος. Ανταγωνισμός, όπως στην πάλη και στην πυγμαχία. Σ΄ αυτή του την προσπάθεια μπορεί να βρεθεί σε ένα περιβάλλον άμιλλας. Σε τέτοιο περιβάλλον προωθείται ο αγώνας, όχι ο ανταγωνισμός. Δίνεται η δυνατότητα σε όλους τους δρομείς να ξεκινήσουν την ίδια στιγμή από το ίδιο σημείο και να τρέξουν όσο πιο γρήγορα μπορούν. Νικητής θα είναι ο πρώτος, αλλά ηττημένος δεν υπάρχει. Αν κάποιος τερματίσει πρώτος έχοντας βάλει τρικλοποδιά στον συνδρομέα του, αποβάλλεται από το στάδιο, αντί να βραβευθεί.

Σε μια κοινωνία με πόλωση, οι συνθήκες για ανταγωνισμό υπάρχουν. Η πόλωση μπορεί να είναι οικονομική, ελάχιστοι πάμπλουτοι, πανίσχυροι και μεγάλο πλήθος πάμφτωχων, καθένας ανίσχυρος· ή ιδεολογική, με την ποικιλία των ιδεολογικών διαφορών, π.χ. δεξιοί και αριστεροί, δημοκράτες και φασίστες· ή θρησκευτική, με ποικιλία θρησκευμάτων και δογμάτων, χριστιανοί και ειδωλολάτρες (π.χ. Έλληνες) ή Εβραίοι ή Μουσουλμάνοι, καθολικοί και ορθόδοξοι ή ουγενότοι ή άλλοι «αιρετικοί», Μουσουλμάνοι σουνίτες και μουσουλμάνοι σιίτες κλπ· ή φυλετική, π.χ. λευκοί εναντίον μαύρων ή ερυθροδέρμων κλπ. Όταν υπάρχουν τέτοιες διαφορές – και πάντοτε υπάρχουν σε μια κοινωνία – εκείνοι που νομίζουν σε κάποια φάση ότι έχουν την υπεροχή συχνά επιδιώκουν τον ανταγωνισμό, να νικήσουν και εξουθενώσουν τον αντίπαλο. Για να μείνουν αυτοί κυρίαρχοι πάνω σε ό,τι κατείχαν οι ηττημένοι. Κι ακόμη καλύτερα, για να κατέχουν τους ηττημένους. Αν, ωστόσο, επικρατεί διάχυτα ένα πνεύμα άμιλλας και όχι ανταγωνισμού, χρησιμοποιούν διάφορα κόλπα, που αποτελούν ολόκληρη επιστήμη, την προπαγάνδα.

Η βία κάθε είδους είναι καταστροφική. Οι απώλειες και από τις δύο μεριές είναι μεγάλες και είναι αμφίβολο, αν για το νικητή υπάρχει τελικά θετικό αποτέλεσμα με το να σφετερίζεται τον πλούτο του ηττημένου. Αν ένας μέσος άνθρωπος αναμετρηθεί με το νικητή της πάλης αμέσως μετά το τέλος του αγώνα, είναι πολύ πιθανό ότι εξαντλημένος ο νικητής δεν θα μπορέσει να αντεπεξέλθει. Οι ηττημένοι Γερμανοί στον Α΄ΠΠ αναδείχθηκαν οικονομικοί κυρίαρχοι απειλώντας όλο τον κόσμο. Οι νικητές ήταν τόσο εξαντλημένοι από τον πόλεμο, που δεν μπορούσαν να τους αναχαιτίσουν. Το ίδιο επαναλήφθηκε μετά το Β΄ΠΠ. Αντίθετα, από τους νικητές, η ισχύς και το κύρος του Ενωμένου Βασιλείου έπεσε κατακόρυφα. Και η ΕΣΣΔ κατέρρευσε. Όχι σπάνια, εξάλλου, οι νικητές, αντί να καταλάβουν τον πλούτο του ηττημένου, τον καταστρέφουν. Οι ήρωες του Τρωικού πολέμου, αντί να ωφεληθούν από τον πλούτο της Τροίας, την έκαψαν. Το ίδιο έκαναν και οι στρατιώτες του Αλεξάνδρου καίοντας την πανέμορφη, πολιτισμένη και πλούσια Περσέπολη.

Η καταστροφή στον εμφύλιο διχασμό είναι ακόμη μεγαλύτερη, καθώς οποιοσδήποτε και αν νικήσει, η καταστροφή αφορά αναγκαστικά όλους. Επιπλέον, οι συνέπειες είναι πολύ μακρές, καθώς οι απόγονοι των επιζώντων ηττημένων τείνουν να εκδικηθούν, ενώ οι απόγονοι των νικητών, φοβούνται αυτή την εκδίκηση και συνεχίζουν για μακρό διάστημα την καταπίεση των ηττημένων, ακόμη και αν αυτοί δεν δείχνουν τέτοιες διαθέσεις.

Το πρόβλημα της βίας του διχασμού γίνεται μεγαλύτερο, όταν ο ασθενέστερος, για να μην ηττηθεί, ζητήσει τη βοήθεια ενός τρίτου ισχυρού. Ο τρίτος αυτός με χαρά θα επέμβει. Θέτοντας φυσικά όρους. Και οι όροι είναι ότι μετά τη λήξη του αγώνα, όλοι οι αντίπαλοι στο διχασμό, νικητές και ηττημένοι, γίνονται υποτελείς στον ισχυρό τρίτο, που προσκλήθηκε για να γίνει το αφεντικό τους. Το είδαμε πολλές φορές. Από τα πιο δραματικά στην ιστορία μας ήταν η πρόσκληση των Φράγκων του Δάνδολου, από τον αδικημένο Αλέξιο Δ΄ Άγγελο για να αποκατασταθεί στο θρόνο του.  Ακολούθησε η άλωση της Πόλης από τους Φράγκους, με καταστροφές μεγαλύτερες από εκείνες που έγιναν στην άλωσή της 2,5 αιώνες αργότερα από τους Τούρκους. Ο δικός μας εμφύλιος πόλεμος είχε βαρύτατες συνέπειες και δεν εξετάζω εδώ ποια από τις δύο μερίδες έφταιγε περισσότερο (διότι και οι δύο είχαν βαριές ευθύνες). Σήμανε το θάνατο πολλών δεκάδων χιλιάδων Ελλήνων και από τις δύο μεριές. Καταστράφηκε η ύπαιθρος και καθυστέρησε η αποκατάσταση των ζημιών που είχαν αφήσει πίσω τους ο πόλεμος και η κατοχή. Εγκατέστησε για πρώτη φορά στην Ελλάδα, με αίτηση Ελλήνων υπευθύνων ξένες δυνάμεις, που σε γενικές γραμμές νοιάζονταν, φυσικά, για το δικό τους συμφέρον, όχι για το δικό μας. Με τις ευλογίες τους τουλάχιστον, εγκαταστάθηκε η δικτατορία, ο βασιλιάς αρχηγός της παράταξης που τους είχε φέρει εκθρονίστηκε, η Κυπριακή τραγωδία ήταν η μεγάλη εθνική απώλεια, η μεγαλύτερη μετά τη Μικρασιατική καταστροφή. Το χειρότερο όλων ίσως είναι ότι δυο γενιές πια μετά τη λήξη του εμφύλιου πολέμου, οι απόγονοι των τότε αντιπάλων δεν μπορούν να ξεχάσουν τις ωμότητες που συνόδευσαν και από τις δύο μεριές τη μεγάλη συμφορά μας. Φυσικά, δεν πρέπει να τις ξεχάσουν, πρέπει όμως να βρουν το κουράγιο να τις συγχωρήσουν, διότι την ενότητά μας τη χρειαζόμαστε. Οι εθνικοί κίνδυνοι δεν έχουν εκλείψει. Κι όμως ακόμη σήμερα, κάθε πράξη που κάνουν και κάθε λόγος που λένε οι της αντίπαλης παράταξης γίνεται δεκτή με άρνηση ή καχυποψία. Οσοδήποτε σωστή πρόταση και να κάνει κάποιος σήμερα, απορρίπτεται διότι αυτός που την κάνει είναι φασίστας ή κομμουνιστής. Λέει κάποιος πως είναι “αριστερός” για να πάρει αριστερές ψήφους, εφαρμόζει δεξιά πολιτική, αλλά τις αποτυχίες τους τις φορτώνομε στην αριστερά, επειδή αυτός έτσι αυτοβαφτίζεται. Άλλος λέει πως είναι “δεξιός φιλελεύθερος” για ψηφοθηρικούς πάλι λόγους και οτιδήποτε κι αν κάνει ως εξουσία, το απορρίπτομε διότι τον θεωρούμε φασίστα. Κι αν κάνει κάτι ανεπιθύμητο σωστό, τον θεωρούμε κρυπτοαριστερό, ή, αν αυτό δεν ευσταθεί, έχει πάθει “σοσιαλμανία”. Το πνεύμα του εμφύλιου πολέμου εξακολουθεί να μας κυβερνά και να μας βλάπτει. Ναι, αλλά τώρα εμείς, δεύτερη γενιά μετά τον εμφύλιο, έχομε ακέραιη την ευθύνη που το ανεχόμαστε. Μνημόσυνα στο Μελιγαλά και στο Γράμμο συνεχίζονται. Και ξύνουν ανοιχτές ακόμη πληγές. Τα παραδείγματα σαν εκείνο των Συρρακιωτών (Αύγουστος 2017) είναι σπάνια. Έκαναν μνημόσυνο για όλους ανεξαιρέτως τους πεσόντες στη δεκαετία 1940-50. Ανεξάρτητα από το αν ήταν “εθνικός” ή “δημοκρατικός” στρατός, τακτικοί ή άτακτοι, στον Ελληνοϊταλικό πόλεμο, στην κατοχή ή στον εμφύλιο, εκτελέσεις. Αυτός ο τόσο ποικιλόμορφος, αλλά ενιαίος, τόπος, αυτή η ενιαία, διαρκώς εξελισσόμενη γλώσσα, τα κοινά μας έθιμα μας ενώνουν. Σε εμάς εναπόκειται να το δείξουμε έμπρακτα. Σχολιάζοντας το γεγονός, κατέληγα: «Ο Λαός δεν ξεχνά/όσο λάμπει ο ήλιος/τι σημαίνει εμφύλιος».

ΞΕΧΝΑΩ Ή ΣΥΓΧΩΡΩ;

Δημήτρης Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com

Ηπειρωτικός Αγών, 27 Νοεμβρίου 2021

Οι αρχαίοι τραγωδοί το επισήμαναν. Ο S. Freud το μελέτησε. Κανένα γεγονός δεν ξεχνιέται εντελώς. Τα δυσάρεστα απωθούνται από τη συνείδηση, που λογικά τα ελέγχει, και αποθηκεύονται σε κάποιο υπόγειο της συνείδησης, το υποσυνείδητο, από όπου ασκούν τις επιδράσεις τους. Χωρίς να φανερώνονται στρέφουν την προσοχή και τα συναισθήματά μας προς κάποια κατεύθυνση κι εμείς μπορεί να υποφέρουμε. Μπορεί να κάνουμε λάθη στη γλώσσα μας, να ξεχνάμε ορισμένα πράγματα, να βλέπουμε παράξενους εφιάλτες, να εμφανίζουμε περίεργα συμπτώματα που καμιά ανατομική βλάβη μας δεν τα δικαιολογεί κλπ και όλα αυτά, διότι στο υποσυνείδητό μας υπάρχουν και ενεργούν σαν κοιμισμένα ηφαίστεια οι απωθημένες ιδέες μας. Η ύπαρξη του υποσυνειδήτου δεν έχει αποδειχθεί ποτέ, όμως ο μηχανισμός που περιέγραψε ο Φρόυντ ισχύει. Ο μόνος τρόπος για να λυτρωθούμε από τα δεσμά του παρελθόντος μας δεν είναι να τα ξεχάσουμε, αυτό είναι αδύνατο, αλλά, αντίθετα να τα επαναφέρουμε στη συνείδησή μας και να τα αντιμετωπίσουμε με τη λογική μας, οσοδήποτε δυσάρεστο και αν είναι το αποτέλεσμα. Οι αρχαίοι τραγικοί το έλεγαν αυτό κάθαρση.

Όπως τα άτομα, έτσι και οι κοινωνίες διαθέτουν συνείδηση και υποσυνείδητο. Λέγοντας συνείδηση εννοώ το δημόσιο, γραπτό συνήθως, πάντως επώνυμο, διάλογο με τον οποίον διαδίδονται τα ποικίλα γεγονότα διαθέσιμα σε όσους ενδιαφέρονται. Ως υποσυνείδητο εννοώ τις ανώνυμες κουβέντες που γίνονται σε κλειστά κοινωνικά κυκλώματα, μέσα στις οικογένειες, μεταξύ φίλων κλπ, οι οποίες δεν γίνονται ευρέως γνωστές, παρά μόνον με την παντοδύναμη επίδραση της ανώνυμης φήμης. Και αυτά τα γεγονότα επηρεάζουν τις αποφάσεις του καθενός με ποικίλους τρόπους. Εδώ ανήκει π.χ. η ευκολία με την οποίαν πιστεύομε κάποιες ειδήσεις  και δυσπιστούμε σε άλλες, είναι οι ποικίλες προκαταλήψεις που έχομε όλοι μας. Η απαλλαγή από τέτοιου είδους κρυφές πιέσεις είναι ένα από τα στοιχεία του ώριμου λαού, αποτέλεσμα της παιδείας του.

Από τη στιγμή που άρχισε ο απελευθερωτικός αγώνας μας πριν από 200 χρόνια, και συνεχίζεται ως τις μέρες μας, υπάρχει ένας υποσυνείδητος διχασμός στο έθνος μας που ποτέ δεν θελήσαμε να τον κοιτάξουμε κατάματα. Φυσικά, καθώς τα χρόνια περνάνε, πολλά δυσάρεστα γεγονότα ξεχνιόνται, οι ήρωες της ιστορίας πεθαίνουν και οι απόγονοί τους είτε δεν ξέρουν ακριβώς τα γεγονότα είτε τα γνωρίζουν προκατειλημμένα. Μα πώς μπορεί να γίνει ψυχανάλυση σε ένα λαό, ώστε να απαλλαγεί από τα απωθημένα συναισθήματά του; Μήπως είναι προτιμότερο, για να ζήσουμε επιτέλους αρμονικά να ξεχάσουμε; Να φύγουμε από συνθήματα του τύπου “ο λαός δεν ξεχνά τι σημαίνει δεξιά (ή αριστερά)”; Όπως ήδη αναφέρθηκε, η τέλεια λήθη είναι αδύνατη. Και ο λαός θυμάται! Το ζήτημα είναι, αν θυμάται με λογικούς, συνειδητούς όρους ή με άλογους υποσυνείδητους. Οι εορτασμοί των γεγονότων που γίνονται για να θυμόμαστε τα γεγονότα διενεργούνται από συγκεκριμένες παρατάξεις είτε για να θριαμβολογήσουν για τις νίκες τους πάνω στους ηττημένους είτε για να θρηνήσουν τα θύματα των ηττημένων. Μα υπάρχουν παραδείγματα που να μας υποδεικνύουν τι θα μπορούσαμε να κάνουμε;

Σε ένα εκπαιδευτικό κέντρο στη Γερμανία υπήρχε ένας διάσημος καθηγητής. Γύρω του είχαν μαζευτεί κάποιοι Έλληνες εκλεκτοί μεταπτυχιακοί φοιτητές, Ένας από αυτούς συμμαθητής μου. Ένας άλλος αργότερα στενός φίλος μου. Από τους Έλληνες, ένας εξελίχθηκε σε Καθηγητή Πανεπιστημίου, μία από τις μεταπτυχιακές έγινε Πρόεδρος της Βουλής των Ελλήνων, ένας ιερωμένος έγινε Αρχιεπίσκοπος Αυστραλίας. Ο καθηγητής τους έγινε Πάπας Ρώμης. Ο ιερωμένος ήταν Κρητικός και την οικογένειά του την είχαν σφάξει οι Γερμανοί στην κατοχή. Ρωτήθηκε, πώς άντεξε να πάει για μετεκπαίδευση στη χώρα των σφαγέων των γονιών του. “Δεν καταλαβαίνεις”, απάντησε. “Άλλο είναι να ξεχνάς και άλλο να συγχωρείς”. Να μια γνήσια, Χριστιανική απάντηση. Από το Σταυρό ο Κύριος συγχώρησε τους σταυρωτήδες Του.

Άλλο παράδειγμα και έχω ξαναγράψει γι΄ αυτό (Συρράκο, dimitrissideris.wordpress.com). Ο Σύνδεσμος Συρρακιωτών αποφάσισαν τον Αύγουστο του 2017 να τιμήσουν όλους ανεξαρτήτως, όσοι φονεύτηκαν την περίοδο 1940-50. Κατέγραψαν τους νεκρούς του χωριού τους, Συρράκου, της δεκαετίας 1940-1950. Εκείνους που δεν μνημονεύονται. Αυτούς που εκτελέστηκαν από τους Γερμανούς στην Καισαριανή και τη Μουσιωτίτσα. Αυτούς που εκτελέστηκαν στην Παργινόσκαλα ή στη δίκη της Πρίντζου στα Γιάννενα. Αυτούς που σκοτώθηκαν στις εμφύλιες συγκρούσεις. Και αποφάσισαν να τους τιμήσουν. Να τους αναγνωρίσουν το δικαίωμα της δημόσιας ύπαρξής τους. Ως νεκρών. Πλάι στους νεκρούς του Εθνικού και του Δημοκρατικού Στρατού στον Εμφύλιο. Και κάτι ακόμη σημαντικότερο. Συμπεριέλαβαν στην τοπική μνήμη και τους πολίτες που έπεσαν τυχαία θύματα της εμφύλιας βίας.

Μια επίσημη κίνηση προς αυτή την κατεύθυνση ήταν η απόφαση να τιμηθεί η ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοπόταμου που έγινε στις 25 Νοεμβρίου 1942 από τις ενωμένες αντιστασιακές δυνάμεις της δεξιάς (ΕΔΕΣ, Ν. Ζέρβας) και της αριστεράς (ΕΛΑΣ, Α. Βελουχιώτης). Βέβαια, στον εορτασμό αυτής της επετείου υπενθυμίζεται μια ηρωική πράξη, ενώ στην εκδήλωση των Συρρακιωτών ήταν ένας θρήνος. Πάντως, αυτό που έχει σημασία είναι ότι έγιναν σε μια επίσημη εκδήλωση μνήμης στην οποίαν υπήρχαν όσοι επιθυμούσαν, ανεξάρτητα από την παράταξη που ανήκαν, με κοινά συναισθήματα – μαζί με τις προκαταλήψεις τους.

Λανθασμένη απόφαση ήταν, πιστεύω, ότι επίσημα καταστράφηκαν οι φάκελοι που κρατούσε η αστυνομία επί πολλές δεκαετίες για τους αριστερούς. Αυτοί οι φάκελοι, εικάζω, θα περιείχαν περιγραφές εγκλημάτων που διέπραξαν οι αριστεροί, αλλά και, ασφαλώς, ανώνυμες κατηγορίες εναντίον τους, έστω και αν ήταν εντελώς αθώοι. Σ΄ αυτούς τους φακέλους στηρίζονταν τα περίφημα “πιστοποιητικά κοινωνικών φρονημάτων” που, με βάση αυτά, όχι τις πράξεις, αλλά τα εικαζόμενα φρονήματα, αποκλειόταν κάποιος από δημόσιες θέσεις ή και οδηγούνταν σε φυλακές, εξορίες ή και εκτελέσεις. Θα μου πείτε, όταν έγινε η καταστροφή αυτών των αρχείων, που θα ήταν η αστείρευτη πηγή ανοιχτή σε όλους για επιστημονική, ιστορική, έρευνα, μπορούσε να ξεσηκώσει τόσο εκδικητικό μίσος, που να ξαναφέρει ένα θερμό εμφύλιο πόλεμο. Μόλις είχαμε γλιτώσει από τη δικτατορία που, πέρα από όσο κακό έκανε στην Ελλάδα, κατέληξε στην Κυπριακή τραγωδία. Σε τέτοιες περιπτώσεις όμως η λύση δεν είναι η καταστροφή των τεκμηρίων της αλήθειας, αλλά η αναβολή στην ελεύθερη πρόσβασή τους για π.χ. δύο γενιές. Σ΄ αυτό το διάστημα οι ήρωες από όλες τις πλευρές ή έχουν πεθάνει ή είναι υπέργηροι. Οι απόγονοί τους, πιο ψύχραιμοι, αφού η επαφή τους με τα γεγονότα είναι έμμεση, μπορούν να ξαναφέρουν στη συνειδητή μνήμη τους τα γεγονότα που. αλλιώς, στο κρυφό υποσυνείδητό τους συνεχίζουν να διεγείρουν ανεξέλεγκτο το θυμικό τους.   

ΧΑΜΟΓΕΛΟ

Δημήτρης Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας. dimitrissideris.wordpress.com

Πρωινός Λόγος, Τρίκαλα, 36 Νοεμβρίου 2021

Τα ζώα επικοινωνούν μεταξύ τους με ποικίλους τρόπους. Η επικοινωνία τους αφορά κυρίως ανταλλαγή συναισθημάτων. Από τα πιο οικεία μας ζώα, ο σκύλος όταν είναι ευχαριστημένος κουνάει την ουρά του, οργισμένος δείχνει τα δόντια του και γρυλίζει. Η γάτα γουργουρίζει χαρούμενη, δείχνει τα νύχια της θυμωμένη. Οι φωνές που εκβάλλουν δείχνουν επίσης το συναίσθημα και τη διάθεσή τους με τον τόνο της φωνής, με την έντασή της, το απότομο ή συνεχές της εκφοράς της κλπ. Τέτοιες εκφράσεις τις προσλαμβάνουν και άλλα ζώα και έχουν αναπτύξει τα αντίστοιχα εξαρτημένα αντανακλαστικά, για να φερθούν ανάλογα. Μπροστά στο βρυχηθμό του λιονταριού οι αντιλόπες τρέχουν να φύγουν μακριά, αλλά και όταν ένα ζώο σε μια αγέλη αισθανθεί μια απειλή, αντιδρά κατάλληλα, τα άλλα ζώα της αγέλης αντιλαμβάνονται το σήμα του και αντιδρούν ως εάν να είχαν αισθανθεί τα ίδια την απειλή.

Οι άνθρωποι αντιδρούμε και μεις ανάλογα με τα συναισθήματά μας, αλλά επιπλέον η φωνή μας αρθρώνει λόγο. Έχει τόσο μεγάλη, μοναδική, ευλυγισία η γλώσσα μας που εκφράζει σωρεία εννοιών, που βρίσκονται μέσα μας, ώστε οι άλλοι άνθρωποι να την ακούν και να σχηματίζουν τα ίδια παρόμοιες έννοιες. Έτσι ο ανθρώπινος λόγος έχει παγκοσμιότητα. Η λογική είναι (σχεδόν) ίδια για όλους, έστω και αν διαφέρουν οι γλώσσες που μιλούν. Αυτό επιτυγχάνεται επειδή οι άνθρωποι έχομε την ικανότητα να αναπτύσσουμε δευτεροβάθμια εξαρτημένα αντανακλαστικά. Ωστόσο, πρέπει να θυμόμαστε ότι τα λόγια περιγράφουν, δεν εκφράζουν, τα συναισθήματά μας. Όπως ένα φάκελο μπορεί να περιέχει ένα γράμμα, αλλά την ίδια την επιστολή δεν τη διαβάζομε βλέποντας το φάκελο. Τα συναισθήματα εκφράζονται άμεσα με τρόπο που θυμίζει τα λοιπά ζώα. Γελάμε δείχνοντας τη χαρά μας, κλαίμε δείχνοντας τη λύπη μας. Παράλληλα χειρονομούμε, ανατριχιάζομε, αλλάζει το χρώμα του δέρματός μας, μπορεί και να έχουμε απώλειες ούρων ή κοπράνων. Όλες αυτές οι αντιδράσεις μας γίνονται ακούσια, αν και μπορούμε να τις μετριάσουμε με τη λογική επιβολή μας ή και να τις μιμηθούμε χωρίς να τις νοιώθουμε. Αυτό κάνουν π.χ. οι ηθοποιοί.

Μια από τις πιο σημαντικές εκφράσεις μας είναι το χαμόγελό μας. Δεν είναι συνώνυμο με το γέλιο. Δείχνουν και τα δύο μια ευχάριστη διάθεση. Όμως η ευχαρίστηση στο γέλιο μπορεί να οφείλεται στην πρόκληση δυστυχίας σε ένα άλλο ον, όπως όταν σκοτώνουμε ένα θήραμα για να χορτάσουμε την πείνα μας ή όταν νικούμε έναν αντίπαλό μας. Το χαμόγελο όμως δεν συνδυάζεται με δυστυχία του άλλου, αλλά μάλλον με μετάδοση μιας εσωτερική ευτυχίας.

Το χαμόγελο γίνεται με κατάλληλη χρήση των προσωπικών μας μυών, μυών που δεν καταφύονται σε οστά. Τέτοιοι είναι αυτοί γύρω από το στόμα και τα μάτια μας. Είναι, όπως είπαμε, ακούσιες αντιδράσεις σε ευχάριστα συναισθήματα και συνοδεύονται από έκκριση ενδορφινών που μειώνουν μέσα μας την αίσθηση του πόνου και επομένως συμβάλλουν στην ευτυχισμένη διάθεσή μας. Το χαμόγελο ξεκινά πιθανώς να σχηματίζεται με τις κινήσεις του στόματος του νεογνού που πεινασμένο αποζητά την ηδονική επαφή με τη μητρική θηλή για να θηλάσει και να ικανοποιήσει την πείνα του. Στη συνέχεια, κάθε ευτυχισμένη στιγμή, όπως εκείνη του ξεχασμένου θηλασμού, προκαλεί κινήσεις των χειλιών όπως εκείνες, κι αυτό είναι το χαμόγελο. Ο θηλασμός είναι η πρότυπη διατροφική ενέργεια που γίνεται με αμοιβαία ευχαρίστηση τόσο εκείνου που τρέφεται όσο και εκείνου που τρέφει.

Το χαμόγελο είναι, όπως είπαμε, αποτέλεσμα ευχάριστων συναισθημάτων. Τόσο έχομε συνηθίσει σ΄ αυτό το συνδυασμό χαμόγελου με ευτυχισμένες στιγμές, που και όταν εκούσια χαμογελάμε, τείνομε να γινόμαστε ευτυχισμένοι και οπωσδήποτε να μεταδίδουμε την ευτυχία μας στους άλλους.

Το χαμόγελο είναι παγκόσμιο. “Όλοι χαμογελούν στην ίδια γλώσσα”, γράφει ο George Carlin. Και είναι μεγαλοδύναμο. Είναι μεταδοτικό, ίσως περισσότερο και από τον κορωνοϊό. Ακόμη τα αποτελέσματά του μπορούν να έχουν ισόβια διάρκεια. Όσο μεγαλώνουμε, για κάποιο βιολογικό λόγο, μικραίνει το σώμα μας, οι περισσότεροι ιστοί μας ατροφούν, εκτός από του δέρματος. Καθώς αυτό περισσεύει, ζαρώνει. Αυτό είναι αναπόφευκτο. Οι ρυτίδες θα σχηματισθούν εκεί όπου στατιστικά υπάρχουν συχνότερα ακρολοφίες και αυλάκια. Έτσι αποκρυσταλλώνουν την πιο συνηθισμένη έκφρασή μας. Ο γέρος που σ΄ όλη τη ζωή του χαμογελούσε πολύ, θα σχηματίσει αναγκαστικά ρυτίδες, όπως κάθε άλλος. Μόνο που αυτές του χαμογελαστού θα σχηματίσουν ένα ευχάριστο γεροντικό πρόσωπο, ελκυστικό για τους άλλους. Κι έχει τόση ανάγκη των άλλων ο γέρος! Το χαμόγελο μπορεί να είναι στιγμιαίο όσο η διάθεσή μας που αλλάζει διαρκώς. Οι ρυτίδες μας όμως έχουν μονιμότητα. Είναι σαν τη βούληση του λαού που αλλάζει διαρκώς, ενώ ο νόμος μένει. Είναι σαν τα λόγια που είναι έπεα πτερόεντα, ενώ τα γραπτά μένουν, scripta manent.

Χαμογελάτε! Εκούσια χαμογελώντας φέρνετε στο νου σας ευχάριστες σκέψεις. Ακόμη και σε στιγμές θλίψης, η προσπάθεια για χαμόγελο μετριάζει τη λύπη και οπλίζει τον άνθρωπο με αισιοδοξία και διάθεση για αγώνα, που είναι απαραίτητος για να εξακολουθούμε να ζούμε. Η ώρα που χάνουμε ένα αγαπημένο πρόσωπο, είναι έσχατη λύπη. Χάνομε ένα κομμάτι από τον εαυτό μας. Σκεφθείτε όμως ότι δεν υπάρχει αμιγώς δυσάρεστο (ούτε ευχάριστο) γεγονός. Οὐδὲν κακὸν ἀμιγὲς ἀγαθοῦ (Πρόκλος). Το αγαπημένο πρόσωπο που χάσαμε είναι μια οδυνηρή απώλεια για μας, αλλά ενδέχεται να είναι μια λύτρωση γι΄ αυτό, αν η ζωή του είχε γίνει ένας αβάσταχτος πόνος. Όσο για σας, χαμογελάτε! Μαζί με το χαμένο πρόσωπο είχατε ζήσει μοναδικά ευχάριστες στιγμές. Αυτές αναλογιστείτε τώρα. Με το να τις σκέφτεστε και να απολαμβάνετε την αναπόλησή τους, εξακολουθεί να ζει μέσα σας, γίνεται αθάνατο. Η ζωή σας εξακολουθεί να επηρεάζεται από την παλιά παρουσία του. Η συμπεριφορά σας έχει διαμορφωθεί από τη μακρά συμβίωση μαζί του, υπάρχει μέσα σας, έστω και αν δεν βρίσκεται πια δίπλα σας. Χαμογελάτε! Με το χαμόγελο προσφέρετε κάποιου είδους αθανασία στον πεθαμένο σας.

Αντίθετα από το χαμόγελο, που μόνο καλοσύνη ακτινοβολεί, το γέλιο μπορεί κι αυτό να εκφράζει γνήσια χαρές, αλλά μπορεί και να σημαίνει σαρκασμό, ειρωνεία, χαιρεκακία και άλλα αρνητικά συναισθήματα. Το χαμόγελο είναι ίσως το μόνο πράγμα που προσφέρει στους συνανθρώπους μας και στον ίδιο που χαμογελά, θετική διάθεση, χωρίς τίποτε να κοστίζει. Ακόμη και όταν τα γεγονότα γύρω μάς γεμίζουν λύπη, το χαμόγελο ανακουφίζει, όσο κι αν χρειάζεται κάποια προσπάθεια. “Η ζωή αξίζει αν μόνο χαμογελάς”  (C. Chaplin). Και ο “ληστευμένος που χαμογελά κάτι κλέβει από τον κλέφτη” (W. Shakespeare).

ΚΑΛΥΤΕΡΑ Ή ΧΕΙΡΟΤΕΡΑ;

Δημήτρης Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com

Κοινή Γνώμη, 23 Νοεμβρίου 2021

Αφορμήθηκα από τα σχόλια κάποιου για την εξέλιξη της γλώσσας. Διαπιστώνει με τη λογική ότι η γλώσσα μας διαρκώς εκφυλίζεται. Είναι έτσι;

Καθημερινά διαπιστώνομε, ακόμη και επίσημες εκπομπές και έγγραφα, το πλήθος των λαθών γραμματικών και συντακτικών που γίνονται στην ομιλία μας. Ε, όχι, τέτοια λάθη δεν γίνονταν στο παρελθόν. Κι αυτό δεν ισχύει μόνο για τη δική μας γλώσσα, αλλά για όλες τις γλώσσες του κόσμου και παντού υπάρχουν εκείνοι που παραπονιόνται για την εκφύλιση της γλώσσας τους. Μα συγκρίνεται η λαλιά μας με εκείνη του Αριστοτέλη, του Πλάτωνα, του Δημοσθένη, του Ομήρου; Ντροπή! Αρκετοί μάλιστα τοποθετούν την έναρξη της γλωσσικής εκφύλισής μας όταν το δίδυμο Καραμανλή-Ράλλη καθιέρωσε τη δημοτική και άλλοι όταν επί Ανδρέα Παπανδρέου καθιερώθηκε η μονοτονική γραφή.

Αν ισχύει η παραπάνω υπόθεση, καταλήγομε πως πριν από μερικές εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια οι άνθρωποι μιλούσαν μια τέλεια γλώσσα που, με το χρόνο εκφυλίστηκε στα χάλια που έχει σήμερα. Πριν από λίγες δεκαετίες είχα διαβάσει στο The Sciences (δεν εκδίδεται πια και, λυπάμαι, δεν έχω συγκρατήσει ονόματα συγγραφέων ή άλλα στοιχεία), δυο σημαντικές, ανεξάρτητες μελέτες. Στη μια οι ερευνητές συνέκριναν όλες τις ομιλούμενες σήμερα γλώσσες (μερικές χιλιάδες) και βρήκαν ότι έχουν γύρω στις 300 κοινές ρίζες. Για παράδειγμα, σε όλες σχεδόν τις γλώσσες του κόσμου η μητέρα λέγεται “ΜΑ”. Αναζήτησαν στη συνέχεια και βρήκαν σε μια ζούγκλα στην Αφρική μια πρωτόγονη φυλή που ελάχιστα είχε έλθει σε επαφή με τον υπόλοιπο κόσμο. Διαπίστωσαν ότι το λεξιλόγιό τους αποτελούνταν περίπου από τις ρίζες που είχαν επισημάνει. Με αυτό το λεξιλόγιο μπορούσαν άνετα να συνεννοούνται μαζί τους στα βασικά ζητήματα. Η άλλη μελέτη είχε διεξαχθεί από μια ερευνήτρια που βρήκε σε μια ζούγκλα στο Κογκό μια φυλή από γορίλες. Κατάφερε να κερδίσει την εμπιστοσύνη και την ανοχή τους χωρίς να την πειράζουν και έζησε στην ομάδα τους αρκετά για να καταγράψει σε κασετόφωνο τις φωνές τους. Διαπίστωσε περί τις 80 διαφορετικές φωνές που εξέφραζαν αντίστοιχες έννοιες. Η διαφορά στη γλώσσα επικοινωνίας μεταξύ των γοριλών και του σοφού ανθρώπου (Homo sapiens) μοιάζει να είναι ποσοτική μάλλον παρά ποιοτική. Έκτοτε οι σύγχρονες γλώσσες εξελίχτηκαν να εκφράζουν με τις λέξεις τους εκατομμύρια διαφορετικές έννοιες. Δε μου θυμίζει πολύ “εκφύλιση” μια τέτοια εξέλιξη.

Ο θρήνος για την κατάντια της γλώσσας άρχισε από πολλούς αιώνες πιο μπροστά. Αντιγράφω από τον John Angelopoulos: “Έχει καταγραφεί στα πρακτικά της διάσημης γλωσσαμυντορικής Γαλλικής Ακαδημίας τον Νοέμβριο του 1843, η περίφημη διαμάχη μεταξύ του Victor Cousin και του Victor Hugo στην οποία ο πρώτος ισχυρίστηκε μάλιστα κάποια στιγμή ότι ήξερε πότε ακριβώς ξεκίνησε η διαφθορά της γαλλικής γλώσσας: το 1789 (Γαλλική επανάσταση), για να απαντήσει ο Ουγκώ: μπορείτε να μας πείτε και την ακριβή ώρα, παρακαλώ;”

Όμως το φαινόμενο δεν αφορά μόνο τη γλώσσα. Σε όλα τα θέματα, κάποτε στο παρελθόν βρίσκονται τα “παλιά, καλά χρόνια”. Τι μας κάνει να πιστεύουμε πως παλιά όλα ήταν καλύτερα;

Ο παππούς μου γέννησε 10 παιδιά. Απ΄ αυτά τα 5 μόνο ξεπέρασαν την παιδική ηλικία. Ο πατέρας μου γέννησε δύο. Και τα δυο πέρασαν τα 80 χρόνια. Δεν υπάρχει καμιά αντίρρηση ότι το προσδόκιμο επιβίωσης (πρόβλεψη ηλικίας θανάτου τη μέρα που γεννιέται κάποιος αν η θνησιμότητα σε κάθε ηλικία συνεχίσει να είναι αυτή που ισχύει τη μέρα της γέννησής του) έχει παραταθεί πρωτοφανώς, ενώ σε όλο τον πλανήτη έχουν καταπολεμηθεί η παιδική θνησιμότητα, οι λιμοί, λοιμοί και ο αναλφαβητισμός (Norberg). Δε μου φαίνονται έτσι καλύτερα τα χρόνια τα παλιά. Όμως εγώ θυμάμαι τα ευτυχισμένα παιδικά μου χρόνια. Ήταν όμως πραγματικά ευτυχισμένα; Αν αναπολήσω με όσο γίνεται μεγαλύτερη ειλικρίνεια, θα θυμηθώ ότι ήταν όντως ξένοιαστα, πιο ξένοιαστα από σήμερα. Όμως έκλαιγα πολύ πιο συχνά από όσο κλαίω τώρα! Ωραιοποιώ λοιπόν το παρελθόν, συγκρατώ στη μνήμη μου αυτόματα περισσότερο τις ευχάριστες παρά τις δυσάρεστες στιγμές, τα ωραία παρά τα άσχημα, τα καλά παρά τα κακά. Μήπως λοιπόν αυτό που χειροτερεύει δεν είναι ο αντικειμενικός κόσμος γύρω μας, αλλά το υποκειμενικό αίσθημα τις ευδαιμονίας μας;

Η ευδαιμονία μας στηρίζεται στην επιτυχή επιδίωξη του σκοπού που μόνοι μας διαμορφώνομε καθένας μέσα μας. Η σύγχρονη κοινωνία, με την ιλιγγιώδη επιστημονική κυρίως πρόοδό της έχει αυξήσει στο έπακρο τη δυνατότητα να πετυχαίνουμε τους σκοπούς μας. Παράλληλα με τα ποικίλα μέσα πληροφόρησης που, θέμε-δε-θέμε μας επιβάλλονται, έχει αυξήσει τεράστια το βεληνεκές των σκοπών μας. Οσοδήποτε κι αν διευκολυνόμαστε λοιπόν να κάνουμε οτιδήποτε, αν θέλουμε διαρκώς περισσότερα παρά ποτέ άλλοτε, ε, τότε δεν μπορούμε να ευδαιμονούμε. Αυτή είναι μια υποκειμενική όψη που μας διδάσκει να θέλουμε όσο γίνεται λιγότερα, μια άποψη που συγγενεύει με εκείνη των κυνικών, των Στωικών, των Ανατολικών θρησκειών κλπ. Μήπως υπάρχει όμως και αντικειμενική όψη του ζητήματος;

Η πλανητική βελτίωση των αντικειμενικών στοιχείων που ανέφερα στηρίχτηκε πολύ στην επικράτηση της “φιλελεύθερης” οικονομίας και της γιγαντωμένης τεχνολογίας που τη συνοδεύει. Όμως αυτά είχαν τίμημα. Κι αυτό ήταν η διαρκώς αυξανόμενη ανισότητα. Κι η ανισότητα, διαπιστώνει ο Wilkinson, σχετίζεται γραμμικά με πολλαπλά δεινά, όπως είναι το προσδόκιμο επιβίωσης, οι επιδόσεις στα μαθηματικά και γράμματα, η παιδική θνησιμότητα, οι ανθρωποκτονίες, ο αριθμός των φυλακισμένων, οι γεννήσεις από ανήλικα κορίτσια, το αίσθημα εμπιστοσύνης, η παχυσαρκία, τα ψυχικά νοσήματα συμπεριλαμβάνοντας τη χρήση εθιστικών φαρμάκων και οινοπνεύματος.

Το άλλο αντικειμενικό τίμημα της “προόδου” αφορά το ότι η τεχνολογία έχει φθάσει στο σημείο να μπορεί να αφανίσει τη ζωή πάνω στον πλανήτη. Αυτή την απειλή υποσυνείδητα τη βιώνομε, μας επηρεάζει, χωρίς να το καταλαβαίνουμε. Πώς νάμαστε ευδαίμονες;

Για να επανέλθω εκεί από όπου ξεκίνησα, η πρότυπη ποιότητα μιας γλώσσας κρίνεται από τη δυνατότητά της να μεταφέρει νοήματα από τον ένα στον άλλον. Επομένως, η γλώσσα μας θα μπορούσε να βελτιωθεί, αν η έμφαση κατά τη διδασκαλία της εκτραπεί από την ορθογραφία, που αφορά αποκλειστικά το γραπτό λόγο, στο συντακτικό, τη δομή γενικότερα της γλώσσας που αφορά τόσο τον προφορικό όσο και το γραπτό λόγο. Ως προς το πρώτο, η φωνητική γραφή, όπως μας την παρέδωσε π.χ. ο Γιάνης Βηλαράς, είναι μια λύση. Ως προς το δεύτερο, η εξοικείωση με τους μεγάλους δημιουργούς μας από τους σύγχρονους ως τον Παπαδιαμάντη, το Βυζαντινό λόγο, τους Ευαγγελιστές, τους κλασικούς και τελικά τον Όμηρο, μου φαίνεται η σωστή λύση.

ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ

Δημήτρης Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com

Ηπειρωτικός Αγών, 20 Νοεμβρίου 2021

Η εξέλιξη των ειδών είναι σήμερα γενικά παραδεκτή. Η Γένεση γράφει πως ο κόσμος δημιουργήθηκε σε έξι μέρες. Κορυφαίο δημιούργημα ο άνθρωπος, προϋπέθετε να έχουν δημιουργηθεί ζώα και φυτά, προηγουμένως στεριά και θάλασσα, γη και ουρανός, φως και σκοτάδι. H Βίβλος δεν λέει ψέματα, αλλά πρέπει να ερμηνευθεί κατάλληλα ο συμβολισμός της. Η εξέλιξη των ειδών, από τα ατελέστερα προς τα τελειότερα, είναι παλιά θεωρία, ο Darwin όμως την απέδειξε και πρότεινε για πρώτη φορά, τρόπο για το μηχανισμό της. Στα νησιά Galápagos, όπου πνέουν ισχυροί άνεμοι, βρήκε άπτερα γνωστά είδη πτερωτών εντόμων. Συμπέρανε πως ενώ κανονικά οι πτέρυγες προσδίδουν πλεονέκτημα στα έντομα, εκεί, λόγω των ανέμων, ήταν μειονέκτημα. Επομένως, είπε, από τις ποικιλίες όσων γεννιόνται επιβιώνουν και αφήνουν απογόνους εκείνες που είναι καλύτερα προσαρμοσμένες στο περιβάλλον. Ήταν ήδη προϊδεασμένος από τον τρόπο που λειτουργούσαν ορνιθοτρόφοι στην Αγγλία. Θέλοντας π.χ. να έχουν περιστέρια που κάνουν μεγάλα αβγά, διάλεγαν από τα τυχαία αβγά τα μεγαλύτερα και αυτά κλωσούσαν. Ο T.H.Huxley υποστηρίζοντας τις θεωρίες του Δαρβίνου σε διάλεξη ρωτήθηκε από έναν επίσκοπο αν καταγόταν από τους πιθήκους από την πλευρά του παππού του ή της γιαγιάς του. Ο Χάξλεϋ του απάντησε ότι θα προτιμούσε «να κατάγεται από πίθηκο παρά από έναν καλλιεργημένο άνθρωπο, που χρησιμοποιεί τα χαρίσματα της μόρφωσης και της ευγλωττίας στην υπηρεσία της προκατάληψης και της παραπλάνησης».

Η επιλογή από το περιβάλλον, είναι επίσης γενικά παραδεκτή, αν και έχει πολλά κενά. Π.χ. δεν ξέρομε με ποιο μηχανισμό γεννιόνται ποικιλίες, έτσι που να επιβιώνουν οι καλύτερα προσαρμοσμένες στο περιβάλλον. Επεκτείνοντας το μηχανισμό της επιλογής στον άνθρωπο, προκύπτουν ερωτηματικά. Ένα θεμελιώδες είναι, τι εννοούμε εξέλιξη στον άνθρωπο; Να βελτιωθεί το ανθρώπινο είδος ή να οργανωθούν οι άνθρωποι σε μια ανώτερη μορφή οργάνωσης, την κοινωνία;

Η βελτίωση του ανθρώπου ξεκινά από την εποχή του Πλάτωνα, περνάει από τον Nietzche και φθάνει στο ναζισμό. Στην τελευταία ακραία του μορφή, διακρίνονται οι άνθρωποι σε εκλεκτούς, π.χ. ωραίους, ισχυρούς, ευφυείς κλπ και σε κατώτερους, π.χ. εγκληματίες, ψυχοπαθείς, Εβραίους, κομμουνιστές, Ρομά που πρέπει να εξοντώνονται. Με υποχρεωτική διασταύρωση μεταξύ των εκλεκτών και εντατική εκπαίδευσή τους, με συνεχείς επιλογές, προσδοκάται πως θα προκύψει ένα ανώτερο είδος υπερανθρώπου. Αυτό το ανώτερο είδος ανθρώπων προορίζεται να κυβερνά “σοφά” τον κόσμο και να εξασφαλίζει τη διαρκή επιλογή. Πέρα από τις ηθικές αντιρρήσεις που υπάρχουν, προκύπτει και μια επιστημονική. Με αυτό τον τρόπο προσδοκάται δραστικός περιορισμός στην εμφάνιση ποικιλιών, και επομένως μείωση της πιθανότητας να προκύψει μια τυχαία εκλεκτή παραλλαγή.

Η εναλλακτική πρόταση είναι ότι η ανώτερη βαθμίδα δεν είναι άλλο είδος ανθρώπων, αλλά μια αλλιώς οργανωμένη κοινωνία. Τέτοια κοινωνία απαιτεί, αντίθετα από την προηγούμενη, των ομοιόμορφα “εκλεκτών”, τη μέγιστη δυνατή ποικιλία ανθρώπων. Στην ποικιλία των ανθρώπων καθένας, οσοδήποτε σκάρτος και αν είναι, έχει ένα τουλάχιστον τομέα όπου είναι καλύτερος από τους άλλους. Κανένας δεν είναι καλύτερος από τους άλλους σε όλα. Και η μεγάλη ποικιλία των κοινωνικών ρόλων επιτρέπει κάθε ρόλος να αναλαμβάνεται από όποιον είναι ο πιο κατάλληλος γι΄ αυτόν. Γίνεται δηλαδή επιλογή όχι ως προς τη διαιώνιση του είδους, αλλά ως προς την κατάληψη των κοινωνικών θέσεων από τους καλύτερα προσαρμοσμένους. Ελευθερία στην ποικιλία και ισότητα στην επιλογή των καταλλήλων.

Σήμερα μπορούμε να φανταστούμε τέτοια πολιτεία που δεν μπορούσαν οι πρόγονοί μας. Ο Αριστοτέλης είδε, ανάλογα με το πλήθος των αρχόντων, μοναρχία, ολιγαρχία, δημοκρατία. Καθεμιά έχει την καλή και την κακή όψη της, ανάλογα με το αν οι άρχοντες νοιάζονται για τους αρχομένους ή για τους εαυτούς τους. Μια πολιτεία οργανωμένη αυστηρά εξυπηρετεί την αυτάρκεια και ενότητα που απαιτείται. Τέλεια! Όμως μπορεί να έχει σήμερα κι αυτή καλή και κακή όψη, που δεν μπορούσαν να προβλέψουν οι παλιοί. Με την τεχνολογία μπορεί να διοικείται απρόσωπα, χωρίς άρχοντες. Μια τέλεια πολιτεία σαν κι αυτήν μεριμνά με τον άριστο δυνατό τρόπο για τις ανάγκες των πολιτών της. Το είχε διίδει ήδη ο Αριστοτέλης όταν πρόβλεπε, κι αποδείχθηκε σωστός, ότι η δουλεία θα καταργηθεί όταν θα πάψει να είναι αναγκαία, επειδή όλες τις δουλειές θα τις κάνει η τεχνολογία. Στην κακή όψη του το κράτος αυτοπροσδιορίζεται με ιδανικό τρόπο χάρη στην τεχνολογία, μεριμνώντας για τις ανάγκες των πολιτών του. Ωστόσο, αδιαφορεί παντελώς για τις σκέψεις, τα συναισθήματα, τις βουλήσεις, τα όνειρά τους. Είναι όπως εγώ μεριμνώ, αγνοώντας το, για τις ανάγκες των κυττάρων που με αποτελούν, αδιαφορώντας για το αν αυτά είναι ευχαριστημένα ή όχι. Μου είναι μάλιστα αδύνατο να εικάσω αν μπορούν να είναι ευχαριστημένα ή δυσαρεστημένα. Θυμίζει τις κοινωνίες κάποιων εντόμων, την Πολιτεία του Πλάτωνος, στην οποίαν θεωρεί αυτονόητο ότι οι άρχοντες νοιάζονται για το καλό του συνόλου. Θα συμφωνούσαν μ΄ αυτήν ο Machiavelli και οι ναζί. Την είχε προφητεύσει μεγαλοφυώς ο George Orwell με τον Big Brother, στο έργο του “1984”. Το σύστημα ονομάζεται Ολοκληρωτισμός.

Η καλή όψη της τέλειας κοινωνίας διοικείται κι αυτή απρόσωπα. Έχει όμως βούλησή της τη μέση βούληση των πολιτών της. Η σειρά των αριθμών 1,2,3,5,6,7 έχει μέσο όρο το 4, που όμως τέτοιο αριθμό δεν έχει κανένα από τα μέλη της. Η καλή όψη της κοινωνίας εξασφαλίζει κι αυτή με τέλειο τρόπο, χάρη στη σύγχρονη τεχνολογία, την αυτάρκεια και την ενότητα της πολιτείας, αλλά διοικείται από τον στοχαστικό μέσο όρο του συνόλου των πολιτών της: Πλούσιων και φτωχών, ευγενών και πληβείων, μορφωμένων και αμόρφωτων, αγίων και αμαρτωλών κλπ. Αποφασίζει δηλαδή το στόχο της ανάλογα με τις κοινές σκέψεις, συναισθήματα, βουλήσεις και όνειρα των πολιτών της, με τρόπο που η τεχνολογία υπηρετεί τους πολίτες, εξασφαλίζοντας με τον άριστο δυνατό τρόπο την αυτάρκεια και την ενότητα της κοινωνίας, χωρίς υπεροχή κάποιας τάξης ή ομάδας. Καθώς το κοινωνικό ωράριο κάθε ενήλικα περιλαμβάνει περίπου το ένα τρίτο του χρόνου του για τα ώριμα έτη της ζωής του, έχει στη διάθεσή του όλο τον υπόλοιπο χρόνο να τον αφιερώσει στο αισθητό και το νοητό ωράριό του, δηλαδή στην ικανοποίηση αφενός των σωματικών αναγκών του και αφετέρου των προσωπικών στόχων του, εξασφαλίζοντας, επομένως, κατά το δυνατόν, την ευδαιμονία του. Υπενθυμίζεται ότι το κοινωνικό ωράριο είναι σχεδόν μηδενικό στη βρεφική και την παιδική ηλικία, στην υπερώριμη ηλικία, στις χρόνιες νόσους και αναπηρίες κλπ.      

Αυτή η φανταστική τέλεια, καλή πολιτεία έχει όνομα. Λέγεται Δημοκρατία.

ΓΕΡΟΣ

Είμαι γέρος. Δεν είμαι συνηθισμένος στο σύγχρονο τρόπο ζωής. Βιολογικά μου είναι δύσκολο να αναπτύσσω εξαρτημένα αντανακλαστικά, δηλαδή να μαθαίνω. Αναρωτιέμαι, ωστόσο, πόσοι από τους νέους, τους ενεργούς πολιτικά και επαγγελματικά πολίτες, είναι ικανοποιητικά συνηθισμένοι στο σύγχρονο τρόπο ζωής. Εξηγιέμαι.

Θέλω να αγοράσω αγαθά ή υπηρεσίες. Στα νιάτα μου έδινα χρήματα και αγόραζα ό,τι ήθελα, γνωρίζοντας, βέβαια, ότι κάποια πράγματα, ιδέες, συναισθήματα, βουλήσεις, μπορεί να μην αγοράζονται. Καθώς είχα ξεπεράσει το στάδιο μεροδούλι μεροφάι, είχα ένα μικρό κομπόδεμα για τις μέρες χωρίς μεροδούλι. Το κομπόδεμα το φύλαγα κάπου στο σπίτι μου, σε κάποιο μυστικό σημείο, εκτεθειμένο πάντοτε στον κίνδυνο μιας ληστείας· εναλλακτικά το είχα τοποθετημένο σε μια τράπεζα, με κάποιους όρους, να πληρώνω την τράπεζα για τη φύλαξη και κάποιες υπηρεσίες που μου πρόσφερε κλπ. Λογικό. Τώρα αυτά όλα γίνονται “ευκολότατα” με το κινητό ή τον υπολογιστή μου. Από την πολυθρόνα του γραφείου μου στο σπίτι μου.

Ευκολότατα! Μου ζητάει πρώτα user name. Εγώ είμαι ο User υποθέτω και με λένε Δημήτρη Σιδερή. Αυτό το όνομα είναι ο κωδικός μου στην πολιτική και θρησκευτική κοινωνία που ανήκω, αλλά δεν αρκεί στην τράπεζά μου. Θέλει το δικό της και δικό μου user name. Για την ασφάλειά μου, τον κίνδυνο ηλεκτρονικής ληστείας. Αποτελείται συνήθως από μια αλληλουχία ψηφίων, γραμμάτων, αριθμών, σημείων στίξης που υπάρχουν στο πληκτρολόγιο και πρέπει να τα θυμάμαι. Δεν αρκείται όμως σ΄ αυτό. Μου ζητά έπειτα ένα code number, μια άλλη αλληλουχία στοιχείων. Ενδέχεται να ζητά και μια διασταύρωση που παρέχεται στο κινητό μου που μπορεί να περιλαμβάνει στοιχεία ταυτότητας, χρόνο γέννησης, αριθμό ταυτότητας, ΑΦΜ και δεν ξέρω τι άλλο. Κατανοητά. Για την ασφάλειά μου. Μπαίνω στη διαδικασία και, αντί να πω τι θέλω και να με ακούσει κάποιος να του εξηγήσω, μου προσφέρονται επιλογές, π.χ. “επισκόπηση, νέα συναλλαγή, ιστορικό, νέα προϊόντα, ρυθμίσεις κλπ)”. Σε ποιαν άραγε από αυτές τις επιλογές ανήκει αυτό που εγώ θέλω να κάνω; Επιλέγοντας καθεμιά τους, βρίσκω να πρέπει να τσεκάρω μία από άλλες επιλογές. Που κι αυτές δεν τις καταλαβαίνω διότι αποτελούν όρους μιας διαδικασίας που απαιτεί ειδική επαγγελματική εκπαίδευση για να τους κατανοεί κάποιος. Ως γιατρός ακούω τον άρρωστο να μου παραπονιέται για μια “ζαλάδα” ή για μια “αγκούσα”. Θα συζητήσω μαζί του για να διευκρινίσω σε ποιον ιατρικό όρο υπάγονται αυτά τα συμπτώματα. Από κει κι έπειτα, ο άρρωστος δεν μου χρειάζεται. Ανατρέχω στον υπολογιστή, στον αυτόματο διαγνωστή, παλιότερα στα χοντρά βιβλία στη βιβλιοθήκη μου, που μου υπενθυμίζουν το όνομα της νόσου του και τους τρόπους της αντιμετώπισής της. Τότε επανέρχομαι στον άρρωστο, του θέτω τις επιλογές, του εξηγώ τα πλεονεκτήματα της καθεμιάς κι εκείνος αποφασίζει. Έτσι ακριβώς, κάθε επαγγελματίας, και κάθε εκπαιδευμένος υπάλληλος μιας τράπεζας επομένως, ακούοντας τι θέλω, το μετατρέπει σε επαγγελματικό όρο. Από κει κι έπειτα μπορούν να γίνονται αυτόματα τα πράγματα. Τη μετατροπή των προσωπικών επιθυμιών σε επαγγελματικούς όρους δεν μπορεί να την κάνει ο μη ειδικός. Υπέργηρος καθώς είμαι, δεν μπορώ να μάθω πια, αλλά, φοβούμαι πως κι οι νεότεροι δεν καλοξέρουν. Και δεν μπορούν συνήθως να μάθουν ικανοποιητικά, καθώς, ώσπου να εμπεδώσουν την καινούργια γνώση, το σύστημα αλλάζει και νέοι όροι εισέρχονται. Πάντα για να διευκολύνεται ο χρήστης και να είναι ασφαλής από μια ληστεία. Στο μεταξύ, η τράπεζα που της έχω εμπιστευθεί να φυλάει την περιουσία μου μπορεί να κάνει capital control (τι ακριβώς σημαίνει;) ή δεν ξέρω τι άλλο και δεν μπορώ να χρησιμοποιήσω τα χρήματα που της έχω καταθέσει. Η τράπεζα στο μεταξύ εκμεταλλεύεται τα δικά μου χρήματα. Πόσο διαφέρει αυτό από ληστεία;

Όλη αυτή η διαδικασία που ισχύει σε κάθε συναλλαγή μου με το δημόσιο ή με μεγάλες επιχειρήσεις σημαίνει αυξανόμενη εξάρτησή μου από…ποιους; Υποδουλώνομαι δηλαδή, αλλά σε ποιον; Στην αρχαιότητα ο δούλος ήξερε ποιος είναι ο αφέντης του. Τώρα ποιος είναι ο αφέντης μου; Σε μια τέτοια άγνοια εκτρέφονται παράξενες, παράλογες, δοξασίες. “Θέλουν να μας εξουσιάζουν!” Ποιοι; Φανταζόμαστε ποικίλα γνωστά ονόματα ανθρώπων (ο Σώρος; ο Bill Gates; ποιος άλλος;) ή οργανωμένα κρατικά ή υπόγεια συμφέροντα (οι Σιωνιστές; οι Αμερικανοί; κλπ) ή μαγικές οντότητες (ο Σατανάς;). Θεός φυλάξοι! Βλέπω κάποιους να πλουτίζουν. Άρα αυτοί φταίνε! Τα λαμόγια! Ζω εγώ ο γέρος με την εμπειρία των υπερογδόντα ετών μου σε τέτοιο χάος. Χρήμα σημαίνει χρήσιμο. Είναι δευτερογενώς χρήσιμο, διότι μόνον αυτό μπορεί να ανταλλαγεί με τόσο ποικίλα πρωτογενώς χρήσιμα πράγματα ή υπηρεσίες. Μόνο που όπως έχει εξελιχθεί, δεν είναι πια εύχρηστο. Χρήμα άχρηστο σημαίνει ουσιαστική πτώχευση της ανθρωπότητας ολόκληρης. Όπως στους καιρούς των μεγάλων κρίσεων με τους ουρανομήκεις πληθωρισμούς. Μοιάζει να βαδίζουμε προς τα κει. Ακόμα κι αν η γη είναι υπερπλήρης σε αγαθά και μεις έχομε άφθονα χρήματα σε κάποιου είδους τράπεζα, ποιος ξέρει ποια. Η τράπεζα που είχα κάνει την κατάθεση έχει αγοράσει με αυτά μετοχές κάπου στο Χογκ Κογκ χωρίς να με ρωτήσει. Τρέχα γύρευε.

Νοιώθω πως η κοινωνία ολόκληρη πρέπει να αλλάξει ριζικά. Πρέπει να επαναδομηθεί με τέτοιο τρόπο που να πάψει η εξάρτηση από τον “ειδικό”, να ξαναγίνει κοινωνία των μη ειδικών. Μήπως όμως αυτό σημαίνει υποστροφή από την κοινωνία σε αγέλη; Η κοινωνία στηρίζεται στη συμπληρωματική λειτουργία των μελών της έτσι που καθένας να κάνει κάτι διαφορετικό από τους άλλους υπηρετώντας όλοι μαζί κοινό σκοπό. Από τα πολιτικά συστήματα που πέρασαν από τον πλανήτη, ένα φαίνεται να ήταν το ιδανικότερο. Τότε ειδικοί αποτελούσαν την εκτελεστική εξουσία και μέρος της δικανικής, ενώ μη ειδικοί, τυχαία κληρωμένοι από το σύνολο, αποτελούσαν τη νομοθετική εξουσία και τη δικανική, τουλάχιστον στον ποινικό κλάδο της. Παράλληλα η εκπαίδευση πρέπει να στραφεί προς γενικές γνώσεις (γλώσσα, μαθηματικά, υπολογιστές, λύση προβλημάτων κλπ). Σκοπός είναι η καλύτερη δυνατότητα επικοινωνίας. Το φυσικό μέσο για το είδος μας είναι η γλώσσα. Τα ποικίλα σύμβολα λοιπόν που έχομε επινοήσει πρέπει να την εκφράζουν με τον απλούστερο δυνατό τρόπο. Στη σύγχρονη εποχή καθένας θα αλλάξει αρκετές φορές επάγγελμα. Επομένως, πρέπει να έχει βάσεις για ποικίλες ειδικότητες.

Ο γέρος έχει αποκτήσει σ΄ όλη τη ζωή του μια εφεδρεία, ασφάλιση, κλπ.  Με εφόδια σαν τα παραπάνω μπορεί να μετέχει στα κοινωνικά δρώμενα, προσφέροντας στο έλλογο περιβάλλον του τη μακρά πείρα του, χωρίς πια τις αναγκαστικές συνθήκες για την επιβίωση. Αρκεί να του ζητηθεί.

Η ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΑΛΛΑΖΕΙ

Δημήτρης Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com

Ηπειρωτικός Αγών, 12 Νοεμβρίου 2021

Πώς ζούσαμε παιδιά και πώς ζούμε τώρα; Αν φαντασθούμε πώς ζούσε ο Neanderthal και πώς ο Homo Sapiens, οι διαφορές μεταξύ τους είναι ελάχιστες, έστω κι αν τους χωρίζουν δεκάδες χιλιετιών. Όσα ακολουθούν είναι υποθετικά, στηριγμένα, ωστόσο, σε αρχαιολογικά ευρήματα. Πάμε περίπου 10000 χρόνια πίσω. Οι άνθρωποι ζουν σαν τα άλλα ζώα, κυνηγώντας θηράματα και συλλέγοντας καρπούς όποτε πεινάνε. Έχουν προχωρήσει σημαντικά, αφενός χάρη στα δυο πόδια και τα δυο χέρια τους με τα οποία μπορούν να συλλαμβάνουν και αφετέρου με την ικανότητα να σχηματίζουν εξαρτημένα αντανακλαστικά, και μάλιστα δευτεροβάθμια, να αποκτούν συνήθειες, γνώσεις, που να μπορούν να τις μεταβιβάζουν με λόγο στους συνανθρώπους τους και στους απογόνους τους. Μπορούν πια να κατασκευάζουν εργαλεία, τόξα και λίθινα εργαλεία, ενώ ξέρουν πώς να συντηρούν τη φωτιά. Κάποιοι, σαν τον Άβελ, δεν σκοτώνουν κάθε φαγώσιμο ζώο, ας πούμε γιδοπρόβατα και αγελάδες, αλλά το συντηρούν οδηγώντας το κοπάδι όπου υπάρχει χορτάρι και σκοτώνοντας τους θηρευτές, λύκους, αιλουροειδή κλπ που το απειλούν. Σιγά σιγά μαθαίνουν και πώς να πολλαπλασιάζουν το κοπάδι τους, π.χ. θυσιάζοντας για τροφή μόνο τα αρσενικά. Γυρίζουν, νομάδες, παντού, όπου υπάρχει τροφή, ανάλογα και με την εποχή του έτους. Άλλοι, σαν τον Κάιν, δεν τρώνε όποιο εδώδιμο καρπό βρουν, αλλά, όπου είναι κατάλληλο το έδαφος, δίπλα σε λίμνες και σε ποταμούς, ξεριζώνουν κάθε άλλο φυτό, έτσι που να ευνοείται η ανάπτυξη των βρώσιμων καρπών. Μαθαίνουν πώς να πολλαπλασιάζουν την παραγωγή, φυλάγοντας κάποιους, που τους σπέρνουν για να αναπαραχθούν.

Περνούν χιλιετίες ολόκληρες. Οι Άβελ και οι διάδοχοί τους παραμένουν βοσκοί, οι Κάιν και οι διάδοχοί τους γεωργοί. Παράλληλα όμως αναπτύσσονται και άλλα επαγγέλματα. Η παραγωγή οδηγεί σε περισσεύματα που διαθέτουν κάποιες ομάδες, όχι όλες τα ίδια. Αρχίζουν λοιπόν οι ανταλλαγές. Μετακινούνται οι άνθρωποι κατά μήκος φυσικών οδών και συναντιόνται με άλλους στις διασταυρώσεις ποταμών και λιμανιών. Εκεί γίνονται ανταλλαγές. Τώρα χρειάζονται και άλλα επαγγέλματα. Οικοδόμοι, φύλακες, αγωγιάτες, ναυτικοί, κλπ.

Από τις αρχικές ομάδες, οι βοσκοί μετακινούνται διαρκώς. Από την άλλη, οι γεωργοί, που έμαθαν να καλλιεργούν τη γη, είναι ακίνητοι. Επιβάλλονται στους γύρω τους, τους διατάσσουν να εργάζονται γι΄ αυτούς, πληρώνοντάς τους σε είδος. Οι τάφοι τους είναι φροντισμένοι, μνήματα ιερά, διότι οι απόγονοί τους, με αυτά  αποδεικνύουν ότι η γη που καλλιεργούν είναι ιδιοκτησία τους. Αυτοί είναι οι επώνυμοι της μυθολογίας, σαν το Δευκαλίωνα, ενώ οι άλλοι, οι πολλοί, είναι οι κοινοί, ανώνυμοι θνητοί, σαν τις πέτρες που έριχνε πίσω του ο Δευκαλίωνας και γίνονταν άνθρωποι. Οι ποιμένες δεν έχουν ιδιοκτησία γης. Πολύ περισσότερο τα λοιπά επαγγέλματα δεν έχουν ιδιόκτητη γη.

Ο χρόνος όμως περνάει. Καινούργιες συνήθειες και γνώσεις αθροίζονται. Νέες ανάγκες προκύπτουν και εμφανίζονται ολοένα νεότερα επαγγέλματα. Τώρα ο χρόνος γίνεται κοινωνικά μακρύτερος. Περιέχει περισσότερα γεγονότα, περισσότερες αλλαγές επαγγελμάτων, άρα είναι μακρότερος παρά πριν από μερικές χιλιάδες χρόνια, όταν τίποτε σχεδόν δεν άλλαζε. Από ένα αρχαιολογικό εύρημα του 4000 π.Χ. συνάγομε λογικά πώς ζούσαν οι άνθρωποι τότε, αλλά και πώς 1000 χρόνια προηγουμένως.

Στο μεταξύ, η συσσώρευση αγαθών στα άστη, όπου γίνονταν οι ανταλλαγές, δημιούργησε την ομαδική βία. Κάποιοι συνασπίζονται για να σφετερισθούν τους μόχθους όσων δημιούργησαν τις αποθήκες και, από την άλλη, εκείνοι στις αποθήκες δημιουργούν φύλακες για να τις υπερασπίζονται. Ο στρατός απαιτεί έναν αρχηγό, το βασιλιά. Η όλη οργάνωση στο άστυ απαιτεί κάποιον επιτηρητή, τον ιερέα, που να επιβλέπει πώς να τηρούνται οι απαγορεύσεις στη λήψη τροφής, νηστεία για να εξασφαλισθεί η παραγωγή, εναλλασσόμενη με θυσία, κατανάλωση για να τραφεί η κοινωνία, και στη σύναψη γάμων, π.χ. απαγορεύοντας την αιμομιξία και εξασφαλίζοντας την αναγνώριση σε ποιον θα ανήκει η περιουσία, μετά το θάνατο του ιδρυτή της. Φυσικά υπάρχουν παραλλαγές. Όπου υπάρχουν  πολλές έρημοι, επικρατούν οι νομάδες βοσκοί, όπως οι Βεδουΐνοι, που κινούνται διαρκώς με πολλούς πολέμους μεταξύ τους, με αποτέλεσμα να σκοτώνονται οι άνδρες, η δημογραφία να έχει πολλαπλάσιες γυναίκες από άνδρες και να ευνοείται έτσι η πολυγαμία των ανδρών. 

Και η δημιουργία νέων απασχολήσεων διαρκώς επιταχύνεται. Κάθε νέα ανακάλυψη δημιουργεί προϋποθέσεις για νέο επάγγελμα. Ήδη ελάχιστοι παραμένουν με το ίδιο επάγγελμα σε όλη τους τη ζωή. Κι αυτό σημαίνει πάρα πολλά. Προπάντων, η παιδεία που αποκτούμε σήμερα είναι άχρηστη σε σημαντικό βαθμό στο μέλλον, όσο είναι απλώς μάθηση επαγγελματικής ενασχόλησης. Η σημερινή εξειδίκευση θα είναι άχρηστη αύριο, στη διάρκεια της ζωής καθενός. Χρειάζεται άρδην αλλαγή νοοτροπίας στην παιδεία μας. Να μας καθιστά ικανούς όχι τόσο να απομνημονεύουμε γνώσεις, όσο να κρίνουμε, να λύνουμε προβλήματα. Τα τελευταία είναι ικανότητες με μακροβιότερη αξία από τις αποθησαυρισμένες γνώσεις. ‘Οχι μόνο να μιμούμαστε το μάστορα, αλλά και να εκτελούμε με εντολές του ή και χωρίς αυτές. Όχι μόνο να στρέφουμε την προσοχή μας σε ό,τι λέει ο δάσκαλος, αλλά και να ανταποκρινόμαστε και να εσωτερικεύουμε φαινόμενα ταξινομώντας τα σε μια εσωτερική κλίμακα αξιών. Ο τελικός σκοπός της παιδείας είναι ο σχηματισμός αυτής της εσωτερικής κλίμακας αξιών.

Αυτό το τελευταίο είναι το πιο μακροπρόθεσμο χαρακτηριστικό μιας κοινωνίας. Οι αξίες, όσο και αν τροποποιούνται, προσαρμόζονται, κατά τις υπάρχουσες συνθήκες, αλλά δεν αλλάζουν στη βάση τους. Η απαγόρευση της αιμομιξίας, η εναλλαγή νηστείας-θυσίας, που σήμερα σημαίνει εναλλαγή ανάπτυξης-κατανάλωσης και άλλες, δεν αλλάζουν, από την εποχή των πρωτοπλάστων, παρά το ότι διαρκώς αναφύονται καινοφανή επαγγέλματα. Ο υποκειμενικός χρόνος των ατόμων διαρκώς βραχύνεται, σαν αστραπή περνούν πια οι μέρες ωσότου, συρρικνωθεί σε μια στιγμή, τώρα, που δεν έχει μετά. Ο κοινωνικός χρόνος όμως, αντίθετα, διαρκώς γεμίζει από όλο και περισσότερα γεγονότα, έτσι που επιμηκύνεται, ώσπου… δεν ξέρομε πότε και πώς. Οι άνθρωποι χρειαζόμαστε κάποια τάξη και σταθερότητα, που, είναι απαραίτητο να αλλάζει, αλλά ελεγχόμενη από εμάς. Μοιάζει σαν η σύγχρονη εποχή μας να πλησιάζει στο σημείο που παύει να ελέγχεται η κατάσταση από τους ανθρώπους…..   

Τα παραπάνω γράφονταν πριν από δύο χρόνια. Στο μεταξύ προστέθηκαν άλλα φαινόμενα. Οι δραστηριότητές μας μάς επέτρεψαν να αυξήσουμε τη δυνατότητα να τρεφόμαστε, αλλά αύξησε τεράστια την παραγωγή τοξικών αποβλήτων. Τα αποτελέσματα τα βλέπομε μπροστά μας τώρα. Ακραία καιρικά φαινόμενα, με πυρκαγιές σε όλο τον πλανήτη. Πανδημίες που νομίζαμε πως έχομε καταπολεμήσει. Ηλεκτρονική επικοινωνία που αντικαθιστά κρίσιμα την άμεση επαφή μας. Αναγκάζομαι να καταλήξω σήμερα πιο έντονα στο ίδιο συμπέρασμα: Η κατάσταση έχει αρχίσει να μην ελέγχεται από τους ανθρώπους. 

ΑΜΕΣΑ ΚΑΙ ΕΜΜΕΣΑ

Δημήτρης Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com

Πρωινός Λόγος, Τρίκαλα, 11 Νοεμβρίου 2021

Η μάθηση είναι συνήθεια. Είναι μια ψυχολογική λειτουργία που έχει φυσιολογική, σωματική, βάση, τα εξαρτημένα αντανακλαστικά. Όταν ένα ερέθισμα προσπίπτει τακτικά σε ένα αισθητήριο ταυτόχρονα με ένα άλλο που διεγείρει άλλο αισθητήριο ακολουθούμενο από αντανακλαστική ανταπόκριση, δημιουργείται νέο αντανακλαστικό. Στο νέο, εξαρτημένο, αντανακλαστικό, το πρώτο ερέθισμα συνεπάγεται την ανταπόκριση στο δεύτερο, χωρίς να έχει διεγερθεί το αντίστοιχο αισθητήριο. Για να σχηματισθεί το εξαρτημένο αντανακλαστικό, που αποτελεί τη μάθηση, πρέπει το πρώτο ερέθισμα να προηγείται ή να είναι σύγχρονο με το δεύτερο· αν έπεται, η νέα σύνδεση δεν επιτυγχάνεται. Αυτός ο μονόδρομος είναι η βάση για να γεννηθεί μέσα μας η έννοια του μονόδρομου χρόνου και της αιτίας. Αυτές τις έννοιες τις θεωρούσε ο Kant a priori, δηλαδή πίστευε πως γεννιόμαστε μ΄ αυτές, διότι δεν ήταν γνωστά τότε τα εξαρτημένα αντανακλαστικά που ερμηνεύουν πώς σχηματίζομε μέσα μας έννοιες για τις οποίες δεν υπάρχει αντίστοιχο εξωγενές ερέθισμα. Υπάρχουν νόμοι σ΄ αυτή τη λειτουργία. Αν π.χ. η χρονική απόσταση μεταξύ του πρώτου και του δεύτερου ερεθίσματος είναι πολύ βραχεία, το αντανακλαστικό εδραιώνεται εύκολα, με λίγες επαναλήψεις· αν είναι μακρά, πιο δύσκολα. Παράδειγμα. Αν αγγίξω ένα πυρωμένο σίδερο καίομαι αμέσως και τραβώ το χέρι μου. Μαθαίνω έτσι και με μόνη τη θέα του πυρωμένου σώματος να κρατώ αποστάσεις. Αν πιω νερό από ένα πηγάδι μολυσμένο με σαλμονέλα, θα πάθω τυφοειδή πυρετό σε 15 μέρες περίπου. Η μάθηση είναι τώρα πολύ πιο δύσκολη και δεν αποδέχομαι εύκολα πως η πόση επικίνδυνου νερού είναι η αιτία που τώρα είμαι άρρωστος.

Η μάθηση είναι ιδιότητα που έχουν όλα τα θερμόαιμα σπονδυλωτά. Αυτή γίνεται στα παιδιά τους παίζοντας. Όλοι έχομε δει πόσο παίζουν τα σκυλάκια και γατάκια. Παίζουν και τα παιδάκια. Τι μαθαίνουν με το παιχνίδι τα μικρά; Μα να επιβιώνουν! Με το κυνηγητό μαθαίνουν τα μικρά πώς να κυνηγούν, όταν μεγαλώσουν, τη λεία τους για να φάνε και με το κρυφτό πώς να κρύβονται από επικίνδυνους θηρευτές, ποικίλα μεγάλα σαρκοβόρα θηρία. Στη συνέχεια, η κοινωνία αναλαμβάνει στο σχολείο την ευθύνη να μαθαίνουν τα παιδιά. Χρησιμοποιεί ποικίλες μεθόδους. Μια από αυτές είναι η ποινή. Αν ο μαθητής δεν έχει μάθει το μάθημά του, ανοίγει την παλάμη του και ο δάσκαλος την κοπανάει με τη βέργα. Μ΄ αυτό τον τρόπο, ο μαθητής συνδυάζει μέσα του την αποφυγή της δυσάρεστης προσπάθειας να μελετήσει με τον πόνο που προκαλεί η βέργα. Το να μη μάθει ό,τι πρέπει είναι για τη ζωή του πιο σημαντικό μελλοντικά από τον πόνο, αλλά ο πόνος είναι πιο άμεσος. Έτσι η επιθυμητή μάθηση επιτυγχάνεται πιο εύκολα με την άμεση συνέπεια παρά με την έμμεση, πολύ σοβαρότερη, που θα εκδηλωθεί πολύ αργότερα, όταν μεγάλος πια, δεν θα ξέρει να διαβάσει και να λογαριάσει. Υπάρχει όμως μια σοβαρή ανεπιθύμητη παρενέργεια. Ο μαθητής μπορεί να συνδυάσει την επιβολή της ποινής με το έργο που προσπαθεί να μάθει. Μισεί τη μάθηση, τα γράμματα και τους αριθμούς, μισεί το δάσκαλο, κάθε εξουσία, γιατί του προξενεί πόνο. Ωστόσο, σήμερα ξέρομε πως υπάρχουν και άλλοι τρόποι, εκτός από τη δυσάρεστη ποινή, που είναι εξίσου αποτελεσματικοί. Για παράδειγμα, επαινείται και ανταμείβεται ποικιλοτρόπως ο μαθητής για την επιτυχή επίδοσή του. Έχει κι αυτή η μέθοδος δυσάρεστες συνέπειες. Ο μαθητής ενδέχεται να μάθει να προσπαθεί όχι για να επιτύχει το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα, αλλά για να έχει την ανταμοιβή. Μια άλλη μέθοδος είναι να μετατραπεί η διαδικασία σε παιχνίδι, που και είναι πάντα ευχάριστο και εκπαιδεύει.

Οι πολιτείες γνωρίζουν όλα αυτά και τα εφαρμόζουν σε κοινωνικό, όχι μόνο ατομικό, επίπεδο. Διαθέτουν ποινικό σύστημα που αποσκοπεί σε σωφρονισμό. Η ποινή έχει ποικίλους σκοπούς, π.χ. να προφυλάξει την κοινωνία από ένα επικίνδυνο άτομο, και άλλους, ενώ ένας από αυτούς είναι ο σωφρονισμός, η μάθηση ενός κοινωνικά ανεκτού τρόπου ζωής. Κι εδώ οι νόμοι των εξαρτημένων αντανακλαστικών ισχύουν. Η άμεση επιβολή ποινής, όπως γίνεται στο αυτόφωρο, έχει πολύ ισχυρότερη σωφρονιστική αξία από την έμμεση, μετά από πολλούς μήνες καθυστέρησης που επιβάλλει η ποινική γραφειοκρατία. Όταν η κοινωνία σχεδιάζει ένα ποινικό σύστημα έχοντας στο νου της το σωφρονισμό και όχι τό (ενδεχομένως δικαιολογημένο) συναίσθημα εκδίκησης κατά ενός ειδεχθή εγκληματία, οφείλει να σκέφτεται το σωφρονισμό. Κι αυτό σημαίνει πρώτο ότι η ποινή πρέπει να επιβληθεί όσο γίνεται πιο άμεσα μετά το διαπραχθέν έγκλημα. Δεύτερο, η ποινή μπορεί να είναι άμεση, αλλά οφείλει να είναι ελαφρότερη από τις απώτερες, έμμεσες. συνέπειες για το ίδιο το άτομο. Μια παραβατική πράξη αποβαίνει πάντοτε μακροπρόθεσμα σε βάρος του παραβάτη. Αλλά αυτή είναι έμμεση συνέπεια. Ο κλέφτης, ο ψεύτης κλπ χάνουν την  αξιοπιστία τους στην κοινωνία και αυτό είναι ένα πολύ δυσάρεστο αποτέλεσμα, αλλά είναι έμμεσο, αφού στο μεταξύ έχουν επωφεληθεί άμεσα από την κλοπή που διέπραξαν ή το ψέμα που είπαν.

Τα προφυλακτικά μέσα για ποικίλους κινδύνους εμπίπτουν στην ίδια κατηγορία. Είναι εξόχως ωφέλιμα για να αποφευχθούν μελλοντικά δυσάρεστα γεγονότα, αλλά άμεσα είναι δυσάρεστα. Μου είναι δυσάρεστο να κόψω το κάπνισμα, να στερηθώ τα νόστιμα και αλατισμένα λιπαρά φαγητά, για να αποφύγω πρόωρη καταστροφή των αρτηριών μου. Μου είναι δυσάρεστο να εμβολιάζομαι για να αποφύγω μια μελλοντική νόσηση σε μια επιδημία. Μου είναι δυσάρεστο να πληρώνω ασφάλεια αυτοκινήτου για να μπορώ να αποζημιώσω κάποιον αν οδηγώντας του προξενήσω ζημιά. Όλα αυτά, παρά το ευχάριστο έμμεσο αποτέλεσμα, αποφυγή απευκταίων, είναι άμεσα δυσάρεστα. Και τώρα έρχεται η κοινωνία με τις συμβάσεις της που ονομάζονται νόμοι, να καλύψει τη διαφορά. Αν οδηγείς χωρίς ασφάλεια οδήγησης σου αφαιρείται η άδεια· αν δεν εμβολιάζεσαι αδιαφορώντας αν θα αρρωστήσεις και θα μεταδόσεις τη νόσο σε άλλους, δεν σου επιτρέπει να ταξιδέψεις ή να πας σε ένα μαγαζί να γλεντήσεις. Σου απαγορεύεται να καπνίζεις σε κλειστούς χώρους.

Στη βάση των αντιρρήσεων σε όλα τα παραπάνω, παρά τις έμμεσες ωφέλειες, είναι η δυσκολία για την απόκτηση εξαρτημένων αντανακλαστικών όταν οι συνέπειες απέχουν χρονικά από τις αιτίες τους. Η εμπιστοσύνη στην εξουσία είναι σημαντική, όπως είναι η εμπιστοσύνη του παιδιού στο γονιό του όταν του απαγορεύει να πηγαίνει άκρη άκρη στο γκρεμνό. Η εμπιστοσύνη ενισχύεται όταν τα άτομα μετέχουν στην εξουσία, όπως γινόταν στις δημοκρατίες των προγόνων μας. Αλλά και η όποια εξουσία οφείλει να λαβαίνει υπόψη τους ψυχολογικούς νόμους που αναφέραμε.

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΠΑΝΑΛΑΜΒΑΝΕΤΑΙ (;)

Δημήτρης Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com

Κοινή Γνώμη, 9 Νοεμβρίου 2021

Έτυχε να παρακολουθήσω στο ραδιόφωνο (Κυριακή, 9.00 π.μ., SKAI 100.3) μια από μια σειρά εκπομπών με ιστορικό περιεχόμενο. Πρώτη εντύπωση λοιπόν: Επί 6 χρόνια όταν ήμουν μαθητής στο τότε γυμνάσιο κάναμε μάθημα ιστορίας. Διδασκόμαστε περί τις 30-100 σελίδες από τις περίπου 250 των βιβλίων μας. Δεν πείραζε που δεν τελειώναμε το βιβλίο. Κάθε μάθημα ήταν ανεξάρτητο. Περιέγραφε το χρονικό ενός βασιλιά, περίπου όπως μικροί ακούγαμε τα παραμύθια: “Μια φορά κι έναν καιρό ήταν ένας βασιλιάς…”. Παρακολουθώντας την εκπομπή τώρα καταλάβαινα τι σημαίνει ιστορία. Ήταν από τη Μεσαιωνική περίοδο ως τον Καρλομάγνο. Δεν ακούστηκαν παρά ελάχιστα ονόματα, όχι όμως για να περιγραφεί η ιστορία τους, αλλά για να δοθεί ένα αναγνωρίσιμο όνομα στην περίοδο που έζησαν. Έτσι ό,τι μάθαινα ήταν γεγονότα θαυμαστά και γεμάτα κλέος, και τις αιτίες τους. Θυμίζω τον ορισμό της ιστορίας που έδωσε ο πατέρας της: “Ἡροδότου Ἁλικαρνησσέος ἱστορίης ἀπόδεξις ἥδε, ὡς μήτε τὰ γενόμενα ἐξ ἀνθρώπων τῷ χρόνῳ ἐξίτηλα γένηται, μήτε ἔργα μεγάλα τε καὶ θωμαστά, τὰ μὲν Ἕλλησι τὰ δὲ βαρβάροισι ἀποδεχθέντα, ἀκλεᾶ γένηται, τά τε ἄλλα καὶ δι’ ἥν αἰτίην ἐπολέμησαν ἀλλήλοισι“. Αυτό είναι ιστορία. Δεν είναι το κουτσομπολιό που συνοδεύει τους εκάστοτε διάσημους ηγέτες, έστω και αν αυτοί έπαιξαν σημαίνοντα ρόλο στην εξέλιξη της ιστορίας.

Το επόμενο που μου έμεινε ήταν το περιεχόμενο της εκπομπής, από εξαίρετους Πανεπιστημιακούς δασκάλους. Βρισκόμαστε στην εποχή του Ιουστινιανού. Κάτω από τη σθεναρή, συχνά βίαιη, αλλά έντονα συντονισμένη προσπάθειά του, το κράτος και οι πολίτες αρχίζουν να ευημερούν. Η ζωή στις πόλεις, πιο οργανωμένη, ελεγχόμενη δηλαδή από ένα σωστό κράτος, γίνεται πόλος έλξης και μεγάλο μέρος του πληθυσμού συγκεντρώνεται σ΄ αυτές. Ζουν τώρα πολύ καλύτερα. Υπάρχει δίκαιο, μια τάξη. Όμως το μειονέκτημα είναι ότι στις πόλεις γίνονται ανταλλαγές και κατανάλωση προϊόντων, όχι παραγωγή, που εξακολουθεί να συντελείται στην ύπαιθρο. Παραταύτα μια ισορροπία έρχεται. Η εξάρτηση των καταναλωτικών πόλεων από την παραγωγική ύπαιθρο (κυρίως καλλιέργεια γης και κτηνοτροφία) ανυψώνει αναγκαστικά το επίπεδο ζωής και στην πόλη, αλλά και έξω στα βουνά και στους κάμπους. Οι παραγωγοί πουλούν ακριβότερα τα προϊόντα τους. Τώρα όμως προκύπτει άλλο ένα ανεπιθύμητο, ο λοιμός, η πανδημία. Η πανώλη εξαπλώνεται παντού και σκοτώνει. Οι προκαταλήψεις χειροτερεύουν την κατάσταση. Οι σοφοί “αντιπρόσωποι του Θεού” θεωρούν ότι αιτία της νόσου είναι ο Σατανάς που κρύβεται στις μαύρες γάτες. Από τότε, αν το πρωί βγαίνοντας από το σπίτι μας δούμε μαύρη γάτα, αυτό είναι κακός οιωνός. Σκοτώνουν τις γάτες, πολλαπλασιάζονται τα ποντίκια και με τους ψύλλους που κουβαλάνε μεταδίδουν τη νόσο στους ανθρώπους. Οπωσδήποτε, η πανδημία δε σκοτώνει μόνο διαμέσου του άμεσου αιτίου της. Η οικονομία καταρρέει, καθώς λιγοστεύουν οι εργαζόμενοι. Ο λοιμός προκαλεί λιμό. Λοιμός και λιμός σκοτώνουν ως 50% του πληθυσμού σε μερικές περιοχές. Ο τόπος ερημώνεται. Και η φύση αποστρέφεται το κενό. Από το βορρά, βάρβαρα φύλα, γερμανικά κυρίως στη δύση, Άβαροι και Σλάβοι στην ανατολή, κατεβαίνουν πιο νότια, όπου ο θερμότερος καιρός τους επιτρέπει να έχουν καλύτερες αποδόσεις της εργασίας τους. Και το κενό γεμίζει με τους μετανάστες. Δεν έρχονται ως εχθροί, να σκοτώσουν, να καταστρέψουν. Απλώς βρίσκουν κενό, ακατοίκητες, ακαλλιέργητες εκτάσεις και εγκαθίστανται. Μέσα σε τρεις γενιές έχουν απορροφηθεί από το ανώτερο πολιτιστικό περιβάλλον, Oι δυτικοί, τα εγγόνια των μεταναστών, θεωρούν τους εαυτούς τους Ρωμαίους και υπερασπίζονται το νέο τόπο τους. Στην Ελλάδα οι Σλάβοι εξελληνίζονται, αφήνοντας όμως τα ίχνη τους, έτσι που μεγάλος αριθμός χωριών π.χ. στην Πελοπόννησο και αλλού έχουν σλαβικά ονόματα. Ωστόσο, με ελάχιστες εξαιρέσεις στη Βόρεια Ελλάδα, όπου η φυσική επαφή με σλάβικους πληθυσμούς δεν έλειψε ποτέ, στον υπόλοιπο τόπο μας οι απόγονοί τους είναι πια γνήσιοι Έλληνες αξεχώριστοι από τους γηγενείς.

Αυτή η ιστορία όμως μου θύμισε τη σύγχρονη εποχή. Όπως τότε, και για παρόμοιους, οικονομικούς κυρίως, λόγους έχει εγκαταλειφθεί η ύπαιθρος και ο κόσμος έχει συγκεντρωθεί στις πόλεις. Στην Αθήνα και στη Θεσσαλονίκη ζει πάνω από το μισό Ελληνικό πληθυσμό. Χιλιάδες νησιά και ορεινά χωριά που κάποτε άκμαζαν και παρήγαν για να ζουν τα ίδια και οι πόλεις, έχουν εγκαταλειφθεί. Όπως τότε, έχουν αρχίσει οι πανδημίες. Όπως τότε ο λοιμός συνοδεύεται από λιμό με κατάρρευση της οικονομίας. Όπως τότε, οι μετανάστες κατακλύζουν τον τόπο… Και η ιστορία συνεχίζεται.

Φυσικά υπάρχουν διαφορές. “Τὰ πάντα ρεῖ“, έλεγε ο Ηράκλειτος, σε αντίθεση με τους ιδεαλιστές. Μόνο που αυτή η ροή των πάντων δεν είναι ευθύγραμμη, αλλά ακολουθεί μια επαναλαμβανόμενη πορεία. Το πρωτοϋπαινίχθηκε ο Αριστοτέλης, το τελειοποίησε στο νοητό κόσμο ο G.W.F. Hegel και στον αισθητό ο K. Marx, που είδαν την εξέλιξη με σπειροειδή μορφή, ενώ το απέδωσε πιστότερα πριν από σχεδόν ένα αιώνα ο B. Van der Pol που είδε την εξέλιξη σαν μια ειδικού τύπου ταλάντωση. Αυτή η ταλάντωση “χάλασης”, όπως λέγεται, διαφέρει από την πιο γνωστή ημιτονοειδή, αρμονική ταλάντωση σε αρκετά, ένα από τα οποία είναι ότι υπόκειται πολύ πιο εύκολα σε επηρεασμούς από εξωγενείς παράγοντες. Και αυτό σημαίνει ότι, θεωρητικά τουλάχιστον, μπορεί η ανθρωπότητα να επηρεάσει τον πορεία της ιστορίας. Η οικονομία ταλαντώνεται μεταξύ ανάπτυξης με λιτότητα (νηστεία παραδοσιακά) και κατανάλωσης με σπατάλη (θυσία παραδοσιακά). Υπαγορεύει έτσι, κατά τις ανάγκες της την πολιτική, που, με τη σειρά της επεμβαίνει στην οικονομία επηρεάζοντάς την. Σήμερα η επιστήμη επιτρέπει στην πολιτική να επηρεάσει δραστικά την πορεία της οικονομίας. Στο συγκεκριμένο πρόβλημα, η επιστήμη πέτυχε σε χρόνο ρεκόρ να παραγάγει το κατάλληλο εμβόλιο. Είναι ζήτημα της πολιτικής όμως, όχι της επιστήμης, να εφαρμοσθεί σε επαρκές ποσοστό του πληθυσμού. Ωστόσο, ούτε αυτό πρόκειται να φέρει οριστική λύση στο πρόβλημα. Η θεμελιώδης αιτία των πανδημιών είναι ο μεγάλος συγχρωτισμός των ανθρώπων. Η οριστική, όσο γίνεται, λύση είναι, προφανώς η αραίωση του πληθυσμού. Αυτή απαιτεί αποκέντρωση της οικονομίας. Σημαίνει εγκατάσταση παραγωγικών μονάδων στους εγκαταλειμμένους τόπους μας, χιλιάδες ακατοίκητα νησιά και χωριά μας. Αναγκαστικά θα ξεκινήσει με ισχυρή παρέμβαση του κράτους, που θα γίνει ο αρχικός εργοδότης, με υποχρεωτική εγκατάσταση εργαζομένων, π.χ. στη θητεία τους. Όταν αρχίσει να αποδίδει αυτή η επιχείρηση, θα κινήσει το ενδιαφέρον των ιδιωτών να αγοράσουν τέτοιες επιχειρήσεις και να επενδύσουν εκεί τα κεφάλαιά τους. Παράλληλα, θα κατοικηθούν αυτοί οι χώροι και θα πάψουν να είναι, ως κενοί, στόχοι ανεπιθύμητων γειτόνων. Δυστυχώς, τίποτε δεν συζητείται προς αυτή την κατεύθυνση.