Δημήτρης Αντων. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com
Κοινή Γνώμη, 28 Φεβρουαρίου 2023
Λέγοντας “μαγεία” υπονοούμε κάτι που αποκλείεται να ερμηνευτεί με τη λογική. Τη δημιουργία του κόσμου δεν ξέρομε να την ερμηνεύσουμε, αλλά δεν είναι μαγεία, διότι με την επιστημονική διαδικασία όλο και περισσότερο προσεγγίζομε τον τρόπο που συνέβηκε. Η μαγεία, όταν δεν είναι απάτη, δεν έχει ερμηνεία άλλη από εκείνη που προκύπτει από την ίδια και γι΄ αυτό έχει στενή σχέση με την πίστη, που επίσης δεν στηρίζεται στη λογική διασταύρωση των αισθητών με τα νοητά. Μαγεία έχει σε προσωπικό επίπεδο το συναίσθημα και σε κοινωνικό η τέχνη. Ρώτησα κάποιον γιατί του άρεσε ένα έργο τέχνης. Μου απάντησε ότι του αρέσει ό,τι είναι γι΄ αυτόν ωραίο. Η απάντηση όμως είναι ένα είδος ταυτότητας. Εξορισμού μου αρέσει κάτι σημαίνει ότι αυτό είναι για μένα ωραίο. Όπως πεινώ σημαίνει ότι θέλω να φάω. Ή σχεδόν! Άλλο θα σήμαινε η απάντηση: “μ’ αρέσει ό,τι είναι ωραίο”, διότι τώρα το “ωραίο” είναι κάτι που αρέσει σε όλους, πράγμα αντικειμενικό.
Γιατί έχει μαγεία το συναίσθημα; Κάθε ζωντανός ή άβιος οργανισμός έχει είσοδο και έξοδο. Σε μας είσοδος είναι η γνώση που οικοδομείται από ερεθίσματα που εισάγονται μέσα μας διαμέσου των αισθήσεών μας, και άλλα, που παράγονται μέσα μας αυτόματα, σαν ταλαντώσεις, όπως η αίσθηση ότι πεινάω, διψάω κλπ. Τα πρώτα είναι αντιληπτά από οποιονδήποτε, είναι αντικειμενικά. Έξοδος είναι η βούληση που διεγείρεται από τα εισαγόμενα και τα αυτόματα παραγόμενα σήματα και τις σχέσεις μεταξύ τους και εκδηλώνεται με κινήσεις και/ή εκκρίσεις μας, πάλι αντιληπτές από τους πάντες. Η σύνδεση μεταξύ τους γίνεται διαμέσου του συναισθήματος με τρόπο που αυτό καθορίζει αν οι εκδηλώσεις της βούλησής μας θα αυξάνουν ή θα μειώνουν την ένταση του ερεθίσματος, δηλαδή είναι μια στάση που μπορεί να είναι θετική (αύξηση) ή αρνητική (μείωση). Έτσι το συναίσθημα δεν έρχεται σε άμεση επαφή με το περιβάλλον, όπως έρχονται σε επαφή η γνώση και η βούληση. Οι εκδηλώσεις της βούλησης που απηχούν το συναίσθημα είναι άλλοτε πλήρως αντιληπτές και ελέγχονται από τη γνώση και άλλοτε εντελώς έξω από τα όρια της γνώσης, θέλω χωρίς να το εκφράζω. Έτσι, όταν έχω ένα συναίσθημα, μπορεί να το εκδηλώνω π.χ. με ανατρίχιασμα, κλάμα, ωχρίαση, ακράτεια κλπ, εκδηλώσεις που δεν ελέγχω με τη λογική και τη βούλησή μου. Το συναίσθημα έχει λοιπόν στοιχεία μαγείας. Θυμάμαι, ιδιαίτερα νέος, όταν άκουα κάποια μουσικά κομμάτια, ίδρωνα, ένοιωθα την καρδιά μου να χτυπάει δυνατά, πάγωναν τα άκρα μου κλπ. Αυτή ήταν η αντικειμενική απόδειξη ότι το μουσικό κομμάτι μου άρεσε. Δεν είμαι βέβαιος πως κάποιος λυπάται όταν λέει “λυπάμαι”, μια καθαρά λογική αντίδραση. Είμαι πιο βέβαιος όταν τον βλέπω να κλαίει, να χύνει δάκρυα με λυγμούς, να οδύρεται, να κραυγάζει, ό,τι κι αν λέει. Παρόλα αυτά η υποκειμενικότητα του συναισθήματος, τι ακριβώς νοιώθω, είναι αδύνατο να καταργηθεί, αν και μπορεί, με εκδηλώσεις σαν τις παραπάνω, να μεταδοθεί. Με ανάπτυξη εξαρτημένων αντανακλαστικών, ένα ζώο μπορεί να μεταδώσει στα άλλα της αγέλης το φόβο ή την επιθετικότητά του, χωρίς αυτά τα άλλα να έχουν δεχθεί το ερέθισμα που έκανε τον μεταδότη να εκδηλωθεί. Η τέχνη, μουσική και εικαστική, είναι το συναίσθημα της κοινωνίας.
Με βάση τα παραπάνω, η τέχνη είναι ο κύριος τρόπος με τον οποίον επιτυγχάνεται η συναισθηματική ενότητα μιας κοινωνίας. Όταν όλοι εκστασιάζονται βλέποντας ένα γλυπτό, έναν πίνακα, ένα ναό, νοιώθουν με τρόπο μαγικό, λογικά ανεξήγητο, ότι ανήκουν στην ίδια κοινωνία.
Ένα έργο τέχνης είναι “ωραίο”, όταν μεταφέρει κάποιο συναίσθημα από το δημιουργό του στον φιλότεχνο. Το έργο μπορεί να συγκινεί, διότι συνειρμικά μεταφέρει ένα αντικειμενικό συγκινητικό γεγονός. Ένα ποίημα, ένας πίνακας, ένα τραγούδι που μεταφέρει λογικά κάποιο γεγονός που συγκινεί είναι ωραίο. Δεν είναι όμως ο μόνος τρόπος που συγκινεί. Παρόμοια συγκίνηση θα μπορούσε να προκαλέσει και η περιγραφή του γεγονότος σε μια εφημερίδα, στο ραδιόφωνο ή την τηλεόραση. Η καθαρή μουσική, η αφηρημένη ζωγραφική, το σουρεαλιστικό ποίημα δεν μεταφέρουν συνειρμικά κανένα γεγονός. Κι όμως συγκινούν. Παρακάμπτοντας τη λογική μοιάζουν με μαγεία. Πώς το κάνουν;
Η διέγερση των τριών από τις πέντε κύριες αισθήσεις μας γίνονται η απαρχή ενός αντανακλαστικού που μπορεί να είναι θετικό ή αρνητικό. Η διέγερση της ακοής και της όρασης δεν προκαλεί τέτοιο αντανακλαστικό, εκτός από αυτόματες ρυθμίσεις, όπως π.χ. η μύση (κλείσιμο της κόρης) όταν πέφτει στο μάτι φως. Όμως, κατάλληλα ηχητικά και ακουστικά ερεθίσματα μπορούν να προκαλούν γενικευμένη διέγερση ή χαλάρωση. Π.χ. τα ρυθμικά, ήπια, χωρίς ασυνέχειες, ερεθίσματα προκαλούν χαλάρωση, τόση που το λίκνισμα ενός βρέφους (και όχι μόνο) το χαλαρώνει τόσο που το παίρνει ο ύπνος. Οι υπνωτιστές χρησιμοποιούν ρυθμικά οπτικά ή ακουστικά ερεθίσματα για να υπνωτίσουν ένα μέντιουμ και μια δεντροστοιχία σε ένα μακρύ ευθύ δρόμο κοιμίζει τους οδηγούς με τη μονοτονία της. Και η χαλάρωση (ή διέγερση) είναι ευχάριστη ή δυσάρεστη, ανάλογα με τη φάση στην οποίαν βρίσκεται το άτομο. Η συγκίνηση όμως που προκαλεί ένα έργο εξαρτάται και από το περιβάλλον. Άλλα τα συναισθήματά μου όταν βλέπω μια εικόνα στην εκκλησία (παρακινούμαι να κάνω το σταυρό μου, να προσκυνήσω, να σκεφτώ μεταφυσικά κλπ), άλλα η ίδια εικόνα στο εικονοστάσι μου (με συγκινεί καθώς θυμάμαι τη γιαγιά μου που θύμιαζε κάθε γιορτή) και άλλα σε μια πινακοθήκη (εξετάζω τις τεχνικές λεπτομέρειες, την τελειότητα του χρώματος, των γραμμών κλπ). Ο μεγάλος βιολιστής Joshua Bell έπαιξε αριστουργηματικά έργα στην είσοδο ενός σταθμού μετρό, έχοντας το καπέλο του απλωμένο να μαζεύει χρήματα. Έπεσαν μερικές πενταροδεκάρες. Την ίδια βραδιά είχε μια συναυλία με τα ίδια έργα όπου το εισιτήριο κόστιζε 100$.
Τα έργα τέχνης έχουν κανονικά κάποια λειτουργικότητα. Είπαμε ήδη ότι συμβάλλουν στη συναισθηματική ενότητα ενός λαού. Η εικόνα στην εκκλησία που ανέφερα παραπάνω δεν είναι ξεκάρφωτη. Είναι αναπόσπαστο μέρος μιας σκηνοθεσίας. Ολόκληρη η εκκλησία είναι διαρρυθμισμένη για να προάγει το θρησκευτικό συναίσθημα. Τα έργα τέχνης τα απολαμβάνομε σε μουσεία. Πολλοί τα λατρεύουν, κάποιοι όμως τα βρίσκουν κουραστικά. Τα μουσεία εξασφαλίζουν αφενός τη συντήρηση των έργων και αφετέρου τα προσφέρουν συγκεντρωμένα για να τα απολαύσει το κοινό. Πού αλλού να τα βρει; Όμως έξω από το φυσικό, λειτουργικό περιβάλλον τους, δεν μπορούν να προσφέρουν πλήρως το αναμενόμενο συναίσθημα. Κατά κάποιον τρόπο, είναι κάτι σα μαυσωλεία τέχνης. Ο τάφος της Βεργίνας π.χ. είναι ταυτόχρονα μαυσωλείο και μουσείο.
Δημήτρης Α. Σιδερής 