ΠΡΟΔΟΣΙΑΣ ΕΓΚΩΜΙΟ

Δημ. Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitris.sideris@gmail.com

Κοινή Γνώμη, 31 Οκτωβρίου 2017

 

Παρουσιάζει ο Πλάτων στην Πολιτεία του το Σωκράτη να αντικρούει τους συνηθισμένους ορισμούς του δικαίου και να καταλήγει πως ο πιο δίκαιος άνθρωπος είναι … ο κλέφτης. Στηρίζεται σε μια αλληλουχία σκόπιμα απατηλών επιχειρημάτων, όπως: «Αν θέλεις να ταξιδέψεις, ποιον θα προτιμήσεις για καπετάνιο; Έναν θαλασσόλυκο ή ένα δίκαιο ναυτικό;» Χρειάζεται ασκημένη προσοχή από τον αναγνώστη για να διαπιστώσει τα εσκεμμένα λάθη στην πασίγνωστη Σωκρατική ειρωνεία. Ο διάλογος έχει γίνει γνωστός ως «Αδικίας εγκώμιον». Μ΄ έβαλε σε πειρασμό να γράψω το εγκώμιο μιας άλλης κατάπτυστης πράξης, της προδοσίας.

Κυρίαρχη ανάμεσα στις ερμηνείες της προδοσίας, είναι η αθέτηση ηθικών υποχρεώσεων, όπως κυρίως σε βάρος της ομάδας στην οποίαν ανήκει ο προδότης.

Υπάρχει ποικιλία προδοτών. Ιππίας, Δημάρατος, Πολυνείκης, Κορδέλια του βασιλιά Ληρ, συμμάχησαν με ξένους ή και τους παρακίνησαν για εκστρατεία εναντίον της πατρίδας τους, επειδή είχαν αδικηθεί κατάφωρα. Μα όταν η πατρίδα σου σε αδικεί, δεν είναι σωστό να προσπαθήσεις με κάθε μέσο να αποκαταστήσεις το δίκαιο;

Αντίσταση κατά του εχθρού σημαίνει τελικά «ελευθερία ή θάνατος». Αν όμως το πρώτο συγκριτικό είναι απίθανο, μένει ο θάνατος. Δεν είναι λογικό να συμβιβαστείς; Ρώτησα ένα φίλο μου στρατηγό: «Αν ο εχθρός απέναντί σου είναι σαφώς ισχυρότερος, δίνεις μάχη;» «Όχι», αποκρίθηκε, «θα επιδιώξω έντιμο συμβιβασμό». Οι 300 είχαν αντιμέτωπο ασύγκριτα μεγαλύτερο στρατό. Δεν υπήρχε περίπτωση τελικά να τους σταματήσει ο Λεωνίδας, απλώς μπορούσε να τους καθυστερήσει λίγο. Ζητήθηκε από τον Εφιάλτη: «Δείξε μας το πέρασμα, αλλιώς σε εκτελούμε». Γιατί να σκοτωθεί, αφού, έτσι κι αλλιώς, οι άλλοι ήταν ήδη καταδικασμένοι; Οι Σπαρτιάτες, όπως χιλιάδες χρόνια αργότερα οι Σοβιετικοί στρατιώτες, δεν επιτρεπόταν να υποχωρήσουν. Ή νικούσαν ή σκοτώνονταν. Αν έφευγαν, ήταν λιποτάκτες· στρατοδικείο και εκτέλεση.

Ο Ιμπραήμ είχε καταστείλει την Επανάσταση. Οι πιθανότητες επιτυχίας εναντίον δύο πανίσχυρων δυνάμεων, Οθωμανών και Αιγυπτίων, έτειναν στο μηδέν. Ο Νενέκος γνώριζε άριστα ότι ήττα σήμαινε ανελέητη σφαγή. Προς τι; Παρακίνησε τον κόσμο να προσκυνήσει. Με εντολή του Κολοκοτρώνη δολοφονήθηκε, μαζί του και πολλοί άλλοι (δεν υπάρχει Μνημείο του Άγνωστου Προδότη).

Δύο πανίσχυρες δυνάμεις, Ιταλούς και Γερμανούς, αντιμετώπιζε ο στρατός μας. Ο Τσολάκογλου έκανε τον «έντιμο συμβιβασμό» με τους Γερμανούς. Παράδοση με όρους, αν και δεν υπήρχε καμιά περίπτωση να υπερασπιστούμε τους δικούς μας όρους. Τήρησαν κάποιους οι Γερμανοί, δεν πήραν το στρατό μας αιχμάλωτο στα φρικτά στρατόπεδά τους. Δεν τήρησαν άλλους, όπως επέτρεψαν στον Ιταλικό στρατό να εισέλθει στη χώρα μας. Ο πατριώτης βασιλιάς μας, Γεώργιος Β΄, προέτρεπε τους στρατιώτες μας να πολεμήσουν «μέχρι τελευταίας ρανίδος του αίματός τους». Ο ίδιος έφευγε στο εξωτερικό.

Ο Χριστός δοξάσθηκε (σώζοντάς μας από το προπατορικό αμάρτημα) με το θάνατο και την ανάστασή Του. Δεν ήταν δυνατό να γίνει αυτό, αν δεν Τον πρόδιδε κάποιος. Ο ίδιος υπέδειξε τον προδότη Του, αυτόν που του έδωσε το ψωμί στο Μυστικό Δείπνο. Δεν θάπρεπε να τον τιμάμε;

Προδότες! Διάσημοι! Σημαντικές πράξεις. Με προσωπικό κίνδυνο. Μήπως ήρωες;

Οι ηττημένοι υπόδουλοι πρέπει να επιβιώσουν. Συνεχίζονται στοιχειώδεις λειτουργίες. Γίνονται γάμοι, βαπτίσεις, παιδιά πάνε σχολείο, άρρωστοι θεραπεύονται στο νοσοκομείο, απλοί πολίτες πρέπει να προστατευθούν από λωποδύτες, γίνονται αγοραπωλησίες κλπ. Κάποιοι πρέπει να είναι επικεφαλής τόσων και τόσων υπηρεσιών από τις οποίες εξαρτάται η επιβίωση του λαού. Κι αυτοί έχουν την έγκριση του κατακτητή. Διευθυντές αστυνομίας, σχολείων, νοσοκομείων, δήμαρχοι, νομάρχες, πρωθυπουργοί και τόσοι άλλοι, πρέπει, κάπως, να συνεργασθούν με τον κατακτητή, για να τους παράσχει τρόφιμα, φάρμακα, ακόμη και νόμιμη πιστοποίηση διοικητικών πράξεων, πτυχίων πανεπιστημίου, μεταβιβάσεις ακινήτων κλπ. Όλοι αυτοί οι υπεύθυνοι, συνεργάτες με τον κατακτητή, είναι προδότες ή, αντίθετα, σωτήρες;

Ελευθερία ή θάνατος! Ο κατακτητής, ανίκανος συνήθως να αντιμετωπίσει τους αντάρτες (εξ ορισμού, χτυπούν και φεύγουν), εκτελεί μαζικά σε αντίποινα αθώους αμάχους. Ποιος φταίει για τη σφαγή; Ο κατακτητής ή οι αντάρτες; Και αν κάποιος καταδώσει τους αντιστασιακούς, για να σώσει τα αθώα θύματα, είναι προδότης; Οι αντάρτες δεν αρκούνται να χτυπούν τον εχθρό, αλλά και τους συνεργάτες του. Αν λοιπόν κάποιοι πάρουν όπλα από τον εχθρό για να αμυνθούν εναντίον των ανταρτών είναι προδότες;

Ο πόλεμος είναι παράλογη κατάσταση. Στην ειρήνη με ελευθερία όλοι ζουν ώσπου να πεθάνουν. Στον πόλεμο με υποδούλωση είναι όλοι θανατοποινίτες ώσπου να ελευθερωθούν. Νοήμων ζωή δεν υπάρχει χωρίς ελεύθερη βούληση. Αυτή η πραγματικότητα ανατρέπει τα πάντα. Αγώνας υπάρχει σε ειρήνη και πόλεμο. Απαιτεί επαφή με τους άλλους. «Ὃς οὐκ ἒστι καθ΄ ἡμῶν, ὑπὲρ ἡμῶν ἐστί», λέει ο Χριστός στην προετοιμασία του. Όλοι είναι μαζί μας εκτός από όσους είναι εναντίον μας. Όμως «Ὁ μὴ ὢν μετ΄ ἐμοῦ κατ΄ ἐμοῦ ἐστὶ», γράφει παραπέρα ο Λουκάς, όταν πια αρχίζει η μοιραία πορεία προς την Ιερουσαλήμ. Στον πόλεμο δεν υπάρχει γκρίζο. Μόνο άσπρο ή μαύρο. Στην ειρήνη υπάρχουν όλες οι διαβαθμίσεις.

«Την προδοσίαν πολλοί ηγάπησαν, τον προδότην ουδείς». Ο Φίλιππος σε κάθε πολιτεία που καταλάμβανε εκτελούσε, λέγεται, τους προδότες που τον είχαν βοηθήσει. Ποια είναι τελικά η ουσία της προδοσίας;

Ένας συμβιβασμός με τον εχθρό, δεν είναι απαραιτήτως προδοτικός, ίσως μάλιστα να είναι και αναγκαίος. Προδοτικός γίνεται όταν, πρώτο, βλάπτει συμπολίτες ή, δεύτερο, γίνεται με ιδιοτέλεια, για αργύρια. Στην τελευταία περίπτωση ανήκει ακόμη και η προδοσία για σωτηρία της ίδιας της ζωής του προδότη. Στην υποδούλωση καθένας είναι ήδη πεθαμένος με αναστολή. Στην αντίσταση κατά του εχθρού, δεν επιτρέπεται να θέτει κάποιος τη ζωή του πάνω από τη ζωή των συμπατριωτών του. Όποιος οπλίστηκε από τους εχθρούς για να πολεμήσει τους αντιστασιακούς είναι προδότης, έστω και αν το έκανε για άμυνα. Υπάρχουν αρκετές τέτοιες περιπτώσεις σε κάθε πόλεμο, όπως στην Ελληνική Επανάσταση και στην κατοχή του Β΄ΠΠ.

Μετά τον πόλεμο, οι προδότες κανονικά τιμωρούνται. Όχι σπάνια όμως είτε γίνεται κατάχρηση του όρου προδοσία είτε, αντιστρόφως, οι προδότες επιπλέουν. Οι 6 εκτελέστηκαν για εσχάτη προδοσία μετά τη Μικρασιατική καταστροφή. Είχαν βαρύτατες πολιτικές ευθύνες, αλλά προδότες δεν ήταν. Ούτε συνεργάσθηκαν με τον εχθρό ούτε του παρέδωσαν μυστικά, ούτε έλαβαν αργύρια. Αμέσως μετά τον Β΄ΠΠ οι συνθήκες άλλαξαν. Οι περισσότεροι αντιστασιακοί ήταν υπό την επήρεια της μιας από τις νικηφόρες δυνάμεις, αλλά το κράτος μας υπό την επικράτεια της άλλης. Το κράτος θεώρησε αναγκαίο να χρησιμοποιήσει τους συνεργάτες των κατακτητών. Αν όμως στις ψύχραιμες συνθήκες της ειρήνης γίνονται τέτοιες βαριές ηθικές παραβιάσεις, πόσοι θα βρεθούν να μην προδώσουν σε επόμενη εθνική κρίση;

 

Τρίτη άποψη. Ήρωες

Δημ. Α. Σιδερής*, dimitris.sideris@gmail.com

Ηπειρωτικός Αγών, 27 Οκτωβρίου 2017

 

Μερικές φορές πνίγομαι. Κλαίω. Δόξες, πόλεμοι, εμφύλιοι, αντιστάσεις και τόσα άλλα. Και πάντοτε νιώθω ότι κάθαρση δεν έγινε. Θα ασχοληθώ λίγο με τους ήρωές μας. Και ζαλίζομαι. Τρεις μεγάλοι αγώνες για ελευθερία. Η επανάσταση του ’21, η αντίσταση στην ιταλογερμανική κατοχή και η αντίσταση στη δικτατορία του 1967. Και στις τρεις περιπτώσεις υπήρξαν κοινά χαρακτηριστικά. Ένα ήταν η «νίκη» με ματαίωση των προσδοκιών του αγώνα. Άλλο ο ηρωισμός κάποιων, επωνύμων και ανωνύμων. Άλλο, η δίωξη των ηρώων, ή, αντιστρόφως, η καπηλία της αντίστασης. Δυσκολεύομαι ακόμη για την κριτική μου, καθώς, μη όντας ιστορικός, δεν έχω επαρκώς τεκμηριωμένη γνώση των γεγονότων. Σκεφτείτε πολύ λοιπόν πριν κρίνετε θετικά ή αρνητικά όσα γράφω.

Ήρωες της επανάστασης. Ποια ήταν η τύχη τους; Οικονόμου, Ανδρούτσος, Καραϊσκάκης και άλλοι δολοφονήθηκαν στη διάρκεια του αγώνα. Ο Κολοκοτρώνης καταδικάστηκε σε θάνατο και φυλακίστηκε. Μαζί του κι άλλοι. Φυσικά ούτε ο Κολοκοτρώνης ούτε οι άλλοι ήρωες ήταν άγιοι. Στους ένοπλους αντιστασιακούς αγώνες, η σκληρότητα είναι μεγαλύτερη από τους τακτικούς πολέμους, καθώς οι αντιστασιακοί δεν έχουν ασφαλή επικράτεια για να διατηρούν αιχμαλώτους, οι οποίοι πρέπει ή να συμπαραταχθούν ή να εκτελεσθούν. Από την άλλη, αναρωτιέται κανένας για τον ρόλο άλλων «ηρώων». Ήρωας ή κάπηλος ο Κωλέτης για να τιμηθεί ως πρωθυπουργός μετά την απελευθέρωση; Πέθανε έχοντας αποκτήσει μεγάλη περιουσία. Για τον Μαυροκορδάτο υπάρχει μεγαλύτερη αμφισβήτηση. Έλαβε μέρος σε μάχες, κάποιες νικηφόρες, αλλά στο Πέτα καταστροφικές. Πρωταγωνιστής, όπως κι ο Κωλέτης, στον ολέθριο εμφύλιο της επανάστασης. Και μυστικά και αυθαίρετα έκανε συμφωνία με τους Άγγλους: Να μας δανείσουν χρήματα, με ένα μικρό μέρος μόνο της επαναστατημένης Ελλάδας να ελευθερωθεί. Το μεγαλύτερο μέρος των χρημάτων φαγώθηκε από ενδιάμεσους Άγγλους και Έλληνες, ένα σημαντικό μέρος καταναλώθηκε για τον εμφύλιο πόλεμο και μικρό μόνο υπόλοιπο κάλυψε τις ανάγκες του έθνους: ο κακός δαίμονας της επανάστασης. Η συμφωνία για το δάνειο όμως σήμαινε ότι η κοσμοκράτειρα Αγγλία μάς αναγνώριζε ως κράτος. Και οι χρηματοδότες απαιτούσαν να πάρουν τα λεφτά τους πίσω, που σήμαινε πραγματικά να γίνουμε ελεύθερο έθνος. Κι έτσι φτάσαμε στο Ναβαρίνο, όταν πια η επανάσταση είχε σχεδόν σβήσει με τον στρατό Τούρκων και Αιγυπτίων. Χωρίς Μαυροκορδάτο, ίσως να μην είχε γίνει ο εμφύλιος κι ίσως να μην είχαν χρειασθεί οι Μεγάλοι για το Ναβαρίνο. Όμως οι συνθήκες για τον εμφύλιο υπήρχαν και χωρίς αυτόν. Και η απελευθέρωση, αυτή η κουτσουρεμένη ελευθερία που μας παρέδωσε στο έλεος των τριών αντιμαχόμενων μεγάλων δυνάμεων, Αγγλίας, Γαλλίας, Ρωσίας, δεν θα είχε έλθει ενδεχομένως ποτέ. Τιμήθηκε ως πρωθυπουργός. Πέθανε φτωχός. Ψηφίστε γι’ αυτόν. Υπήρξαν και οι προσκυνημένοι, όπως ο Νενέκος. Δολοφονήθηκε αδίκαστος από συγγενή του με ηθικό αυτουργό τον Κολοκοτρώνη.

Η μεγάλη τραγωδία ήταν με την αντίσταση στη φασιστική-ναζιστική κατοχή. Απαλλαγήκαμε τελικά. Εκπληρώθηκαν οι προσδοκίες μας; Δυσκολεύομαι να πω ναι. Ποτέ δε μείναμε έκτοτε χωρίς ξένο στρατό στον τόπο μας μέχρι σήμερα, ενώ οι δεσμεύσεις μας με διεθνείς οντότητες μας στέρησαν μεγάλο μέρος από την εθνική κυριαρχία μας. Είχαμε ενταχθεί μυστικά, ερήμην μας, στο ένα από τα στρατόπεδα των νικητών. Οικονομικά, πολιτικά και στρατιωτικά. Ο Μανώλης Γλέζος ξεκίνησε την αντίσταση κατεβάζοντας τη ναζιστική σημαία από την Ακρόπολη το Μάη του 1941. Ήταν ο «πρώτος παρτιζάνος της Ευρώπης» (Charles DeGalle). Πώς ανταμείφθηκε; Τρεις φορές καταδίκη σε θάνατο, φυλακή μέσα-έξω για 2,5 δεκαετίες, διαγραφή από το κόμμα του. Και ως σήμερα, παρά τα ακαταμάχητα τεκμήρια, αμφισβήτηση των πράξεων του. Ήρωες προδόθηκαν ακόμη και από τους δικούς τους. Προσκυνημένοι Νενέκοι υπήρξαν αρκετοί. Η αυθαίρετη τιμωρία αυτών και των γύρω τους από τους αντιστασιακούς υπερέβηκε ενίοτε τα όρια της τρομοκρατίας. Υπήρξαν ύποπτοι «προδότες» που παραδόθηκαν για να δικαστούν και εκτελέσθηκαν χωρίς καν ένα υποτυπώδες λαϊκό δικαστήριο: δολοφονήθηκαν. Μερικοί προσκυνημένοι, και περισσότερο οι διάδοχοί τους, συχνά τιμήθηκαν ποικιλοτρόπως εκ των υστέρων. Είναι ασφαλώς απαράδεκτο να τιμωρούνται τα τέκνα για αμαρτίες γονέων. Θυμίζω πως ο Γ.Ράλλης, γιος του κατοχικού πρωθυπουργού Ι.Ράλλη, υπήρξε από τους εντιμότερους έλληνες πολιτικούς. Αλλά η φοβία των απογόνων για αντίποινη βεντέτα, στα όρια λογικής και φαντασίας, συνεχίζεται. Και η βεντετική, διχαστική στάση των ηττημένων επίσης συνεχίζεται. Αμοιβαία. Η αντίσταση ποινικοποιήθηκε. Για τον διορισμό σε δημόσια θέση έπρεπε να δηλωθεί υπεύθυνα η μη συμμετοχή σε αντιστασιακή ομάδα και να επιβεβαιωθεί από την αστυνομία. Η κατάσταση ποτέ δεν άλλαξε, καθώς οι διεθνείς δεσμοί μας ήταν απαγορευτικοί. Κάποτε επήλθε απαλλαγή από το «όνειδος» της αντίστασης. Και τότε εμφανίσθηκε η καπηλία ακόμη και με συντάξεις «αντιστασιακών» που στην κατοχή ήταν μικρά παιδιά. Η καπηλία όμως δε φέρνει κάθαρση.

Η αντίσταση στη δικτατορία, που λύθηκε τελικά με την ανταρσία του ναυτικού, το Πολυτεχνείο και, προπάντων, την εθνική τραγωδία της Κύπρου, διέφερε, διότι δεν ήταν ένοπλη. Ένοπλη ήταν η καταστολή της. Έμοιαζε με τις άλλες κατά το ότι οι προσδοκίες της προδόθηκαν οικτρά. Η δέσμευση της εθνικής κυριαρχίας παρέμεινε και επεκτάθηκε ασφυκτικά (για καλό ή για κακό μένει να δειχθεί). Ήρωες όμως υπήρξαν. Δολοφονήθηκαν, σακατεύτηκαν ή τελικά έμειναν ταπεινά στο περιθώριο. Ελής, Μανδηλαράς, Μουστακλής, Οπρόπουλος, Βαρδάνης, Παπάς, Παναγούλης και άλλοι. Κάποιοι, όπως πάντα, σωστά τιμήθηκαν, όπως η Μελίνα και ο Μίκης. Προπάντων όμως υπήρξε καπηλία. Η απλή παρουσία στο Πολυτεχνείο ή η ακρόαση Θεοδωράκη πήραν εύσημα αντίστασης. Πολλοί έγιναν βουλευτές, υπουργοί, τοποθετήθηκαν σε υπεύθυνες θέσεις κ.λπ. Η σημερινή μας κατάσταση είναι η κατάληξη των αγώνων μας όπως έγιναν ως τώρα.

Κάποιος ξένος ισχυρός είναι μοιραίο να μας διαφεντεύει, καθώς είμαστε πολύ αδύναμοι. Για να αμυνθούμε χρειαζόμαστε τη βοήθεια άλλων ξένων. Όταν νικήσουμε, απλώς αλλάζομε αφέντη. Και οι ήρωες που εξαπατήθηκαν στις προσδοκίες τους δολοφονούνται ή διώκονται. Αντ’ αυτών, επιλέγονται οι ηρωοκάπηλοι που εκτελούν ό,τι θέλουν οι ξένοι αφέντες μας. Οι ήρωες διώχθηκαν, αν και, συχνά, με βάσιμα επιχειρήματα. Ο Μιαούλης πυρπόλησε τον ελληνικό στόλο. Διεθνώς, μετά το πέρας ενός απελευθερωτικού αγώνα, οι ήρωες που δε δικαιώθηκαν γίνονται παράνομοι. Έγινε παράδοση κι εδώ, όπως παντού. Ιπποτικοί, ρομαντικοί λήσταρχοι μετά, από το Jesse James ως τους Γρίβα, Νταβέλη, Κουμπαίους. «Αιμοδιψείς συμμορίτες» μετά το ’45. Το κοινό μεταξύ τους είναι πως διώχθηκαν χωρίς ποτέ να τιμηθούν. Καπηλία μετά το 1974. Κλαίω όσο τα σκέφτομαι. Το ερώτημά μου είναι, αν κάποια στιγμή βρεθούμε πάλι κάτω από μια κατοχή ή η πατρίδα μας τεμαχίζεται, έχει μείνει κανένας έτοιμος να θυσιασθεί γι΄ αυτήν;

* Ο κ. Δημήτριος Α. Σιδερής είναι ομ. καθηγητής Καρδιολογίας

ΧΕΙΡΑΓΩΓΗΣΗ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ

Δημ. Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitris.sideris@gmail.com

Κοινή Γνώμη 24 Οκτωβρίου 2017.

Από τις τρεις υποστάσεις του Εγώ, απόλυτη ελευθερία υπάρχει μόνο στο νοητό Εγώ. Το αισθητό (σωματικό) Εγώ, αντιληπτό άμεσα από όλους, περιορίζεται από τους φυσικούς νόμους, μολονότι αντισταθμίζονται ως ένα όριο με τις φυσικές επιστήμες Το κρύο με τη φωτιά· η τριβή με τον τροχό· η βαρύτητα με αερόστατα, αεροπλάνα, πυραύλους. Το κοινωνικό Εγώ, περιορίζεται από τους κοινωνικούς νόμους, απόλυτα στα κοινωνικά έντομα, και υπό όρους στον άνθρωπο. Στον άνθρωπο οι κοινωνικοί νόμοι είναι απαράβατοι, αλλά, ως ένα βαθμό, αντισταθμίζονται με τις κοινωνικές επιστήμες. Το νοητό Εγώ, άμεσα αντιληπτό μόνο από τον εαυτό του, διέπεται από τη φαντασία χωρίς περιορισμούς. Η ελευθερία της βούλησης είναι απεριόριστη, ώσπου να αρχίσει να υλοποιείται.

Παρά τα παραπάνω, η εκάστοτε κρατούσα τάξη στην κοινωνία προσπαθεί να χειραγωγήσει και το νοητό Εγώ. Προσπαθεί να αναπτύξει εξαρτημένα αντανακλαστικά τέτοια, που μόλις ανακύψει μια επιθυμητή ή ανεπιθύμητη παράσταση στη νόησή μας να προβάλλεται ακαριαία μια άλλη, ανασταλτική ή οδωτική. Όποια διαδικασία εξασφαλίζει πολλές παράλληλες ανταποκρίσεις σε μια παράσταση, ονομάζεται παιδεία. Διευρύνει τον ορίζοντα των επιλογών μας. Όποια διαδικασία περιορίζει σε μία την ανταπόκριση στην παράσταση ονομάζεται πλύση εγκεφάλου (πίστη, προκατάληψη, φανατισμός, κλπ). Ο προκατειλημμένος αντιμετωπίζει την προκατάληψη σα να ήταν γνώση. Ο Ευκλείδης θεώρησε ότι από ένα σημείο μόνο μία παράλληλος άγεται. Και πάνω σ΄ αυτό το δόγμα στηρίχτηκε ένα λαμπρό γεωμετρικό οικοδόμημα για >2 χιλιετίες.

Πάντοτε, και σήμερα, αντιμετωπίζομε μια πλημμύρα από πλύσεις εγκεφάλου. Πίσω από αυτές, μολονότι κάποιες μπορεί να είναι καλόπιστες, συχνά υπάρχει υστεροβουλία κάποιων. Η υπερβολική πίστη στην ύπαρξη υστεροβουλίας (άλλη προκατάληψη) ονομάζεται συχνά συνωμοσιολογία. Να μερικά που σπάνια τα σκεπτόμαστε.

Παρακολουθώ στην τηλεόραση ειδήσεις ή την εκτέλεση της 9ης συμφωνίας και, ξαφνικά, χωρίς την άδειά μου, εισδύει στο σαλόνι μου η πληροφορία ότι η τάδε οδοντόβουρτσα είναι η καλύτερη. Διαφήμιση. Μα χωρίς διαφήμιση, μπορεί να μάθει το άτομο πώς να καλύψει τις ανάγκες του; Φυσικά υπάρχουν τρόποι. Ιντερνέτι. Γράφω το όνομα της ανάγκης μου και μου παρουσιάζεται ολόκληρος κατάλογος από λύσεις. Η διαφήμιση, εξυπηρετεί τους πωλητές, όχι τους αγοραστές. Δεν ικανοποιεί ανάγκες, αλλά τις δημιουργεί. Αν ήθελε να υπηρετεί τις ανάγκες του πολίτη, θα όφειλε να είναι προγραμματισμένη και προδημοσιευμένη. Π.χ. 10.00΄-10.05΄ π.μ.: «Διαφήμιση ειδών κουζίνας». Αν θέλει ένα κράτος να περιορίσει τη σπατάλη των πολιτών του, θα πρέπει να ελέγξει με τέτοιους τρόπους τη διαφήμιση, ώστε οι πολίτες να επιζητούν την ικανοποίηση των αναγκών και των σκοπών τους και όχι τις τεχνητές επιθυμίες που δημιουργεί η διαφήμιση, σε βάρος των αναγκών τους. Προτιμά, αντίθετα, για μεταβίβαση των ευθυνών του, να τους κατηγορεί για υπερκαταναλωτισμό.

Για τη θρησκεία δεν θα πω πολλά, καθώς είναι γνωστό ότι από τις μεγαλύτερες προκαταλήψεις αφορούν τη θεότητα. Πολύ λογικό είναι ένας Θεός να ζητά από τους πιστούς του: «Ἐγὼ εἰμι Κύριος ὁ Θεὸς σου». Η συνέχεια όμως είναι μισαλλόδοξη: «Οὺκ ἒσονταὶ σοι θεοὶ ἓτεροι πλὴν ἐμοῦ.».

Η πολιτική προπαγάνδα είναι από τις πιο επικίνδυνες. Διαβάζοντας Θουκυδίδη, αναρωτιέμαι γιατί να έγινε ο παγκόσμια καταστροφικός Πελοποννησιακός πόλεμος και, παραπέρα, γιατί γίνονται όλοι οι πόλεμοι. Προσωπική αιτία, είναι η φιλαρχία. Φυσικός ορισμός των αρχόντων είναι όσοι ελέγχουν τις αποθήκες των αγαθών της κοινωνίας, καθώς η πρόσβασή τους δεν είναι αναγκαστικά ίση από όλους τους ανθρώπους, όπως στις κοινωνίες των εντόμων, αλλά άνιση, όπως αποφασίζουν οι άρχοντες. Ειδικότερα, ο Πελοποννησιακός πόλεμος (αλλά και πολλοί άλλοι) έγινε από φοβία, προκατειλημμένο φόβο δηλαδή, των Λακεδαιμονίων, που, καθιερωμένη πανελλήνια δύναμη, έβλεπαν την ταχεία ανάπτυξη των Αθηνών, χωρίς να έχει εκδηλωθεί απειλή παρούσα και άδικη από τους Αθηναίους εναντίον τους. Θουκυδίδης πάντοτε. Άλλη αιτία που προβάλλει ο μεγάλος ιστορικός ήταν ταξική. Από τα τρία θεμελιώδη πολιτεύματα, μοναρχία, ολιγαρχία, δημοκρατία, καμιά από τις τότε μεγάλες δυνάμεις δεν ήθελε τη μοναρχία. Οι Σπαρτιάτες παντού όπου επικρατούσαν, κατέλυαν την τυραννία (ακόμη και την τυραννία των Πεισιστρατιδών στην Αθήνα, αυτοί την κατέλυσαν) και προσπαθούσαν πάντοτε να επιβάλλουν την ολιγαρχία, όπου λίγοι, εκλεκτοί, είχαν την εξουσία. Αντίθετα, οι Αθηναίοι, είχαν εγκαταστήσει στην πατρίδα τους τη δημοκρατία, όπου το σύνολο, με κληρωτή βουλή, ήταν οι άρχοντες. Σε κάθε πόλη λοιπόν υπήρχε αντιπαλότητα μεταξύ ολιγαρχικών και δημοκρατικών. Οι ολιγαρχικοί καλούσαν σε βοήθεια τους Σπαρτιάτες, ενώ οι δημοκρατικοί τους Αθηναίους. Όποιος νικούσε εξαπέλυε σφαγή των αντιπάλων του. Άλλη διαφορά που χώριζε τους Έλληνες ήταν η καταγωγή τους. Οι Αθηναίοι Ίωνες, οι Σπαρτιάτες Δωριείς. Ήταν ευκολότατη η αναγνώρισή τους, διότι μιλούσαν διαφορετικά τα Ελληνικά, όπως σήμερα καταλαβαίνομε από την ομιλία του κάποιον αν είναι π.χ. Κρητικός ή Λαρισαίος. Η διαφορά αυτή όμως ήταν λιγότερο σημαντική, καθώς η φυλετική αλληλεγγύη πολλές φορές παραβιάσθηκε κι από τις δύο μεριές.

Ας μη νομίζουμε όμως ότι το ένα από τα δύο ταξικά καθεστώτα ήταν δικαιότερο από το άλλο. Η δικαιοσύνη ορίζεται από την ύπαρξη όχι τόσο ελευθερίας, όσο ισότητας. Οι ολιγαρχικοί ήταν λιγότεροι, αλλά ισχυρότεροι, καθώς ήταν πλουσιότεροι, συνήθως γαιοκτήμονες και καλά οπλισμένοι, οι δημοκρατικοί, περισσότεροι, αλλά ασθενέστεροι, και άοπλοι (δεν είχαν χρήματα να αγοράσουν όπλα). Αν θεωρήσουμε ότι όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι, τότε τείνομε να θεωρήσουμε δικαιότερη τη δημοκρατία. Η ισότητα όμως είναι ένα αυθαίρετο δόγμα. Φυσική ισότητα των ανθρώπων υπάρχει μόνο μια στιγμή, όταν το κοινωνικό Εγώ εισάγεται στην κοινωνία και έχει μία μόνον ιδιότητα: μέλος αυτής της κοινωνίας. Στα επεισόδια στη Μήλο διαβάζομε την ωμή επιχειρηματολογία των δημοκρατικών Αθηναίων: Το δίκαιο και η τιμή δεν έχουν καμιά αξία. Ο ισχυρότερος επιβάλλει τη βούλησή του. Υποδουλώνει τον ασθενέστερο ή τον σκοτώνει. Ακολούθησε η σφαγή των Μηλίων ενηλίκων και ο ανδραποδισμός των γυναικόπαιδων.

Ο υπερπληθυσμός είναι μια απειλή. Δεν αντέχει η γη τα κατάλοιπά του ούτε οι κοινωνίες την ανακατανομή του. Η απαγόρευση των γεννήσεων είναι μια βάρβαρη πρακτική ολοκληρωτικών καθεστώτων. Η θανάτωση του πλήθους αδιακρίτως (πόλεμοι) ή η εγκατάλειψη των ασθενεστέρων είναι άλλες βάρβαρες πρακτικές. Η αποσύνδεση της ηδονής από τη γονιμότητα μειώνει τις γεννήσεις. Τα τελευταία χρόνια γινόμαστε μάρτυρες μιας πολυδιαφήμισης του ομοφυλόφιλου έρωτα, του αυνανισμού, του στοματικού και πρωκτικού έρωτα, της αλλαγής φύλου, της χρήσης ηδονιστικών συσκευών κι όλα αυτά στο όνομα της ελευθερίας της βούλησης. Λέτε να είναι ενορχηστρωμένη εκστρατεία από οικονομικά συμφέροντα και σκοτεινές δυνάμεις για τη «σωτηρία» της ανθρωπότητας από τους πολλούς ανθρώπους; Πιστεύω όχι, πρόκειται μάλλον για συνωμοσιολογία.

 

 

Τρίτη άποψη. Αναγνώστη μου

Δημ. Α. Σιδερής, dimitris.sideris@gmail.com

Ηπειρωτικός Αγών, 20 Οκτωβρίου 2017

Αναγνώστη μου, ξέρεις ανάγνωση, αλλιώς δεν θα διάβαζες τούτο το κείμενο. Σκέφτεσαι, αλλιώς θα είχες ήδη σταματήσει την ανάγνωση. Θλίβεσαι, φοβάσαι, οργίζεσαι. Δεν αρκεί. Πρέπει κάτι να γίνει. Θα χαρείς, θα ελπίσεις, θα ηρεμήσεις αν γίνει, αλλά δε γίνεται μόνο του. Πρέπει κάτι να κάνεις Εσύ. Τι; Σκέψου περισσότερο. Να δεις την κατάσταση, να διακρίνεις εναλλακτικές λύσεις, να επιλέξεις. Και τότε να σχεδιάσεις τι Εσύ μπορείς να κάνεις. Μόνον έτσι υπάρχει ελπίδα.

Θα σου αναφέρω κάποιες εναλλακτικές λύσεις για την κατάστασή μας. Προφανώς υπάρχουν κι άλλες. Να τις εκφράσεις δημόσια. Θα βοηθήσεις.

Η πατρίδα μας βρίσκεται σε πρωτοφανές τέλμα. Είναι δεμένη χειροπόδαρα από κάθε άποψη. Πολιτική. Με διεθνείς δεσμεύσεις, αφού ανήκουμε σε διεθνείς οργανισμούς. Στρατιωτική. Πριν από την Άνοιξη του 1941 δεν υπήρχε ξένος ένοπλος στην επικράτειά μας. Έκτοτε είχαμε Γερμανούς, Ιταλούς, Βουλγάρους, Άγγλους, Αμερικανούς. Οι τελευταίοι υπάρχουν ακόμη. Οικονομική. Χρωστάμε να πληρώνουμε για πολλές γενιές. Πολιτιστική. Έχομε αποκοπεί τόσο από την αρχαία παράδοσή μας, όσο και από τη νεώτερη βυζαντινή. Μόνη επαφή με το παρελθόν μας είναι διαμέσου των «πολιτισμένων» συμμάχων μας, που χωρίς την τετρακοσιόχρονη δουλεία μας, μπόρεσαν να αναγεννηθούν προσαρμόζοντας τη δική μας παράδοση στις δικές τους συνθήκες. Προσέξτε! Δεν ισχυρίζομαι πως όλα αυτά είναι κακά πράγματα, όσο και αν ηχούν για μερικούς έτσι. Ισχυρίζομαι όμως ότι πρέπει να τα σκεφτούμε και να αντιδράσουμε με τον καλύτερο για τους δικούς μας σκοπούς τρόπο. Αυτό σημαίνει αλλαγή εκ βάθρων.

Ένας ηγέτης μας υποσχέθηκε «επανίδρυση του κράτους». Μόνο που ποτέ δεν περιέγραψε το νέο κράτος που επαγγελλόταν κι ούτε το επιχείρησε. Άλλος μας βεβαίωσε ότι «λεφτά υπάρχουν». Και βέβαια δεν υπήρχαν και κατέφυγε στη μεγαλύτερη οικονομική υποδούλωση του αιώνα. Άλλος διέκρινε ότι εφαρμόσθηκε λάθος συνταγή κι όταν έγινε πρωθυπουργός εφάρμοσε την ίδια λάθος συνταγή. Άλλος κατάλαβε, όπως όλοι μας, το αίσχος και υποσχέθηκε να σκίσει τα μνημόνια, για να υπογράψει νέα πιο δεσμευτικά. Άλλος επαγγέλλεται, όπως όλοι οι προηγούμενοι, πως εκείνοι φταίνε, για να του δώσουμε την εξουσία. Υπήρξαν φωτεινά διαλείμματα, όπως η τέλεση πλήθους διεθνώς πρωτοφανών έργων, και χωρίς ιδιαίτερη οικονομική δέσμευση, με τίμημα όμως τη διαφθορά, που διογκώθηκε και παρέμεινε. Γιατί όλα αυτά;

Μήπως έγιναν επειδή οι άρχοντές μας δεν μπορούσαν να κάνουν αλλιώς; Ο σωστός πολιτικός έχει δύο ικανότητες: να κάνει κάτι σωστό, όταν αποκτήσει εξουσία και να μπορέσει να αποκτήσει την εξουσία. Το κακό είναι πως οι δύο αυτές ικανότητες είναι συνήθως ασύμβατες: Για να εκλεγεί, πρέπει να πουλήσει εξυπηρέτηση (σε ψηφοφόρους, χρηματοδότες, ΜΜΕ, συνδικαλιστές, το κόμμα του) για ν’ αγοράσει ψήφους. Και αυτή η διαδικασία ακρωτηριάζει τις δυνατότητές του να κάνει ό,τι άριστα ο ικανός πολιτικός γνωρίζει ότι πρέπει να κάνει. Μπορούμε να απαλλαγούμε από αυτή την πελατειακή σχέση; Ναι, απαντά ο πρόγονός μας ο Αριστοτέλης. Θέλουμε όμως; Ή η πλύση εγκεφάλου που έχουμε υποστεί από τη μέρα της γέννησής μας μάς έχει παραμορφώσει τη βούληση; Κατά τον Αριστοτέλη, από τα τρία βασικά πολιτεύματα, μοναρχία (βασιλεία, δικτατορία), ολιγαρχία (αριστοκρατία, σύγχρονες δυτικού τύπου ρεπούμπλικες) και δημοκρατία, στο τελευταίο οι βουλευτές κληρώνονται, δεν εκλέγονται. Έτσι η εκλεγμένη κυβέρνηση δεν έχει αλληλεξάρτηση με την κληρωμένη βουλή και την επίσης κληρωτή δικαιοσύνη. Όμως το θέλομε;

Μια εκλεγμένη βουλή μπορεί να έχει αρίστους, αλλά και χειρίστους, χωρίς δυνατότητα να απαλλαγεί από τους τελευταίους, διότι η απόφαση του λαού είναι αμετάκλητη. Όλοι όμως είναι προκατειλημμένοι από τις πελατειακές δεσμεύσεις τους. Η κληρωμένη βουλή δεν εγγυάται την παρουσία αρίστων, αλλά μπορεί να απαλλάσσεται από τους χειρίστους, διότι αυτοί δεν έχουν εκλεγεί από το λαό. Και βέβαια στο σύνολό της είναι απροκατάληπτη. Μα η κληρωμένη βουλή θα είναι χειρότερη από την εκλεγμένη. Αν έχεις πειστεί, αναγνώστη μου, πως η παρούσα εκλεγμένη βουλή είναι κακή, επειδή την έχεις δει, πώς ξέρεις πώς θα είναι η κληρωμένη, που δεν την έχεις δει, αλλά στους προγόνους μας ξέρεις πως απέδωσε την προγονική δόξα;

Εξασφαλίσαμε υποτυπώδη ισοπολιτεία και ισονομία. Χρειάζεται όμως και ισηγορία η δημοκρατία. Οι πολίτες όχι μόνο ακούν και διαβάζουν νόμους, αλλά και προτείνουν. Το πέτυχαν οι πρόγονοί μας κυρίως χάρη στο μεγαλοφυές ελληνικό αλφάβητο. Για κάθε προφερόμενο φθόγγο υπήρχε ένα γραπτό σύμβολο και για κάθε γράμμα ένας προφερόμενος φθόγγος. Η πρωτοφανής απλότητα του συστήματος επέτρεψε να είναι όλοι εγγράμματοι. Ανορθόγραφοι δεν υπήρχαν. Οι απόγονοί τους, σχεδόν στην ολότητά μας, είμαστε ανορθόγραφοι. Διατηρήσαμε την ίδια γραμματοσειρά, αλλά η ζωντανή γλώσσας μας εξελισσόταν. Έτσι απομακρυνθήκαμε από την ουσιαστική αρχή του αλφαβήτου μας, ένα γράμμα για κάθε φθόγγο και ένας φθόγγος για κάθε γράμμα. Ισχύει σήμερα το δεύτερο, αλλά όχι το πρώτο. Έχουμε 15 τρόπους για να γράφουμε τα πέντε φωνήεντα της γλώσσας μας. Η επαρκής ισηγορία έχει δύο προαπαιτούμενα. 1. Με τη μακραίωνα εξελισσόμενη γλώσσα μας διατηρούμε τεράστια πλεονεκτήματα συγκριτικά με άλλες γλώσσες. Για κάθε έννοια διαθέτουμε ποικιλία λέξεων, με λεπτές διαφορές μεταξύ τους, που αποδίδουν όχι μόνο το νόημα, αλλά και τη συναισθηματική άλω που περιβάλλει κάθε λέξη. Άλλο είναι το «κάλεσμα» σε γλέντι και άλλο η «κλήση» που δίνει ο τροχαίος. Κι ακόμη, ξένες γλώσσες μιλάνε για «φυσική σειρά των λέξεων»: Υποκείμενο, ρήμα, αντικείμενο. Στη γλώσσα μας οι διαφορετικές καταλήξεις επιτρέπουν ποικίλη διάταξη των λέξεων που τονίζει τη συναισθηματική χροιά του νοήματος. «Ο Γιάννης έδωσε ένα δαχτυλίδι στη Μαρία» έχει το ίδιο νόημα αν πούμε «Στη Μαρία έδωσε ένα δαχτυλίδι ο Γιάννης» ή «Ένα δαχτυλίδι έδωσε ο Γιάννης στη Μαρία». Η πρώτη έκφραση όμως τονίζει ότι το έδωσε ο Γιάννης και όχι άλλος, η δεύτερη ότι η Μαρία το δέχθηκε και όχι άλλη και η τρίτη ότι το δώρο ήταν δαχτυλίδι. Τέτοιες λεπτές αποχρώσεις της γλώσσας μας δε διδάσκονται. Μαθαίνονται μόνο διαβάζοντας τη διαχρονική λογοτεχνία μας από την ομιλούμενη σήμερα γλώσσα ως πίσω στην ομηρική διάλεκτο. Τέτοια εκπαίδευση οφείλει να αρχίζει από τις πρώτες τάξεις του δημοτικού. 2. Αποκατάσταση της ενότητας γραφής με γλώσσα. Η γλώσσα είναι ικανότητα, καλλιέργεια. Η γραφή είναι εργαλείο με το οποίο συντελείται η καλλιέργεια. «Μόνος λόγος ύπαρξης της γραφής είναι να παραστήσει τη γλώσσα», (κορυφαίος γλωσσολόγος F. Saussure). Η φωνητική γραφή, σαν των προγόνων, είναι επιτακτική ανάγκη. Όμως, αντί να προσαρμόσουμε τη γλώσσα στη γραφή, όπως πρότεινε ο Erasmus, πρέπει να προσαρμόσουμε τη γραφή στη σύγχρονη εμπλουτισμένη γλώσσα. Και τα δύο μέτρα είναι απαραίτητα.

 * Ο κ. Δημήτριος Α. Σιδερής είναι ομ. καθηγητής Καρδιολογίας

ΑΝΤΑΡΤΟΠΟΛΕΜΟΣ

Δημ. Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitris.sideris@gmail.com

Κοινή Γνώμη 17 Οκτωβρίου 2017.

Στον κρόταφό μου κάποιος κρατά ένα πιστόλι. Μου δίνει ύστερα στο χέρι άλλο πιστόλι και με διατάζει να πυροβολήσω τον απέναντί μου. Αν δεν τον πυροβολήσω με σκοτώνει. Αν τον πυροβολήσω είμαι φονιάς ή θύμα; Αν απέναντί μου βρίσκεται ο γιος μου ή ο φίλος μου, θα προτιμήσω να σκοτωθώ. Έτσι λέω, τουλάχιστον. Αν είναι ένας άγνωστος, τι θα κάνω; Κι αν μάλιστα ξέρω πως είναι ένα κάθαρμα, αλλάζουν τα πράγματα;

Άκουσα την ιστορία χωρίς αποδείξεις, αλλά φαίνεται πως αληθεύει. Ο καθηγητής της Χειρουργικής Κ.Μέρμηγκας, μεγάλος ιατροφιλόσοφος με μεταπτυχιακές σπουδές στη Γερμανία, διορίσθηκε από τους Γερμανούς Δήμαρχος Αθηναίων (1η-31η Αυγούστου 1941). Κάποια στιγμή του ζήτησαν οι Γερμανοί να τους ετοιμάσει έναν κατάλογο με ομήρους. Τους έστειλε τον κατάλογο με όσα ονόματα ζητήσανε. Μόνο που στον κατάλογο δεν υπήρχε παρά μόνον ένα όνομα επαναλαμβανόμενο, το δικό του. Θα θεωρήσουμε άραγε το Μέρμηγκα δωσίλογο, προδότη; Υπάρχουν κι άλλα παραδείγματα. Είχαν οι Γερμανοί κάποιο μεταφραστή που μιλούσε άψογα Γερμανικά. Συνέλαβαν ομήρους κι ετοίμασαν έναν κατάλογο με ονόματα εκείνων που θα εκτελούνταν. Ο μεταφραστής τους τον διάβασε. Μέσα στον κατάλογο υπήρχε και το δικό του όνομα. Οι Γερμανοί πρόσφεραν να του χαρίσουν τη ζωή. «Θα εκτελεσθεί άλλος στη θέση μου;», ρώτησε. «Ναι». Ο μεταφραστής δεν δέχθηκε να βγει από τον κατάλογο. Εκτελέσθηκε.

Τέτοια διλήμματα αντιμετωπίζονται κάθε φορά που η κοινωνία βρίσκεται αντιμέτωπη με μια κατάσταση όπου δεν υπάρχει παρά μόνο άσπρο ή μαύρο. «Ο ΜΗ ΩΝ ΜΕΤ’ ΕΜΟΥ, ΚΑΤ’ ΕΜΟΥ ΕΣΤΙ», λέει ο Ιησούς, όταν έχει ξεκινήσει πια τη δράση του οδεύοντας προς Ιερουσαλήμ. Στις έκτακτες καταστάσεις, όπως είναι μια μάχη, και οι δυο παρατάξεις βρίσκονται σε άμυνα. Αν δεν σκοτώσω των αντίπαλο, δεν αποσοβείται ένας φόνος, μόνο που ο νεκρός θα είμαι εγώ κι όχι ο άλλος. Και σε τέτοιες καταστάσεις, που η βία είναι τόσο άμεσα παρούσα, δεν υπάρχουν περιθώρια για να αναζητηθεί με ποιον βρίσκεται το δίκιο. Απ΄ όλες τις εμπόλεμες καταστάσεις, ο ανταρτοπόλεμος είναι η χειρότερη. Στον κανονικό πόλεμο, κάθε παράταξη διαθέτει μια επικράτεια. Ο ηττημένος που βρίσκεται αλωμένος με την αιχμή του δόρατος του νικητή, υπάρχει δυνατότητα να κρατηθεί αιχμάλωτος. Θα κρατηθεί ή θα πουληθεί ως δούλος ή στο τέλος του πολέμου μπορεί να ανταλλαγεί με τους αιχμαλώτους των αντιπάλων. Ο αντάρτης όμως χτυπά και φεύγει. Δεν διαθέτει εδαφική επικράτεια κι επομένως δεν έχει τη δυνατότητα να διατηρεί αιχμαλώτους. Ο παραδομένος ή θα προσχωρήσει στις τάξεις των ανταρτών ή θα εκτελεσθεί. Κι η βαρβαρότητα του ανταρτοπολέμου επεκτείνεται στους «συνεργάτες» του εχθρού. Σε όλους εκείνους που η κρατούσα τάξη κρατά ένα πιστόλι στον κρόταφό τους και τους διατάζει να σκοτώσουν τους αντάρτες – ή τους αντιπάλους τους.

Τα όρια μεταξύ απελευθερωτικού αγώνα και τρομοκρατίας είναι ασαφή. Τι γίνεται σήμερα με τους Κούρδους, τους Παλαιστινίους, κλπ; Η επανάσταση του 1821 για μακρό διάστημα θεωρήθηκε από τους ξένους αυτό που σήμερα ονομάζομε τρομοκρατία και χρειάστηκαν προσπάθειες από μέρους των Ελλήνων πολιτικών και των Ευρωπαίων ρομαντικών φιλελλήνων για ν΄ αλλάξει η στάση των μεγάλων δυνάμεων, που, τελικά, ας μη γελιόμαστε, αυτοί μας ελευθέρωσαν στο Ναβαρίνο – στο βαθμό που μας ελευθέρωσαν ή απλώς αλλάξαμε αφέντες.

Συνήθως οι πολλοί δεν μετέχουν. Κάνουν απλώς ό,τι τους υπαγορεύουν οι μεν ή οι δε γκρινιάζοντας και μη αντιδρώντας. Οι λίγοι πολεμούν για το συμφέρον τους. Οι ελάχιστοι αγωνίζονται για ένα όραμα – καλό ή κακό, αδιάφορο, πάντως όραμα για το οποίο είναι έτοιμοι να θυσιαστούν. Στην Επανάσταση αρκετοί πολεμούσαν για να περιέλθουν σ΄ αυτούς τα προνόμια που είχαν οι κατακτητές, άλλοι για να μην έχουν καμιά υποχρέωση σε κανέναν. Ελάχιστοι ήταν οι οραματιστές, αν και τα οράματά τους δεν είχαν προλάβει να είναι ακριβώς ίδια για όλους. Ήταν του Ρήγα, των Φιλικών, του Κολοκοτρώνη, του Ανδρούτσου, του Παπαφλέσα και άλλων. Και ήταν ο πολύς λαός που πανηγύριζε όταν νικούσαν οι επαναστάτες και προσπαθούσε να επωφεληθεί όσο γινόταν. Και ήταν αρκετοί οι Νενέκοι που προπαγάνδιζαν την επιστροφή στους Τούρκους για την τρομοκρατία που ασκούσαν στο λαό οι Κολοκοτρώνηδες.

Στον εμφύλιο ανταρτοπόλεμο της γενιάς μας υπήρχε το όραμα. Ακόμη και ψευδές, υπήρχε. Κι έκανε τον πόλεμο πιο άγριο. Υπήρχαν και τα προσωπικά συμφέροντα, που βρήκαν την ευκαιρία να εκδηλωθούν. Εκ των υστέρων, από το αποτέλεσμα, θεωρείται ευτύχημα που νίκησε η εθνική παράταξη. Αν είχαν νικήσει οι αντίπαλοι, τώρα θα είμαστε σαν τη Βουλγαρία ή τη Ρουμανία. Το τι θα γινόταν αν… είναι αδύνατο να υπολογισθεί αξιόπιστα στην ιστορία. Το γεγονός είναι ότι νίκησε η εθνική παράταξη και σήμερα είμαστε στη γνωστή δεινή κατάσταση που βιώνομε. Παραμένει το ηθικό δίλημμα, που κι αυτό είναι αμφίβολο αν απαντάται ιστορικά. Για ένα μπορούμε να είμαστε αρκετά βέβαιοι: θα είμαστε καλύτερα, αν δεν είχαμε κάνει τον εμφύλιο πόλεμο. Κι αυτό είναι που πρέπει με κάθε θυσία να αποφύγουμε στο μέλλον. Φυσικά, παρουσιάζεται το ερώτημα ποιος φταίει. Και, φυσικά, κάθε παράταξη χρεώνει την άλλη για το φταίξιμο. Και η νομική επιστήμη αδυνατεί να απαντήσει, διότι στον εμφύλιο πόλεμο ακριβώς οι νόμοι είναι που αμφισβητούνται. Κι αυτοί οι νόμοι μπορεί να θεσπίσθηκαν κάποτε με το πιστόλι στον κρόταφο. Ακριβώς εναντίον αυτών των νόμων στρέφεται η ανταρσία όταν υπάρχει όραμα. Υπάρχουν, φυσικά, κι εκείνοι που ισχυρίζονται πως οι ξένοι φταίνε. Και είναι βέβαιο πως οι ξένοι επωφελήθηκαν καθένας από το δικό μας εμφύλιο πόλεμο, ανεξάρτητα από το ποιος θα ήταν στο τέλος ο νικητής. Η δύση ωφελούνταν, καθώς η επιβολή με αίμα απομάκρυνε το ενδεχόμενο πολιτικής λύσης όπου η αριστερά είχε πλεονεκτήματα. Και η ανατολή, καθώς, αφήνοντας αβοήθητους τους δικούς της όσο διαρκούσε ο εμφύλιος, εξασφάλιζε το άλλοθι για να κάνει ό,τι ήθελε στους δικούς της υποτακτικούς (Τ.Φρήμαν).

Συχνά ισχυριζόμαστε πως είναι στο DNA του λαού μας ο διχασμός. Πάντοτε τσακωνόμαστε μεταξύ μας. Όμως πάρτε την ιστορία οποιουδήποτε κράτους και βρείτε, σας παρακαλώ ένα, που να μην έχει στο παρελθόν του κάποιον εμφύλιο, ή επανάσταση. Καλύτερα όμως είναι να θυμόμαστε πως μπροστά σε κοινό κίνδυνο ενωνόμαστε. Όχι δυστυχώς πάντοτε. Η θέση μας μεταξύ Δύσης και Ανατολής μας δίνει τεράστια πλεονεκτήματα και, μαζί, μας δημιουργεί εσωτερικές συγκρούσεις. Ας διδαχθούμε από την ανοχή που έδειχναν όλοι οι πρόγονοί μας στις πιο αντίθετες απόψεις, από τον πολυθεϊσμό ως τις αντίθετες ιδεολογίες, ιδεαλισμού και υλισμού.

 

 

 

Τρίτη άποψη. Ιδιοκτησία

Δημ. Α. Σιδερής*

Ηπειρωτικός Αγών, 13 Οκτωβρίου 2017

 

Η γη μας είναι τεράστια. Έχει χώρο για να φιλοξενήσει όλα τα είδη και να επιτρέψει να δημιουργούνται διαρκώς καινούργια. Κι όμως, η γη μας δεν είναι απέραντη και δεν έχει χώρο για όλους. Γι’ αυτό εξαφανίσθηκαν παντοδύναμα είδη, δεινόσαυροι, μαμούθ κ.λπ.; Τεράστια λοιπόν, όχι όμως απέραντη.

Η επιφάνεια του πλανήτη μας, αφημένη στην «τύχη» της, χωρίς ανθρώπινη παρέμβαση, μετατρέπεται σε ζούγκλα ή σε έρημο, αφιλόξενες για τον άνθρωπο. Όπου επικρατούσε εύκρατο κλίμα μπόρεσε να αναπτυχθεί το ανθρώπινο ζώο. Μόλις σταθεροποιήθηκε, άρχισε να επεκτείνει τεχνητά τις φιλόξενες περιοχές. Καθώς διαμόρφωνε τον χώρο του, η ιδιοκτησία έγινε το σημαντικό στοιχείο για την ανάπτυξή του. Ωστόσο, οι μη ιδιόκτητες περιοχές δεν είναι άχρηστες.

Η ιδιοκτησία αναφέρεται στην κυριότητα, το απόλυτο δικαίωμα στη χρήση και εκμετάλλευση ενός πράγματος. Τα δικαιώματα όμως που απορρέουν από αυτή δεν μπορούν να ασκούνται σε βάρος του γενικού συμφέροντος, ορίζει ορθά το Σύνταγμά μας, στηριγμένο στη Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη. Κατά τον Προυντόν, «η ιδιοκτησία είναι κλοπή», αφού αφαιρεί από το σύνολο το δικαίωμα που έχει πάνω της ο ιδιοκτήτης της. Εδώ συζητώ την ιδιοκτησία της γης κυρίως.

Ο ιδιοκτήτης τις περισσότερες φορές αγόρασε ή κληρονόμησε την περιουσία του από κάποιο πρόγονο, ως την αρχική ιδιοκτησία, που αποκτήθηκε με κάποιο αυθαίρετο τρόπο. Ο βοσκός έβοσκε τα γιδοπρόβατά του όπου έβρισκε τροφή, ώσπου εμφανίσθηκε κι άλλος βοσκός και τότε χρειάσθηκε να γίνουν περιφράξεις, δημιουργώντας ιδιοκτησίες. Τα βουβάλια έβοσκαν κι οι ερυθρόδερμοι κυνηγούσαν και σκότωναν ένα κάθε τόσο για να επιβιώσουν, ώσπου ήλθαν οι άποικοι. Ο G.Washington έγινε κύριος εκατοντάδων χιλιάδων στρεμμάτων γης. Από ποιον τα κληρονόμησε ή τα αγόρασε;

Επικρατεί, ωστόσο, η δημιουργική όψη της ιδιοκτησίας που ανέφερα στην αρχή. Ιδιοκτησία είναι ο χώρος που διαμορφώθηκε με τη γνώση και την τέχνη κάποιου που έγινε ιδιοκτήτης του. Βλέπω στα νησάκια μας σειρές από ντουβαράκια ξερολιθιά που χωρίζουν «ιδιοκτησίες» άγονων περιοχών. Ποιοι τρελοί έκαναν τόσα μεροκάματα για να τα χτίσουν; Όχι, δεν ήταν τρελοί. Για να καλλιεργήσουν λίγη γη, έπρεπε να την απαλλάξουν από τις πέτρες. Να τις μεταφέρουν παραδίπλα, μα εκεί καλλιεργούσε με τα ίδια προβλήματα ο γείτονας. Ο πιο αποδοτικός τρόπος ήταν να τα στοιβάξουν σε ντουβαράκια. Αυτά όχι μόνο απαλλάσσουν το χωραφάκι από τις πέτρες, αλλά και συγκρατούν τα χώματα από τις βροχές, δεν αφήνουν τα γιδοπρόβατα να σκορπίζουν, χωρίζουν ειρηνικά τα σύνορα με τον γείτονα κ.ο.κ. Η ιδιοκτησία είναι δημιουργική. Οι «ελεύθερες» παραλίες μας είναι γεμάτες απορρίμματα, άχρηστα πλαστικά, μεταλλικά, περιττώματα, οι ιδιόκτητες συνήθως πεντακάθαρες. Χωρίς φροντίδα, η γη καταλήγει σε αφιλόξενη έρημο ή ζούγκλα. Χωρίς ιδιοκτησία, η φροντίδα της γης γίνεται προβληματική, όσο και να διαθέτει η γη μεγάλη ικανότητα να ανακυκλώνει τα απόβλητα των ανθρώπινων δραστηριοτήτων.

Η ιδιοκτησία μεταβιβάζεται από τη μια γενιά στην άλλη (συνηθέστερα από πατέρα στον πρωτότοκο). Πριν υπάρξει ιδιοκτησία, επομένως, δεν υπήρχε προηγούμενη γενιά, δηλαδή γεννήτορες. Άνθρωποι όμως υπήρχαν. Πώς βρέθηκαν; Μπορεί να τους έπλασε ο Θεός (Αδάμ) ή οι θεοί (Πανδώρα) ή να τους γέννησε η Γη (αυτόχθονες, ιθαγενείς) αυτόματα ή μετά από σπορά με πέτρες (από τον Δευκαλίωνα). Ιδιοκτησία δηλαδή υπάρχει εφόσον υπάρχουν επώνυμοι. Και αντιστρόφως.

Σε μεγέθυνση, η ιδέα της ιδιοκτησίας ισχύει για την έννοια της πατρίδας, που ανήκει σε όσους συνέβαλαν με τη γνώση και την τέχνη (που τους μετέφερε ο Προμηθέας) στη διαμόρφωσή της. Εναλλακτικά, υπάρχει η άλλη έννοια της πατρίδας, με μεταφυσική αυθαιρεσία. Η γη από τον Νείλο ως τον Ευφράτη αποδόθηκε από τον Θεό στον Αβραάμ με υποχρέωση να σημαδεύει τους άρρενες απογόνους του με την περιτομή. Είναι γνωστή η παρενέργεια. Ο πρωτότοκος του Αβραάμ Ισμαήλ, ήταν γιος παλακίδας, της Άγαρ, ενώ ο δευτερότοκος Ισαάκ της νόμιμης γυναίκας του, της Σάρας. Σε ποιον από τους δύο ανήκε η ευλογημένη γη; Μέχρι σήμερα οι απόγονοί τους, Άραβες, (Ισμαηλίτες, Αγαρηνοί) και Εβραίοι (Ισαακίτες) αντιμάχονται θανάσιμα για την ιδιοκτησία της ευλογημένης πατρίδας.

Ωστόσο, δεν παύει να έχει δίκιο ο Προυντόν. Η ιδιοκτησία είναι κλοπή. Η γη ήταν κάποτε διαθέσιμη σε όλους και με την κτήση της κάποιος την αφαίρεσε αυθαίρετα από το σύνολο. Υπάρχει εναλλακτική λύση;

Ο ιδιοκτήτης μπορεί να μην είναι ένας, αλλά μια ομάδα ανθρώπων, όλοι οι χρήστες του κτήματος. Για παράδειγμα μπορεί να είναι η τοπική αυτοδιοίκηση, μια εταιρία, μια συνδικαλιστική ένωση, το κράτος. Το σημαντικό, για να διατηρεί η ιδιοκτησία τον δημιουργικό χαρακτήρα της, είναι να υπάρχει υπεύθυνος, έστω και αν αυτός αλλάζει με τον ένα ή τον άλλο τρόπο περιοδικά, κληρονομικά, με εκλογή, με κλήρωση ή με οποιονδήποτε άλλον τρόπο. Το χειρότερο είναι να είναι ασαφές το ιδιοκτησιακό καθεστώς, όπου ο ιδιοκτήτης έχει περιορισμένα δικαιώματα, γι’ αυτό δεν ενδιαφέρεται, ενώ το κράτος δεν μπορεί να επέμβει, αφού το κτήμα δεν είναι δικό του. Η χώρα μας έχει πάμπολλα τέτοια παραδείγματα. Καθώς κάποια τμήματα της πατρίδας μας προσαρτιόνταν κατά περιόδους με ποικίλα νομικά καθεστώτα και ποικίλους διεθνείς όρους, δεν έχουμε, ακόμη σήμερα, ύστερα από δύο αιώνες, έναν ενιαίο χάρτη ιδιοκτησιών της. Στη Ζάκυνθο, για παράδειγμα, τα δάση είναι ιδιόκτητα και η ιδιοκτησία τους προστατεύεται από τις συμφωνίες της προσάρτησης των Επτανήσων. Καθώς η κυριότητά τους δεν είναι πλήρης, οι ιδιοκτήτες δεν μπορούν να τα εκμεταλλευθούν όπως νομίζουν, τα αφήνουν χωρίς καθαρισμό και αυτά γίνονται εύφλεκτα. Αν μάλιστα καούν, οι εκτάσεις τους αργά ή γρήγορα θα αποχαρακτηρισθούν από δασικές και θα μείνουν εκμεταλλεύσιμες στους ιδιοκτήτες της γης. Άραγε να έχουν κάποια σχέση αυτά που γράφω με το γεγονός ότι για πάνω από μια εβδομάδα καίγονταν φέτος το καλοκαίρι τα δάση της Ζακύνθου (είτε εμπρησμοί ήταν, είτε εγκληματική αμέλεια);

Η ιδιοκτησία είναι λοιπόν απαραίτητη, ιδιωτική (προσωπική ή εταιρική) ή δημόσια (τοπική αυτοδιοίκηση, συνδικαλιστική ιδιοκτησία, κράτος, υφήλιος – π.χ. αεροδρόμια – κ.λπ.). Ασάφεια ιδιοκτησίας σημαίνει μη ιδιοκτησία. Για να μην είναι κλοπή, η ιδιοκτησία οφείλει να εξασφαλίζει από τον ιδιοκτήτη της τους όρους χρήσης της από οποιονδήποτε. Ακόμη και χωρίς ιδιοκτησία, αχανείς χώροι μπορεί να έχουν σημασία για τον συνολικό πληθυσμό της γης. Οι ωκεανοί, τεράστιες εκτάσεις δασών, λίμνες, μεγάλοι ποταμοί δεν μπορούν να είναι ασύδοτη ιδιοκτησία ούτε ενός κράτους. Είναι ευθύνη της ανθρωπότητας ολόκληρης. Πάντοτε όμως πρέπει να υπάρχουν σαφείς όροι για ισοδύναμη μέριμνα από όλους και τρόπος για επίβλεψη της τήρησης των όρων.

dimitris.sideris@gmail.com

* Ο κ. Δημήτριος Α. Σιδερής είναι ομ. καθηγητής Καρδιολογίας

ΕΡΓΑ

Δημ. Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitris.sideris@gmail.com

Κοινή Γνώμη, 10 Οκτωβρίου 2017

Διάβαζα προ ημερών. Τέλειωσε ένα σημαντικό έργο. «Με καθυστέρηση 4 ετών, ενώ κόστισε τετραπλάσια από τον προϋπολογισμό», συνέχιζε ο τίτλος. Δεν αποδιάβασα το άρθρο. Το έργο δεν με ενδιέφερε ιδιαίτερα, ενώ είμαι άσχετος από την τέλεση έργων. Θυμήθηκα όμως όταν ήμουν νέος. Ήταν ένας έντιμος και ικανός γιατρός υπουργός υγείας με οράματα. Τέλειωσε η επέκταση ενός νοσοκομείου. Με καθυστέρηση 16 ετών! Ο υπουργός διέταξε να γίνει έρευνα. Λοιπόν, όλη αυτή η φανταστική καθυστέρηση αποδείχθηκε ότι έγινε από απίστευτη, αλλά νόμιμη, γραφειοκρατία, δικαιολογημένα! Δεν έφταιγαν ούτε εργολάβοι ούτε διαδοχικοί υπουργοί. Έφταιγε το σύστημα. Τελικά η επέκταση έγινε και δεν ταίριαζε με το μητρικό κτήριο! Την περασμένη δεκαετία έγιναν έργα του αιώνα στη χώρα μας. Γέφυρα Ρίου Αντιρρίου, αεροδρόμιο Ελ.Βενιζέλος, μετρό Αθηνών, εθνικές οδοί με σύγχρονες προδιαγραφές κοκ. Στη διάρκεια των έργων παρουσιάστηκαν πλήθος κωλυμάτων. Πάντα παρουσιάζονται. Άλλοτε είναι η ανακάλυψη αρχαιολογικών χώρων (μα όλη η σύγχρονη Ελλάδα είναι οικοδομημένη πάνω σε αρχαιολογικό χώρο). Άλλοτε είναι καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος (μα είναι δυνατό να γίνει κάποιο έργο, αν δεν οικοδομηθεί πάνω σε κάποιο φυσικό περιβάλλον;). Άλλοτε είναι τυχαία γεγονότα κοκ. Όλα αυτά προβάλλονται από τους εκάστοτε αντιπολιτευομένους, πολιτικούς ή διαπλεκομένους. Προσφεύγουν στο Συμβούλιο της Επικρατείας. Το έργο καθυστερεί. Δεν ξέρω πόσο σκόπιμα γίνεται, πάντως η καθυστέρηση στην τέλεση του δημιουργικού έργου της (όποιας) κυβέρνησης είναι να λήξουν προθεσμίες και να χρειασθούν έκτακτα μέτρα, σε αμφισβητούμενα όρια νομιμότητας, για να μη χαθούν εντελώς τα χρήματα και μείνει το έργο ημιτελές. Ιδιαίτερα το μετρό Αθηνών μας δίδαξε και κάτι το σημαντικό: Πώς είναι δυνατό και μεγάλο έργο να γίνεται και να αναδεικνύονται ταυτόχρονα οι θαμμένοι αρχαιολογικοί θησαυροί. Το άλλο πρόβλημα είναι ότι, για να πάρει κάποιος εργολάβος ένα έργο, το «χτύπησε» πολύ κάτω από το κόστος. Προφανώς δεν μπορεί να το τελειώσει σωστά, στην ώρα του. Θα παραλείψει ποικίλες λεπτομέρειες, ακόμη και όταν αφορούν την ασφάλεια, θα εφεύρει ποικίλες δικαιολογίες για συμπληρωματική χρηματοδότηση, τελικά θα πτωχεύσει η επιχείρησή του. Ως φρόνιμος και έμπειρος εργολάβος, θα έχει φροντίσει ένα σημαντικό μέρος της επιδότησης να βρίσκεται με ασφάλεια σε ξένη τράπεζα στο όνομα του γιου ή του κουμπάρου του.

Φταίνε οι εργολάβοι; Φταίνε οι υπουργοί; Φταίει η εκάστοτε αντιπολίτευση; Φταίνε όλοι; Να αναθέσουμε σε ιδιώτες. Μα οι ιδιώτες μας δεν έχουν αρκετά κεφάλαια για να τελέσουν μεγάλα έργα. Να προσκαλέσουμε ξένους λοιπόν. Για να προσελκυσθούν, θα τους εκχωρήσουμε προνόμια, φοροαπαλλαγές, δωρεάν ηλεκτρική ενέργεια, ετεροδικία, καθιστώντας τους αθέμιτα ανταγωνιστικούς προς τους Έλληνες επενδυτές. Μα θα παραδώσουμε τα ιερά και τα όσια, τη γη μας, την ανεξαρτησία μας, στους ξένους να την εκμεταλλεύονται αυτοί αντί εμείς; Εξάλλου, πόσους μεγάλους επενδυτές, Έλληνες ή ξένους ξέρετε που να μην εισήγαγαν διαφθορά; Μήπως η Siemens, η Vodafone, η Novartis; Μήπως είναι καλύτερα να γίνονται από το κράτος τα έργα; Με καθυστερήσεις στην τάξη των πολλών ετών, υπερτιμολογήσεις και διαφθορά των αρμόδιων υπαλλήλων και υπουργών; Σίγουρη λύση: να μην κάνουμε τίποτε. Ίσον αυτοκτονία. Το ποδήλατο στέκει όρθιο μόνο όσο τρέχει.

Εναλλακτικά, φταίνε οι θεσμοί. Όλοι θέλομε να αλλάξουν οι θεσμοί, να βελτιωθούν. Ωστόσο, καθένας αντιδρά έντονα στην αλλαγή κάποιου θεσμού που η αλλαγή του θίγει τα ιδιαίτερα συμφέροντά του. Τελικά αντιδρούν όλοι, σε άλλον καθένας. Για να τελεσθεί ένα έργο, χρειάζεται η άδεια των αρχόντων. Αυτή επιτυγχάνεται στη μοναρχία με μέσο, ακόμη και στη μόνη τέλεια μοναρχία, του Θεού («Και σε μεσίτριαν έχω. Ταις πρεσβείες της Θεοτόκου. Πρέσβευε Χριστώ τω Θεώ»). Στην ολιγαρχία, με εκλεγόμενους άρχοντες, όπως στις ρεπούμπλικες και την Ελληνική «δημοκρατία», απαιτείται πελατειακή σχέση. Αγοράζω άδεια πουλώντας ψήφο. Στο πελατειακό κύκλωμα περιλαμβάνονται δυνητικοί επενδυτές, αλλά και οι συνδικαλιστές και τα ΜΜΕ και οι ψηφοφόροι που επηρεάζονται από αυτές τις έμμεσες εξουσίες. Οι αυστηρές ποινές δεν συνετίζουν. Ακόμη κι αν κάποιοι ελάχιστοι τιμωρηθούν για διαφθορά, οι υπόλοιποι ξέρουν ότι υπάρχουν οδοί διαφυγής, ενώ τα κίνητρα για διαφθορά είναι άφθονα. Στη δημοκρατία (με κληρωτούς άρχοντες) απαιτείται συναίνεση του λαού. Το έργο ή απορρίπτεται ή γίνεται χωρίς ιδιοτέλειες.

Πλούσιοι χορηγοί συχνά κάνουν δωρεές για εξαιρετικά έργα. Τους είμαστε ευγνώμονες, αλλά αυτά είναι ευκαιριακά, εξυπηρετούν κάποιο όραμα του ευεργέτη, όχι αναγκαστικά τις ανάγκες της κοινωνίας, που οφείλουν να έχουν σχεδιασθεί από κυβέρνηση που εκφράζει τη βούληση του λαού.

Πρώτο στάδιο είναι η ακριβής περιγραφή του έργου, της αναγκαιότητάς του, των πόρων που διατίθενται, της αναγκαίας τεχνογνωσίας και των κριτηρίων της ορθής κατασκευής τους. Δουλειά της κυβέρνησης. Δεύτερο στάδιο είναι ο προγραμματισμός, από ποια στάδια πρέπει να περάσει για να ολοκληρωθεί το έργο. Η εμπειρία δείχνει πως ο ιδιωτικός τομέας είναι κατά κανόνα καταλληλότερος για την εκτέλεση του έργου. Αυτό δεν αποκλείει βέβαια τον κρατικό, αν ιδιώτες δεν παρουσιασθούν με τις κατάλληλες προσφορές. Το τρίτο στάδιο είναι η αξιολόγηση που θα γίνει από το κράτος είτε ιδιωτικός ήταν είτε κρατικός είτε ντόπιος είτε ξένος ο εκτελεστής του έργου. Αξιολόγηση θα πει: ικανοποιεί το έργο πλήρως τα κριτήρια που είχαν τεθεί στην προκήρυξη; Απόφαση χωρίς προηγούμενη αξιολόγηση ονομάζεται φασισμός! Φυσικά, στην κατασκευή ενός μεγάλου έργου θα παρουσιαστούν απρόβλεπτα προβλήματα. Οφείλουν να ληφθούν υπόψη. Προβλέπονται ρήτρες κατά των κατασκευαστών, αλλά υπάρχουν ποινές κατά εκείνων που δημιουργούν αδικαιολόγητα προβλήματα; Αυτός που χωρίς αποχρώντα λόγο προσφεύγει στο ΣτΕ και το Συμβούλιο δεν τον δικαιώνει, πώς αντιμετωπίζεται από το νόμο για πρόκληση καθυστέρησης του έργου;

Αν δεν υπάρχει ανεξαρτησία των εξουσιών, τα παραπάνω είναι ουτοπίες. Όταν κάποιο κόμμα πλειοψηφεί στη βουλή και η κυβέρνηση αποτελείται από μέλη του πλειοψηφούντος κόμματος, πού είναι η ανεξαρτησία βουλής και κυβέρνησης; Αν προταθεί άλλος τρόπος για επιλογή των βουλευτών που αποκλείει την πελατειακή σχέση, η αντίδραση είναι αρνητική: μα πώς θα μας κυβερνούν ακατάλληλοι άνθρωποι; Τόσο ταυτίζομε βουλή και κυβέρνηση που νομίζομε πως μας κυβερνά η βουλή. Όταν οι επικεφαλής της δικαιοσύνης επιλέγονται από την κυβέρνηση, πού είναι η ανεξαρτησία της δικαιοσύνης; Όταν ακόμη και ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας εκλέγεται στη βουλή με την ψήφο του πλειοψηφούντος κόμματος, υπάρχει ανεξαρτησία των εξουσιών, που είναι η προϋπόθεση για την καταπολέμηση της διαφθοράς και τη σωστή τέλεση έργων; Με την κομματοκρατία τα έργα είτε δεν τελούνται καθόλου είτε καθυστερούν. Τελούνται ελαττωματικά, στοιχίζουν πολλαπλάσια από τον προϋπολογισμό και συνυπάρχουν με διαφθορά. Μην πετροβολάτε όμως εργολάβους και πολιτικούς· το σύστημα αλλάξτε.

 

Ηθική και νομιμότητα της βίας

Δημ. Α. Σιδερής*, dimitris.sideris@gmail.com

Ηπειρωτικός Αγών, 5 Οκτωβρίου 2017

ΒΙΑ υπάρχει υποχρεωτικά στη φύση. Τα ζώντα όντα επιβιώνουν αφομοιώνοντας άλλους οργανισμούς. Υπάρχουν, ωστόσο, περιορισμοί. Στα αγελαία ζώα δεν ασκείται θανάσιμη βία μεταξύ ομοειδών ζώων. Λιοντάρι δε σκοτώνει λιοντάρι για να το φάει. Στα κοινωνικά ζώα όμως υπάρχει ομαδική βία (πόλεμος) μεταξύ ομοειδών ζώων από διαφορετικές κοινωνίες. Αν, λόγω π.χ. καύσωνα, χυθεί το μέλι έξω από τις κυψέλες, οι μέλισσες, για να το μαζέψουν, θα αποδυθούν σε εξοντωτικό πόλεμο με μέλισσες άλλων κυψελών. Στην ανθρώπινη κοινωνία οι περιορισμοί δεν είναι φυσικοί, βιολογικοί, αλλά αποφασίζονται από τους ανθρώπους. Η βούληση της ανθρώπινης κοινωνίας ονομάζεται ηθική. Έχει σημαντική αοριστία. Για την κοινωνία απαραίτητη είναι η ύπαρξη «αρχόντων», που η βούλησή τους ονομάζεται νόμος (δίκαιο) και έχει περισσότερη σαφήνεια.

Η μόνη γενικά παραδεκτή βία είναι η άμυνα. Ηθικά, σημαίνει ότι χωρίς άμυνα, η βία δεν αποσοβείται, απλώς αλλάζει το θύμα. Καθώς υπάρχει αρκετή αοριστία σε τέτοιο ορισμό, ο νόμος ορίζει σαφέστερα ότι, για να χαρακτηρισθεί άμυνα μια βίαιη πράξη, οφείλει να αντικρούει απειλή παρούσα και άδικη. Ακόμη και ο νομικός ορισμός όμως συχνά αποδεικνύεται ανεπαρκής. Στη μάχη π.χ. η βία είναι παρούσα, αλλά, για κάθε πολεμιστή, το άδικο είναι του αντιπάλου. Όλοι βρίσκονται επομένως σε άμυνα.

Ιδιαίτερα δύσκολο είναι να αποφανθεί κάποιος για την ηθική της ομαδικής ενδοκοινωνικής βίας. Τέτοια είναι π.χ. η τρομοκρατία και η επανάσταση, που μπορεί να διακριθεί σε αγώνα ανεξαρτησίας και κοινωνική επανάσταση. Τόσο η βία των τρομοκρατών όσο και των επαναστατών είναι, για την κρατούσα τάξη, άδικες. Είναι όμως παρούσα η απειλή; Πριν ξεσπάσει η βία των αρχομένων, επικρατούσε με τον ένα ή τον άλλον τρόπο ηρεμία. Ωστόσο, πρέπει να θυμηθούμε ότι μια κοινωνία εξελίσσεται με ταλάντωση στην οποία μια ανάδραση εναλλάσσεται από αρνητική σε θετική. Η αλλαγή γίνεται όταν η διάσταση μεταξύ νομιμότητας και ηθικής φθάσει σε κρίσιμη τιμή, τον ουδό (=κατώφλι) και η σχετικά ήρεμη αρνητική ανάδραση μεταπίπτει στην αναστάτωση της θετικής ανάδρασης που είναι φαύλος κύκλος. Η ποσοτική μεταβολή αυξανόμενη γίνεται αιφνίδια ποιοτική. Μολονότι ο ουδός δεν είναι πάντοτε ευδιάκριτος, υπάρχει. Τότε γίνεται παρούσα η απειλή, έναντι της οποίας αναπτύσσεται η βίαιη άμυνα. Παραμένει το ερώτημα της νομιμότητας.

Κύρια διαφορά μεταξύ τρομοκρατίας και επανάστασης είναι ότι στην πρώτη επιδιώκεται η κατάργηση ενός, κατά τον τρομοκράτη, απαράδεκτου καθεστώτος. Στην επανάσταση όμως επιδιώκεται όχι η κατάργηση ενός καθεστώτος, αλλά η αλλαγή του σε άλλο (όραμα) με μικρότερη διαφορά μεταξύ νομιμότητας και ηθικής. Η «νομιμότητα» της επανάστασης προκύπτει από τη διάσταση της τρέχουσας κατάστασης όχι από το υπάρχον νομικό καθεστώς, αλλά από τη διάχυτα αποδεκτή ηθική της κοινωνίας, το όραμα των επαναστατών. Η επανάσταση είναι δικαιωμένη ως άμυνα όχι νομικά, αλλά ηθικά. Αν επικρατήσει, δημιουργεί δίκαιο. Ελληνική επανάσταση.

Έρχομαι στις διαφορές μεταξύ αγώνα ανεξαρτησίας και κοινωνικής επανάστασης. Κάτω από το ίδιο νομικό καθεστώς μπορεί να υπάρχουν πολλών ειδών κοινωνίες με σημαντικές διαφορές μεταξύ τους. Οι πιο σημαντικές στην ιστορία ήταν οι εθνοτικές και οι ταξικές. Έθνος είναι μια ομάδα ανθρώπων με κοινά ήθη και έθιμα, κοινή παιδεία, συμπεριλαμβάνοντας ένα ή περισσότερα από τα (κυρίως): καταγωγή-φυλή (κοινό γένος), γλώσσα, θρησκεία, ιστορία-πολιτισμό, γεωγραφική συνέχεια και, υποκειμενικά, εθνική συνείδηση. Ποικίλα διαφορετικά έθνη βρέθηκαν κάποτε κάτω από κοινή διοίκηση, όπως στις αυτοκρατορίες. Η Γαλλική επανάσταση, που ξεκίνησε σαν κοινωνική επανάσταση, με κατάργηση της στεγανότητας μεταξύ των τάξεων, κατά κάποιον τρόπο οδήγησε στη δημιουργία των εθνών-κρατών. Και σ’ αυτή τη φάση περίπου εξακολουθούμε να ζούμε. Η κατάσταση οδήγησε στην αποικιοκρατία, και, καθώς οι κοινωνικές αναταράξεις μεγάλωναν, είδαμε δικτατορίες, που μεγέθυναν το χάσμα μεταξύ νομιμότητας και ηθικής, και αυτές σε πρωτοφανείς πολέμους. Με τους πολέμους καταργήθηκαν οι αποικίες, οι «μεγάλες» αποικιακές δυνάμεις αποδυναμώθηκαν για να αναδυθεί η αμερικανική υπερδύναμη, που πάνε να τη συναγωνισθούν η Ρωσία και η Κίνα. Το Βυζάντιο δίδαξε τις σύγχρονες υπερδυνάμεις: διαίρει και βασίλευε. Καταργήθηκαν οι αποικίες που λέγαμε. Κι εμφανίσθηκε το χάος. Τα νέα αναδυόμενα κράτη, χωρίς διοικητική παράδοση, περιέπιπταν σε μεγάλες αναταραχές. Η αντιπαλότητα μεταξύ των υπερδυνάμεων απαιτούσε ηρεμία, pax americana. Κι αυτή απαιτούσε δικτατορίες. Οι δικτατορίες όμως αύξαιναν τη διαφορά ανάμεσα σε νόμο και λαϊκή βούληση, η βία γιγαντωνόταν, οι υπερδυνάμεις αναγκάζονταν να καταργήσουν τις δικτατορίες που είχαν εγκαταστήσει και οι απελευθερωμένοι λαοί στρέφονταν ασυγκράτητοι κατά των υπερδυνάμεων. Στους φαύλους κύκλους δε βρίσκεις λογική, καθώς το αίτιο γίνεται αποτέλεσμα.

Μπροστά στα αδιέξοδα, γεννήθηκε η αντίστροφη πορεία. Πολλά κράτη-έθνη, για να αντέξουν στον ανταγωνισμό, άρχισαν να ενώνονται σε ομοσπονδίες και συνομοσπονδίες. Συνομοσπονδία είναι ένωση κρατών, ενώ ομοσπονδία ένωση λαών, όπου π.χ. ο ηγέτης εκλέγεται από το λαό και όχι από εκπροσώπους των κρατών. Ο ΟΗΕ, η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι συνομοσπονδίες. Οι ΗΠΑ είναι ομοσπονδία. Και τώρα προκύπτει πάλι το πρόβλημα της διαφοράς μεταξύ δικαίου και ηθικής. Όπως ορίσθηκαν παραπάνω, η δημοκρατία, με κληρωμένους άρχοντες κατά τον Αριστοτέλη, έχει τη μικρότερη διαφορά, ενώ η μοναρχία τη μεγαλύτερη, με ενδιάμεση την ολιγαρχία (ρεπούμπλικα) του δυτικού κόσμου, με εκλεγμένους άρχοντες. Σε τέτοιες ενώσεις κάθε κράτος εκχωρεί εθνική κυριαρχία στην ένωση. Αν αυτή η εκχώρηση προσφέρει ικανοποιητική ανταπόδοση, τα πράγματα πηγαίνουν καλά. Η διοίκηση όμως σήμερα απαιτεί εξαιρετικά ειδικευμένους άρχοντες και οι κληρωμένοι θεωρείται ότι δεν επαρκούν. Το αποτέλεσμα είναι ολοένα μεγεθυνόμενη ανισότητα, πολιτική και οικονομική. Τώρα αρχίζουν οι αποσχιστικές τάσεις που μπορούν να διαλύσουν την ένωση (π.χ. Brexit). Αλλά και οι επαναστάσεις για ανεξαρτησία ανοίγουν δύσκολους δρόμους στους λαούς. Το άκαιρο δημοψήφισμα του Μακαρίου για Ένωση (1950) άνοιξε τον δρόμο για το σημερινό χάος. Αυτή τη στιγμή, ο αγώνας των Κούρδων έφθασε στη φάση του δημοψηφίσματος. Θα οδηγήσει σε λύση ή σε περιπλοκή; Υπενθυμίζω πως οι Κούρδοι είναι πανάρχαιος λαός, μας μίλησε γι’ αυτούς ο Ξενοφών στην Κύρου Ανάβαση και σήμερα είναι πολίτες διάσπαρτοι σε πολλαπλά κράτη. Οι Ιρακινοί Κούρδοι δήλωσαν επίσημα τη βούλησή τους για ανεξαρτησία. Ηθικός, όχι νόμιμος, ο αγώνας τους. Συμπάσχομε. Με τους Καταλανούς όμως συμπάσχομε ή μήπως τα θετικά αισθήματά μας απέναντι στους Κούρδους αντικατοπτρίζουν τα αντιτουρκικά αισθήματα μας; Έτσι κι αλλιώς, πρέπει να είμαστε σε επιφυλακή για συνέπειες. Τέτοιοι αγώνες δε γίνονται εύκολα ανεκτοί από «ιερές συμμαχίες» όπως του Μέτερνιχ, της Γιάλτας και νεότερες. Η διεθνής αντιδημοκρατική ολιγαρχία απαιτεί ηρεμία, έστω και με ακραία κατασταλτικά μέτρα. Η ανεξαρτησία καθαυτήν, χωρίς όραμα, δεν είναι λύση.

 

*Ο κ. Δημ. Α, Σιδερής είναι ομότιμος καθη

Προφητείες

Δημ. Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitris.sideris@gmail.com

Κοινή γνώμη, 3 Οκτωβρίου 2017.

Εκείνος σ΄ εκείνη: «Αν δεν με παντρευτείς θα πεθάνω!». Κι εκείνη δεν τον παντρεύτηκε. Κι εκείνος πέθανε. Μετά εξήντα έτη.

Ό,τι γεννιέται, δημιουργείται, συντίθεται, είναι απολύτως βέβαιο πως θα αποσυντεθεί, θα πεθάνει. Επομένως, όποιος προφητεύει καταστροφή, όλεθρο, οπωσδήποτε θα επαληθευθεί. Μάντεις, προφήτες, ασκητές, «άγιοι» και κάθε λογής «ιερά» πρόσωπα που προλέγουν την έλευση της καταστροφής, θα επαληθευθούν εκ του ασφαλούς. Άγνωστο είναι, βέβαια, πότε θα γίνει αυτό. Συχνά, τέτοιοι προφήτες συνδέουν τον όλεθρο με τις ανομίες που διαπράττουν οι άνθρωποι, παρακούοντας τις εντολές του Θεού ή, ακριβέστερα, τις εντολές που οι προφήτες ισχυρίζονται πως αποτελούν τη βούληση του Θεού. Υπάρχουν και κοινοί απατεώνες, «μάγοι», χαρτορίχτρες, μέντιουμ, χειρομάντεις, καφετζούδες που προβλέπουν ευχάριστα πράγματα. Θα συμβούν σε τρία τέρμινα και χαροποιούν τους αφελείς που, γι΄ αυτό το λόγο, ευχαρίστως πληρώνουν για να πάρουν τέτοιες καλές ειδήσεις.

Εκτός απ΄ αυτή τη βεβαιότητα που θα επαληθευθεί μετά από άγνωστο χρόνο, υπάρχει η επιστημονική πρόβλεψη. Γράφει ο Φιλόστρατος: «Θεοί μὲν γὰρ μελλόντων, ἂνθρωποι δε γιγνομένων, σοφοὶ δὲ προσιόντων αἰσθάνονται». Οι σοφοί, οι σύγχρονοι επιστήμονες δηλαδή, μπορούν να «αισθάνονται» τα προσιόντα, τα επικείμενα. Ανάμεσα σε δύο παρατηρήσεις όταν διαπιστώνεται πως συμβαίνουν κάποια πράγματα, κάτι συμβαίνει και ενδιάμεσα μεταξύ τους. Αν διένυσα 100 χιλιόμετρα με το αυτοκίνητό μου σε 1 ώρα, το πιθανότερο είναι ότι στα 50 χιλιόμετρα βρισκόμουν σε περίπου ½ ώρα. Αυτός ο συνδυασμός λέγεται διεθνώς interpolation (παρεμβολή). Αν έχω δύο διαδοχικές παρατηρήσεις, μπορώ να υποθέσω ότι, αν δεν έχει αλλάξει τίποτε στο μεταξύ, η επόμενη παρατήρηση θα είναι η συνέχεια των προηγουμένων. Αν χρειάσθηκα 1 ώρα για να διανύσω μια απόσταση 100 χιλιομέτρων, είναι πιθανό ότι σε ½ ώρα περίπου θα βρίσκομαι στα 150 χιλιόμετρα. Αυτή η πρόβλεψη (extrapolation – παρεκβολή, παρέκβαση) έχει μικρότερη βεβαιότητα από την παρεμβολή, πάντως είναι αρκετά βάσιμη. Είναι τα προσιόντα του Φιλόστρατου. Ο λόγος της μεγαλύτερης αβεβαιότητας είναι ότι η εξέλιξη συχνά δεν είναι γραμμική, συνεχής, στην οποία μια μαθηματική ή γεωμετρική προτύπωση μπορεί να προβλέψει κάθε σημείο της, αλλά εμπεριέχει συχνά ασυνέχειες. Αν στα 100 χιλιόμετρα καταλήγω σε ένα λιμάνι και πρέπει να συνεχίσω με το πλοίο που αναχωρεί κάθε 24 ώρες, το πότε θα φθάσω στα 150 χιλιόμετρα εξαρτάται από το αν πρόλαβα ή όχι την αναχώρηση του πλοίου. Η θεωρία του χάους εφαρμόζει τη μαθηματική σκέψη και σε ασυνέχειες, με πολύ μεγάλο, αλλά μετρήσιμο σφάλμα.

Όπως υπαινίχθηκα, η πρόβλεψη γίνεται στη βάση μιας προτύπωσης. Από το πραγματικό πρόβλημα μεταφερόμαστε σε ένα άλλο επίπεδο, ιδανικά μαθηματικό, όπου επικρατούν σταθεροί νόμοι και είναι πολύ ευκολότερο να υπολογίσουμε τα πάντα έχοντας κάνει ελάχιστες μετρήσεις ή παρατηρήσεις. Προφανώς, το σφάλμα είναι σημαντικό, διότι στον πραγματικό κόσμο μπορούν να επικρατούν συνθήκες απρόβλεπτες που δεν προτυπώθηκαν στο μοντέλο, παρά την ύπαρξη σημαντικής ομοιότητας. Οι νόμοι ισχύουν πέρα από τις συνθήκες που τους δημιούργησαν, αλλά όχι παντού και πάντοτε. Να ένας απλός νόμος. Όταν τρέχουν δύο δρομείς με ταχύτητα 10 χιλιόμετρα την ώρα προς αντίθετες κατευθύνσεις, απομακρύνονται με ταχύτητα 20 χιλιομέτρων την ώρα ο ένας από τον άλλον. Αν μεταφερθούμε όμως από τα συνηθισμένα πλαίσια του μεσόκοσμου που ζούμε κι αντιλαμβανόμαστε και φθάσουμε στο μεγάκοσμο του Σύμπαντος, ο απλός αυτός νόμος που μοιάζει αυτονόητος, δεν ισχύει. Αν δύο φωτόνια που τρέχουν με 300 εκατομμύρια μέτρα το δευτερόλεπτο πορεύονται προς αντίθετες κατευθύνσεις, δεν απομακρύνονται από άλληλα με ταχύτητα 600, αλλά με ταχύτητα πάλι 300 εκατομμυρίων χιλιομέτρων την ώρα, διότι δεν είναι δυνατή μια ταχύτητα μεγαλύτερη από του φωτός.

Τέτοια αβεβαιότητα με ανατροπή των νόμων που ισχύουν στις φυσικές επιστήμες είναι μεγαλύτερη στις κοινωνικές επιστήμες, όπου οι ασυνέχειες γίνονται ο κανόνας. Δεν παύει, ωστόσο, να ισχύει ότι οι επιστήμονες μπορούν να «αισθάνονται» τα προσιόντα, με σημαντική πιθανότητα σφάλματος, μετρήσιμου ωστόσο. Πολλοί σύγχρονοι σοφοί στον τόπο μας προβλέπουν πως βαδίζομε προς τον όλεθρο. Σαν το πλοίο που πλέει ίσα προς τα βράχια. Κάποιοι απλώς εκφράζουν έτσι τους φόβους τους και τους μεταδίδουν στους άλλους. Απλώς επειδή υπάρχουν βράχια. Ο φόβος μεταδιδόμενος από τον ένα στον άλλο πολλαπλασιάζεται σαν επιδημία και γίνεται πανικός: « Όλοι το λένε!» Μ΄ αυτό τον τρόπο τέτοιοι «προφήτες» προσπαθούν να πείσουν τον κόσμο να κάνει ό,τι αυτοί πιστεύουν πως πρέπει. Ή απλώς χαίρονται για τον πανικό που δημιουργούν. Στο κάτω κάτω όποιος προλέγει τον όλεθρο είναι βέβαιο πως κάποτε, στο άγνωστο μέλλον, θα επαληθευθεί. Και επιχαίρει σαν την Κασάνδρα: «Εγώ τάλεγα!» Υπάρχουν όμως και κάποιοι σοβαροί επιστήμονες που βλέπουν την πορεία κάποιων σημαντικών στοιχείων και προβλέπουν την πορεία μας, όπως ο καλός καπετάνιος μπορεί πλέοντας σε χαρτογραφημένη περιοχή να προβλέψει την πορεία του πλοίου του. Αυτούς πρέπει να προσέχουμε.

Η σημερινή κατάσταση καθιστά ολοένα δυσκολότερη τέτοια διαδικασία. Οι σημαντικές αποφάσεις λαμβάνονται π.χ. στην ΕΕ κεκλεισμένων των θυρών και δεν δημοσιοποιούνται. Τα εκλεγμένα ή δημοσιογραφικά όργανα δεν έχουν πρόσβαση στα πρακτικά των συνεδριάσεων. Κι αν δεν πάμε καλά, οι λαοί φταίνε που δεν εφάρμοσαν 100% τις εντολές των υπευθύνων. Τιμωρούνται γι΄ αυτό και θα πληρώσουν αυτοί για τυχόν κακή πορεία των πραγμάτων, όχι όσοι πήραν τις λανθασμένες αποφάσεις. Το πρόβλημα δηλαδή δεν είναι επιστημονικό έλλειμμα πληροφόρησης, αλλά ηθικό έλλειμμα διεθνώς. Κι εδώ προκύπτει η ευθύνη των σοφών της εποχής, των αρμόδιων επιστημόνων. Μπορεί να μη γνωρίζουν τα στοιχεία και τα επιχειρήματα που διαμείφθηκαν κατά τη λήψη των αποφάσεων, αλλά μπορούν να μετρήσουν και να παρατηρήσουν τα διαδοχικά γεγονότα και, επομένως, να προβλέψουν με παρεκβολή το άμεσο μέλλον. Το πρόβλημα είναι ότι τέτοιου είδους υπολογισμοί και προβλέψεις δεν είναι εύκολα κατανοητοί από το ευρύ κοινό, έτσι που αναγκάζεται τελικά να παραδίδει τη βούλησή του σε κάποιους εκπροσώπους του που μετέχουν στις κρίσιμες συνεδριάσεις. Και προκύπτει τώρα η ευθύνη των ενδιαμέσων, των δημοσιογράφων, των γενικά σκεπτόμενων ανθρώπων να καταστήσουν αμερόληπτα κατανοητές στο ευρύ κοινό τις θέσεις των επιστημόνων.

Στην αντιδημοκρατική κατάσταση που βιώνομε, η λύση δεν είναι ολοκληρωτισμός, όπως ζητούν «ακραίοι» (δεξιοί ή αριστεροί) και εξωθούν οι τρομοκράτες. Ούτε ολιγαρχικός συμβιβασμός, όπως ζητούν οι «κεντρώοι». Ούτε οποιαδήποτε αντιπολίτευση. Οι αντιπολιτευόμενοι πολεμούν ο ένας κατά του άλλου, αλλά όλοι συμφωνούν να μην αλλάξει η κατάσταση, αφού διαδοχικά αυτοί θα κυβερνήσουν. Η λύση βρίσκεται στην… ας μην το πω, μεγάλο τόνομά της. Φτου κακό! Ο αναγνώστης πρέπει να το συμπληρώσει.