ΔΥΣΝΟΗΤΑ ΚΑΙ ΑΠΛΟΥΣΤΕΥΜΕΝΑ ΕΠΙΣΤΗΜΗ. ΕΛΕΥΘΕΡΩΝΕΙ Ή ΥΠΟΔΟΥΛΩΝΕΙ;

Ό,τι είναι η γνώση, το συναίσθημα και η βούληση για την ανθρώπινη νόηση, είναι αντίστοιχα η επιστήμη, η τέχνη και η ηθική για την κοινωνία. Η επιστήμη εισάγει στον πολιτισμό γνώσεις, η ηθική εξάγει βουλήσεις και η τέχνη εξισορροπεί την επιστήμη με την ηθική, όπως το συναίσθημα εξισορροπεί τη γνώση με τη βούληση.

Με την επιστήμη αναζητείται η επιστημονική αλήθεια εκεί όπου διασταυρώνονται η θεωρία με την εμπειρία, η υπόθεση με την παρατήρηση, το νοητό με το αισθητό. Παράλληλα, ωστόσο, ο κόσμος μας διαμορφώνεται όχι μόνον από τη γνώση και την επιστήμη, αλλά και από την πίστη. Η πίστη νιώθομε να ανακύπτει μέσα μας όχι με εισαγωγή σημάτων διαμέσου των αισθήσεών μας, αλλά σαν να «ενθουσιαζόμαστε», δηλαδή σάμπως να μπαίνει ο Θεός μέσα μας. Η αλήθεια που προκύπτει από την πίστη δεν επιδέχεται λογική απόδειξη. Γίνεται αποδεκτή απλώς χάρη στην αυθεντία εκείνου που μας την αποκάλυψε. Μπορεί να είναι ο Θεός, άμεσα, όπως στον Παύλο κατά την πορεία του προς Δαμασκό, ή διαμέσου των εκλεκτών του Θεού, του Μωυσή ή του Μωάμεθ, ποικίλων προφητών ή και καθαρά από ανθρώπινη αυθεντία. «Αυτός έφα», έλεγαν οι μαθητές του για τον Πυθαγόρα κι εκεί τέλειωνε η συζήτηση. Ακόμη κι όταν η πίστη έρχεται σε κατάφωρη αντίφαση με ό,τι βλέπει, ακούει, ακόμη και αγγίζει, κάποιος, δεν κλονίζεται, αλλά θεωρεί ότι οι αισθήσεις απατούν. Ο Γαλιλαίος έδειχνε στους άλλους με το τηλεσκόπιό του ότι γύρω από τον πλανήτη Δία υπάρχουν δορυφόροι και ότι γινόταν έκλειψη, όταν ο Δίας και ένας δορυφόρος του βρίσκονταν στην ίδια ευθεία σειρά με τη γη, δηλαδή με τα μάτια του παρατηρητή. Για κάθε λογικό άνθρωπο αυτό σήμαινε ότι ο ουρανός δεν είναι ένας ουράνιος θόλος, μια θολωτή επιφάνεια, σαν τον τρούλο των εκκλησιών, αλλά ένα άπειρο. Κι όμως η ιερά εξέταση δεν πειθόταν και παραλίγο να καεί στην πυρά ο Γαλιλαίος, αν δεν παραδεχόταν πως έκανε λάθος. Από την άλλη, τόσο οι αισθήσεις όσο και η νόηση μπορεί να σφάλλουν. Η επιστήμη δέχεται ότι η αλήθεια που εκφράζει δεν είναι ένα σημείο, αλλά περιβάλλεται από μια άλω σφάλματος, το οποίο όμως η επιστήμη μετρά και προσπαθεί διαρκώς να το περιορίζει.

Χάρη στις στέρεες γνώσεις που πρόσφερε η επιστήμη, διασταυρωμένες μεταξύ της νόησης και των αισθήσεών μας, άρχισε να μας απαλλάσσει από τα δεσμά των φυσικών νόμων. Δεν καταργεί τους φυσικούς νόμους που είναι απαράβατοι, αλλά μας δίνει τα μέσα να τους αντισταθμίζουμε ως ένα βαθμό. Χάρη στη φωτιά αντιμετωπίσαμε το κρύο και είμαστε ελεύθεροι να κατοικήσουμε οπουδήποτε πάνω στην επιφάνεια της γης. Χάρη στον τροχό μειώσαμε τις τριβές. Χάρη στο αερόστατο, το αεροπλάνο και τους πυραύλους αντισταθμίσαμε ακόμη και τη βαρύτητα και πετάξαμε πέρα από την επιφάνεια της γης προς το διάστημα. Στο ερώτημα λοιπόν του τίτλου, αν η επιστήμη ελευθερώνει η υποδουλώνει, η απάντηση φαίνεται αυτονόητη: Η επιστήμη απελευθερώνει τον άνθρωπο.

Αν είναι έτσι όμως, γιατί βλέπομε πολύ συχνά να ξεσηκώνονται φωνές εναντίον της επιστήμης και μάλιστα όχι μόνον από τους κρατούντες (που με όπλο τους την πίστη προσπαθούν να επιβάλλονται στους καταπιεσμένους), αλλά και από τον πιο αμόρφωτο λαό;

Η ύπαρξή μας έχει τρεις υποστάσεις, μια αισθητή, σωματική, υλική, αντιληπτή από όλο τον κόσμο· μια νοητή, πνευματική, άυλη, αντιληπτή άμεσα μόνον από το ίδιο το άτομο, ενώ οι υπόλοιποι μόνον έμμεσα τη συμπεραίνουν, τη νοούν· και μια κοινωνική. Η ανάπτυξη των επιστημών γίνεται με διαρκή εξειδίκευση των ανθρώπων στην κοινωνία. Η εξειδίκευση γίνεται με εστίαση της προσοχής και των πνευματικών δραστηριοτήτων γενικά πάνω σε ολοένα στενότερους τομείς, σε βάρος ικανοτήτων σε όλους τους άλλους, και μάλιστα σε τομείς που άλλοι έχουν εντρυφήσει. Αυτό σημαίνει ότι για να ζήσει καθένας εξαρτάται από τους άλλους. Αυτή είναι εξάλλου η ουσία της κοινωνίας, στην οποία καθένας κάνει κάτι το διαφορετικό, αλλά όλοι μαζί αποσκοπούν σε κοινό σκοπό. Επιπλέον, όταν η επιστήμη, με την υπηρέτριά της την τεχνολογία, κατασκευάζει μηχανές που κάνει καθεμιά της τη δουλειά πολλών ανθρώπων, οδηγεί σε ανεργία. Δεν είναι καθόλου παράδοξο επομένως, γιατί πολλοί είναι εκείνοι που αντιστέκονται στην εφαρμογή της επιστημονικής προόδου.

Εδώ λοιπόν πρέπει να γίνει μια διάκριση στα όσα λέγαμε παραπάνω. Ναι οι επιστήμες απελευθέρωσαν τον άνθρωπο από πολλά δεσμά. Επεξέτειναν το πεδίο των ελευθεριών του σημαντικά· ακόμη και το προσδόκιμο της επιβίωσης παρατάθηκε, χάρη στην ιατρική επιστήμη. Αυτά όμως αφορούν μόνο τις φυσικές επιστήμες και το αισθητό Εγώ αντίστοιχα. Αντίθετα, με την πρόοδο των φυσικών επιστημών το κοινωνικό Εγώ περιορίζεται, καθώς αυξάνονται οι εξαρτήσεις του καθενός από όλους τους άλλους.

Εκτός από τις φυσικές επιστήμες όμως, υπάρχουν και οι κοινωνικές. Οι κοινωνικοί νόμοι είναι εξίσου αδυσώπητοι όπως είναι και οι φυσικοί. Σε αμιγείς κοινωνίες, όπως είναι κάποιων εντόμων, ιδίως μυρμηγκιών και μελισσών, η ελευθερία είναι μηδενική, ενώ η ισότητά, ως υποχρέωση να επιτελεί καθένα το ρόλο του στην κοινωνία είναι απόλυτη. Ο άνθρωπος όμως δεν είναι μόνο κοινωνικό, αλλά και πολιτικό ζώο (Αριστοτέλης). Αυτό σημαίνει ότι τους κοινωνικούς νόμους στους οποίους στηρίζεται και στους οποίους πειθαρχεί αποφασίζονται από τον ίδιο τον άνθρωπο. Υπάρχουν πολλά πολιτικά συστήματα, που ο Αριστοτέλης τα ομαδοποιεί σε μοναρχίες, ολιγαρχίες και δημοκρατίες, ανάλογα με το αν τους ανθρώπινους νόμους τους αποφασίζουν ένας, πολλοί ή όλοι. Εμείς για παράδειγμα σήμερα έχομε ολιγαρχία (που καταχρηστικά την ονομάζομε δημοκρατία με διάφορα επίθετα που την περιορίζουν). Με τους κοινωνικούς νόμους μπορούν να αντισταθμίζονται ως ένα βαθμό οι περιορισμοί των κοινωνικών νόμων. Μιλούσαμε για εξάρτηση του ενός από τον άλλον. Όμως δεν υπάρχει εξάρτηση που να μην είναι και στήριγμα. Η σχέση τους είναι αντίστροφη: Όσο μεγαλύτερη η εξάρτηση τόσο μικρότερο το στήριγμα. Ένας θεμελιώδης νόμος (που μπορεί εύκολα να εκφρασθεί και με απλά μαθηματικά) λέει ότι οι εξαρτήσεις στη σειρά αυξάνουν τη συνολική εξάρτηση, ενώ οι παράλληλες εξαρτήσεις τη μειώνουν. Τα στηρίγματα στη σειρά αθροίζουν εξαρτήσεις, ενώ οι παράλληλες εξαρτήσεις αθροίζουν στηρίγματα. Αν π.χ. κρέμομαι στο κενό από δύο σκοινιά το ένα δεμένο στη σειρά με ένα άλλο, οποιοδήποτε από τα δύο κι αν κοπεί, εγώ θα πέσω στο κενό, εξάρτηση μεγαλύτερη παρά αν κρεμόμουν από ένα. Αντίθετα, αν κρέμομαι από δύο παράλληλα σκοινιά και κοπεί το ένα, εξακολουθώ να στηρίζομαι στο άλλο. Σε μια καλά οργανωμένη μοναρχία κάτω από το μονάρχη υπάρχουν οι «υπουργοί» του, πιο κάτω οι υφυπουργοί, οι διευθυντές, οι υπάλληλοι, ο λαός κλπ. Οποιοσδήποτε από αυτούς μπορεί να εμποδίσει την υλοποίηση των επιθυμιών και σκοπών μου. Σε μια καλά οργανωμένη δημοκρατία, αντίθετα, υπάρχουν μεγάλο πλήθος παράλληλων εξαρτήσεων/στηριγμάτων έτσι που έχω ποικίλες επιλογές, μεγαλύτερη ελευθερία να υλοποιήσω τους σκοπούς μου. Οι κοινωνικές επιστήμες με τις γνώσεις που προσφέρουν, μπορούν, επομένως, διαμέσου της τεχνολογίας τους, της πολιτικής δηλαδή, να αυξήσουν ή μειώσουν τις επιλογές, την ελευθερία μας. Όταν οι φυσικές επιστήμες παράγουν μηχανές που κάνουν τη δουλειά πολλών ανθρώπων, μπορεί το αποτέλεσμα να είναι ανεργία, όπως αναφέρθηκε παραπάνω. Με κατάλληλους κοινωνικούς νόμους όμως το αποτέλεσμα μπορεί να είναι σχόλη και όχι ανεργία. Δηλαδή να αποδίδεται το ίδιο ή και περισσότερο έργο στην κοινωνία, με λιγότερη εργασία καθενός εργαζομένου.

Όπως φάνηκε από τα παραπάνω, η ελευθερία τόσο του αισθητού όσο και του κοινωνικού Εγώ είναι περιορισμένη, αλλά οι αντίστοιχες επιστήμες μπορούν να προσφέρουν τις γνώσεις που αντισταθμίζουν τους περιορισμούς. Τι γίνεται όμως με το νοητό Εγώ; Αντίθετα από τις δύο άλλες υποστάσεις του Εγώ, η νοητή υπόστασή του, δεν περιορίζεται από κανένα νόμο φυσικό ή κοινωνικό. Έχει απεριόριστη ελευθερία που αντιστοιχεί στη φαντασία κι αυτή είναι βέβαια χωρίς όρια. Παρά ταύτα, η παιδεία μας μπορεί να περιορίζει ή να διευρύνει το πεδίο της φαντασίας μας. Η παιδεία δημιουργεί εξαρτημένα αντανακλαστικά. Κάθε ερέθισμα ή κάθε σήμα που ξεπηδά αυτόματα από λειτουργίες μας που ταλαντώνονται (π.χ. πείνα, δίψα, έρωτας κλπ) μπορεί να διεγείρει ή να αναστέλλει αντανακλαστικά ποικίλους συνειρμούς θέτοντας έτσι φραγμούς στη φαντασία. Μολονότι από τη φύση της η ελευθερία του νοητού Εγώ, η ελευθερία της βούλησης, είναι άπειρη, μπορεί να περιορίζεται από εκείνο το είδος της παιδείας μας που λέγεται συνήθως πλύση εγκεφάλου και δημιουργεί ποικίλες πίστεις, δηλαδή προκαταλήψεις. Η πίστη στην αλήθεια ενός ερευνητή μπορεί να ενισχύει το έργο του, ώσπου να φθάσει στο ποθητό αποτέλεσμα, να αποδείξει την αλήθεια του, διασταυρώνοντας την επιστημονική υπόθεσή του με την επιστημονική παρατήρησή του. Μπορεί όμως και να αναστείλει το έργο του, καθώς, πριν συνειδητοποιήσει μια εναλλακτική διέξοδο, η προκατάληψή του την αναστέλλει διώχνοντάς την από το πεδίο της συνείδησής του. Και εδώ έχουν επίσης να παίξουν το ρόλο τους οι ανθρωπιστικές επιστήμες. Σ΄ αυτές περιλαμβάνονται οι γλώσσες, η φιλολογία, η λογοτεχνία, οι κλασικές σπουδές, η φιλοσοφία, η θεολογία, οι εικαστικές (ζωγραφική, γλυπτική, αρχιτεκτονική) και οι παραστατικές (μουσική, θέατρο, χορός) τέχνες. Χάρη σ΄ αυτές αναπτύσσει καθένας μέσα του μια κλίμακα αξιών, που, αποτελεί την καλλιέργειά του. Αυτή η διαδικασία είναι η παιδεία του. Σ΄ αυτή την κλίμακα αξιών εντάσσει κάθε γνώση και κάθε συναίσθημα και κάθε βούλησή του και ανάλογα ενεργεί.

Συχνά τίθεται το ερώτημα, εύλογο σε πρώτη ματιά, σε τι χρησιμεύουν η ποίηση, ο χορός, η ζωγραφική, γενικά οι ανθρωπιστικές επιστήμες; Η απάντηση δόθηκε ήδη. Οι ανθρωπιστικές επιστήμες αυξάνουν την ελευθερία του νοητού Εγώ.

Η σύγχρονη κοινωνία μας κυριαρχείται από τις φυσικές επιστήμες, έχοντας παραμελήσει τις κοινωνικές και σχεδόν λησμονήσει τις ανθρωπιστικές. Αυτή η στάση έχει εξοβελίσει σε σημαντικό βαθμό τις προκαταλήψεις και οι άνθρωποι δεν φοβούνται πλέον τον κεραυνό, τους λοιμούς ή τα λοιπά τέρατα της Αποκάλυψης. Όμως αυτή η ιεράρχηση των επιστημών έχει οδηγήσει στην κοινωνική υποδούλωση των λαών. Οι λαοί, χάνοντας την κοινωνική ελευθερία τους, αισθάνονται εξαπατημένοι, απογοητευμένοι κι εξ αυτού του λόγου επιστρέφουν σε προκαταλήψεις, όπως είναι οι θρησκευτικές, οι εθνικιστικές κλπ, ελπίζοντας πως σ΄ αυτές θα βρουν τη λύση των προβλημάτων τους. Η ανάγκη να δοθεί έμφαση στις κοινωνικές επιστήμες, τουλάχιστον τόση όση και στις φυσικές, είναι μέγιστη. Αυτές θα παράσχουν τις γνώσεις για μια ισορροπημένη ελευθερία και ισότητα μέσα στην κοινωνία. Αυτό όμως δεν αρκεί. Ακόμη και μέσα σε μια τέλεια ελευθερία και ισότητα το άτομο δεν μπορεί να αισθάνεται ικανοποιημένο, χωρίς να απολαμβάνει το νοητό Εγώ του. Και αυτό μόνο με την ανάπτυξη των ανθρωπιστικών επιστημών μπορεί να επιτευχθεί.

Ναξιακά Γράμματα, 22, 7-10, 2017

Έρωτας και θάνατος

Του ΔΗΜΗΤΡΗ Α. ΣΙΔΕΡΗ*,

e-mail:dimitris.sideris@gmail.com

Ηπειρωτικός Αγών, 28 Απριλίου 2017

Η ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ είναι συνώνυμη με τον θάνατο στα πρωτόζωα. Ή, αλλιώς, στα πρωτόζωα δεν υπάρχει θάνατος. Ο Θάνατος δεν είναι παγκόσμιο φαινόμενο! Εξηγούμαι. Οι μονοκύτταροι οργανισμοί, όπως τα μικρόβια και τα πρωτόζωα, όταν έρθει η ώρα τους χωρίζονται στα δύο. Καθένα από τα δύο μισά είναι ίδιο κι απαράλλαχτο με το αρχικό κύτταρο, μόνο είναι πιο μικρά. Τρέφονται από κει και πέρα, μεγαλώνουν. Καθώς μεγεθύνονται, ο όγκος τους μεγαλώνει με τον κύβο της ακτίνας (θεωρώντας το σχήμα τους περίπου σφαιρικό), ενώ η επιφάνειά τους μεγαλώνει με το τετράγωνο της ακτίνας. Δηλαδή, με τη μεγέθυνση, λιγοστεύει η επιφάνεια συγκριτικά με τον όγκο του κυττάρου. Καθώς αυτό τρέφεται διαμέσου της επιφάνειάς του, ο αυξανόμενος όγκος του χρειάζεται ολοένα περισσότερες θρεπτικές ουσίες που δεν μπορεί να τις προμηθευθεί από την επιφάνεια που μεγαλώνει σχετικά λιγότερο. Αυτή είναι μια υπεραπλουστευμένη γεωμετρική εξήγηση για το τι αναγκάζει τα κύτταρα κάποια στιγμή να διαιρούνται κι έτσι να πολλαπλασιάζονται.

Στο παραπάνω παράδειγμα δεν υπάρχει θάνατος όπως τον ξέρουμε. Το αρχικό κύτταρο παύει να υπάρχει, πεθαίνει δηλαδή, αλλά δε μένει πτώμα. Όλο το σώμα του αρχικού κυττάρου έχει μεταβιβασθεί στα θυγατρικά του. Κι όμως δεν είναι ακριβώς έτσι. Στη διάρκεια της ζωής του το αρχικό κύτταρο έχει «μάθει» μερικά πράγματα. Αν δηλαδή στο διάλυμα που είναι τοποθετημένο ένα πρωτόζωο έχουμε διαλύσει κόκκους από μια ουδέτερη χρωστική, που δεν έχει θρεπτική αξία, στην αρχή αυτό προσλαμβάνει ορισμένη ποσότητα τέτοιων κόκκων σε συγκεκριμένο χρονικό διάστημα. Με την πάροδο του χρόνου, λιγοστεύει η ποσότητα των κόκκων που προσλαμβάνει το πρωτόζωο, τείνοντας προς το μηδέν, σαν να έχει «μάθει» το κύτταρο πως οι κόκκοι του είναι άχρηστοι και δεν τους προσλαμβάνει. Όταν διαιρεθεί, τα δυο θυγατρικά δε διατηρούν την «ανάμνηση» της γνώσης που είχε αποκτήσει στη ζωή του το μητρικό κύτταρο κι αρχίζουν να προσλαμβάνουν σχεδόν την ίδια ποσότητα κόκκων, όπως το μητρικό τους όταν πρωτοήλθε σε επαφή με τους κόκκους. Μ’ άλλα λόγια, υπάρχει σωματική αθανασία των κυττάρων, καθώς, με τον θάνατό τους, όλο τους το σώμα μεταβιβάζεται στους απογόνους του. Η σωματική αυτή (δυναμική λέγεται) αθανασία όμως δε συνοδεύεται από «ψυχική» αθανασία, μνήμη του παρελθόντος δηλαδή. Η φυσιογνωμία, οι συνήθειες, που απέκτησε το κύτταρο όσο ζούσε δε διατηρούνται με τη διαίρεσή του σε θυγατρικά κύτταρα. Και πάλι όμως δεν είναι ακριβώς έτσι. Τα θυγατρικά κύτταρα ξαναρχίζουν να προσλαμβάνουν αδρανείς κόκκους, αλλά όχι τόσους όσους το μητρικό κύτταρο. Ένα ίχνος της επίκτητης μνήμης, «προσωπικότητας» του μητρικού κυττάρου, διατηρείται στην επόμενη γενιά. Είναι όπως κάποια από τα μικρόβια που εκτίθενται σε αντιβιοτικά επιβιώνουν έχοντας αναπτύξει ειδική αντοχή, χάρη στην παραγωγή κατάλληλων ουσιών (πλασμιδίων). Αυτά τα πλασμίδια τα μεταφέρουν στους απογόνους τους, έτσι που σχηματίζεται νέα γενιά μικροβίων ανθεκτικών στο συγκεκριμένο μικροβιοκτόνο φάρμακο.

Η δυναμική αθανασία των πρωτοζώων δε διατηρείται στους πολυκύτταρους οργανισμούς, παρά μόνο στα γεννητικά τους κύτταρα. Οι πολυκύτταροι οργανισμοί πεθαίνουν σωματικά, αφήνουν πτώμα δηλαδή, εκτός από κάποια ελάχιστα γεννητικά τους κύτταρα που έχουν προλάβει να δημιουργήσουν καινούριους οργανισμούς.

Με τον χρόνο τα πάντα εκφυλίζονται, όπως απαιτεί ο νόμος της εντροπίας. Μετά από μερικές δεκάδες γενεών, τα κύτταρα χάνουν την ικανότητα να διαιρούνται και έτσι να αναπαράγονται και πολλαπλασιάζονται. Και τότε γίνεται κάτι καταπληκτικό. Δυο κύτταρα ενώνονται σε ένα και το ζεύγος που ενοποιήθηκε έχει και πάλι την ικανότητα να συνεχίσει να πολλαπλασιάζεται. Η ανικανότητα των επιμέρους κυττάρων να διαιρεθούν οφείλεται στο ότι με την ανελέητη, τυχαία, φθορά του χρόνου κάποιο σημείο από τη χημική σύνθεση του κυττάρου αλλοιώθηκε. Είναι άκρως απίθανο να έχει αλλοιωθεί το ίδιο ακριβώς σημείο και σε άλλο κύτταρο που επίσης έχει χάσει την ικανότητα να πολλαπλασιάζεται. Με την ένωση των δύο λοιπόν, αποκαθίσταται η αρτιότητα της χημικής σύνθεσής τους και μπορούν ξανά να συνεχίζουν την αναπαραγωγή τους. Αυτή η διαδικασία εξελίχθηκε στους πιο σύνθετους πολυκύτταρους οργανισμούς, που χωρίσθηκαν έτσι σε αρσενικούς και θηλυκούς. Η έναρξη του πολλαπλασιασμού των γεννητικών τους κυττάρων δεν είναι πια δυνατή ώσπου ένα αρσενικό γεννητικό κύτταρο, ένα σπερματοζωάριο, να ενωθεί με ένα θηλυκό ωάριο. Τη διαδικασία αυτή την υποβοηθούν τα υπόλοιπα σωματικά κύτταρα. Κύριοι ρόλοι τους είναι να εξειδικεύονται αφενός για καλύτερη άμυνα του συνολικού πολυκύτταρου οργανισμού και αφετέρου για ευκολότερη εξεύρεση τροφής, που τη μοιράζονται με τα γεννητικά κύτταρα που απ’ αυτή την άποψη «αδιαφορούν». Ρόλος τους είναι όμως και να καθιστούν πιο εύκολη και τη συνένωση ενός αρσενικού με ένα θηλυκό πλάσμα για να συνεχισθεί η αναπαραγωγή. Στα φυτά, η διαδικασία μπορεί να είναι τυχαία. Μπορεί π.χ. ο άνεμος να παίρνει την αρσενική γύρη και να την αποθέτει στον ύπερο, το θηλυκό μέρος του άνθους των φυτών. Άλλοτε όμως είναι λιγότερο τυχαία. Τα άνθη, δηλαδή, που έχουν τη γύρη και τον ύπερο, οπλίζονται με γλυκό νέκταρ και ποικιλία χρωμάτων έτσι που προσκαλούν έντομα, όπως οι μέλισσες ή οι πεταλούδες, που, μαζί με το νέκταρ που πίνουν, γεμίζουν γύρη που τη μεταφέρουν στους ύπερους των επόμενων ανθέων που επισκέπτονται. Έτσι αρχίζει να γίνεται κάποιου είδους επιλογή. Τα άνθη με το περισσότερο νέκταρ και τη μεγαλύτερη πολυχρωμία έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να ευνοήσουν τη γονιμοποίηση από τα υπόλοιπα με λιγότερο νέκταρ και πολυχρωμία.Η εκλεκτική γονιμοποίηση στον άνθρωπο λέγεται έρωτας!

Τα ερεθίσματα που συνοδεύουν την έλευση του θανάτου είναι επώδυνα, γενικότερα δυσάρεστα. Μπορεί να είναι ένας πόνος από τραυματισμό ή νόσο ή δύσπνοια ή άλλο δυσάρεστο σύμπτωμα που συνοδεύει κάποια αρρώστια. Σπάνια έρχεται ο θάνατος χωρίς συνοδό δυσάρεστο αίσθημα. Το ερέθισμα που συνοδεύει τον έρωτα είναι διαμετρικά αντίθετο, είναι ηδονικό. Ο πόνος μας προφυλάσσει από τον θάνατο. Η ζωή, ωστόσο, θα ήταν αβάσταχτη, αν δεν αντισταθμιζόταν ο πόνος από το θείο δώρο της ηδονής.

Καρπός της ηδονής μπορεί να είναι ένας απόγονος. Αυτός φέρει την κληρονομικότητα των δύο γονιών του, αλλά και κάποιες από τις επίκτητες ικανότητές τους. Είναι άγνωστο αν κάποιες επίκτητες ικανότητες των ανθρώπων μεταφέρονται στα παιδιά με κληρονομικό τρόπο. Μάλλον όχι. Ωστόσο, μένοντας τα παιδιά κοντά στους γονείς τους σχηματίζουν, αφού γεννηθούν, εξαρτημένα αντανακλαστικά, με βάση τα πιο συνηθισμένα ερεθίσματα που υπάρχουν στην αγκαλιά της οικογένειάς τους.

Ο σωματικός θάνατος των γονιών μοιραία θα επέλθει. Ένα ίχνος αθανασίας της προσωπικότητάς τους όμως θα διατηρηθεί στα παιδιά, χάρη στον έρωτα.

 

Ο κ. Δημήτριος Α. Σιδερής είναι ομ. καθηγητής Καρδιολογίας__

Αδιέξοδο και Αυτογνωσία των Σοφών

Κοινή Γνώμη, 25 Απριλίου 2017

Δημ. Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας dimitris.sideris@gmail.com

Ο φίλος Δ.Γ.Σουλιώτης παρουσίασε πρόσφατα ένα βιβλίο του με τίτλο: «Ελληνικό Αδιέξοδο και Αυτογνωσία». Είναι μια συλλογή άρθρων που έχει δημοσιεύσει τα τελευταία χρόνια αναλύοντας την τρέχουσα επικαιρότητα με βάση την ψυχολογία των Ελλήνων. Αξιόλογο και ευανάγνωστο το βιβλίο. Είναι το είδος που εκτιμώ, καθώς προσφέρει άφθονα ερεθίσματα για σκέψη. Συμφωνώ γενικά με την ανάλυση που κάνει και συνιστώ το βιβλίο. Θα προσπαθήσω όμως εδώ να συνεχίσω τη σκέψη του.

Στηρίζεται η συλλογιστική του συγγραφέα σε πολλούς σοφούς, με κυριότερους τον Κορνήλιο, το Στέλιο, το Χρήστο και το Ματθαίο. Οι σοφοί έχουν διαφορές μεταξύ τους, αλλά και συμπίπτουν κάπου. Ο Καστοριάδης τονίζει την τριπλή προέλευση της παράδοσής μας, από τους αρχαίους Έλληνες, το Βυζάντιο και τη λαϊκή κουλτούρα, όπως δημιουργήθηκε τους τελευταίους αιώνες του Βυζαντίου και στην Τουρκοκρατία, καθώς και την ψυχοπαθολογική σχέση μας με το δυτικοευρωπαϊκό πολιτισμό. Στηριζόμενος στο ότι τα χαρακτηριστικά του Έλληνα είναι κοινά και στους επτανήσιους που δεν υποστήκανε την Τουρκοκρατία, συμπεραίνει ο Ράμφος ότι, ελλείψει δικού μας Εγώ, περιμένομε την επιβεβαίωση από τους άλλους, για να καμαρώσουμε για λογαριασμό μας. Ο Γιανναράς αποκρούει τη σκέψη ότι η λύση στο ελληνικό πρόβλημα προέρχεται εκ Δυσμών και προτείνει ως λύση στο αδιέξοδό μας τον έρωτα της σχέσης. Τον Ελληνισμό δεν πρέπει να τον βλέπουμε με τα μάτια της Δύσης, με τα μάτια των φιλελλήνων, διότι ο Ελληνισμός δεν είναι ούτε εθνικότητα ούτε ιδεολογία, αλλά «τρόπος». Πρέπει να επιστρέψουμε στις μικρές κοινότητες, όπως στην Ελβετία και τη Φινλανδία, διδασκόμενοι ως τρόπο τα αρχαία Ελληνικά από το δημοτικό σχολείο. Ο Γιωσαφάτ, τέλος, κάνει ψυχανάλυση στην Ελληνική στάση και στην επίδραση που υφίσταται καθένας από την παιδική του ηλικία.

Και οι 4 σοφοί και άλλοι, αλλά και ο συγγραφέας του βιβλίου, συμπίπτουν σε τούτο. Διαπιστώνουν με ισχυρά επιχειρήματα ότι οι Έλληνες είμαστε ανώριμοι, χωρίς αυτογνωσία. Αυτή είναι η αιτία των σημερινών δεινών μας. Εκεί όλοι σταματούν. Στην παράδοσή μας όμως έχομε μεγάλους σοφούς. Ο μέγιστος, πριν από 2000 χρόνια λέει: «ΟΥ ΠΑΣ Ο ΛΕΓΩΝ ΜΟΙ ΚΥΡΙΕ ΚΥΡΙΕ, ΕΙΣΕΛΕΥΣΕΤΑΙ ΕΙΣ ΤΗΝ ΒΑΣΙΛΕΙΑΝ ΤΩΝ ΟΥΡΑΝΩΝ, ΑΛΛ’ Ο ΠΟΙΩΝ ΤΟ ΘΕΛΗΜΑ ΤΟΥ ΠΑΤΡΟΣ ΜΟΥ ΤΟΥ ΕΝ ΟΥΡΑΝΟΙΣ.» (Ματθαίος). Επομένως, η πράξη είναι που μετράει. Με πράξη θα βγούμε από το αδιέξοδο. Και οι 4 σύγχρονοι σοφοί συμπίπτουν στο ότι δεν προχωρούν στο «Τι να κάνουμε;», όπως προχώρησε ένας μεγάλος ηγέτης του περασμένου αιώνα, ο Ле́нин.

Έχω επανειλημμένα τονίσει ότι το Εγώ μας, η ύπαρξή μας, έχει τρεις υποστάσεις: το φυσικό, το νοητό και το κοινωνικό Εγώ. Αντίστοιχα μπορούμε να κατατάξουμε τους ανθρώπους ανάλογα με το ποια από τις τρεις υποστάσεις επικρατεί στη συμπεριφορά και, εικάζομε, την ψυχοσύνθεσή τους (Ανθρώπινοι χαρακτήρες, dimitrissideris.wordpress.com). Όταν επικρατεί το αισθητό Εγώ προβάλλει ο Εγωιστής. Ο Αλτρουϊσμός επικρατεί στον τύπο του κοινωνικού Εγώ, που εκτιμά τον εαυτό του με τα μάτια των άλλων. Τέλος, εκείνος στον οποίον επικρατεί το νοητό Εγώ, ο Ιδεαλιστής, έχει την κατεξοχήν δική του προσωπικότητα και επικρατεί μεταξύ όσων είναι πραγματικοί ηγέτες, σε αντίθεση με τους πολιτικούς, που ανήκουν συνήθως στην κατηγορία του κοινωνικού κυρίως Εγώ. Κατά τους σοφούς που προανέφερα λοιπόν, η επικρατούσα τάση των Ελλήνων είναι εκείνη του κοινωνικού Εγώ, που κρίνει ο καθένας τον εαυτό του, ανάλογα με το πώς τον βλέπουν οι γύρω του, οι γονείς του, οι δάσκαλοί, οι γείτονές, οι συνδικαλιστικοί σύντροφοι, οι συμπολίτες στην ίδια τοπική κοινωνία.

Τα αίτια της ομαδικής συμπεριφοράς, ανάλογα με της ατομικής, μπορούν να διακριθούν σε νοητά και αισθητά. Νοητά είναι π.χ. η ανωριμότητα, η υπανάπτυκτη ατομικότητα, η ανασφάλεια, η έλλειψη εμπιστοσύνης, η επιφυλακτικότητα, η χαμηλή αυτοεκτίμηση. Τα αισθητά αίτια μπορούν να παρατηρηθούν, ακόμη και να μετρηθούν. Τέτοια είναι π.χ. η οικονομική ανισότητα, η πελατειακή σχέση μεταξύ αρχόντων και αρχομένων (πωλείται ψήφος έναντι εξυπηρέτησης) κλπ. Ποικιλία αιτίων μπορεί να ερμηνεύσει τη στάση ομάδων πληθυσμού. Αν όμως επικεντρωθούμε στα νοητά αίτια, όπως οι 4 σοφοί, δεν μπορούμε να προχωρήσουμε στο τι να κάνουμε, καθώς δεν είναι αντικειμενικά παρατηρήσιμα. Κι όμως όλοι οι σοφοί συμπίπτουν στην κρίσιμη σημασία που έχει η πελατειακή σχέση με τη σημερινή κατάντια μας. Είναι όμως αυτή συνέπεια ή αιτία, των νοητών χαρακτηριστικών μας; Αν είναι αιτία, μπορεί να καταπολεμηθεί με αγαθές συνέπειες. Εξάλλου, έχει μετρηθεί ότι η έλλειψη εμπιστοσύνης και άλλα στοιχεία της κακής ποιότητας της ζωής μας είναι ανάλογα με την οικονομική ανισότητα, αισθητό, μετρήσιμο αίτιο κακοδαιμονίας (Wilkinson).

Οι σοφοί μας συμπίπτουν ακόμη στο ότι χρειαζόμαστε παιδεία. Όμως τι είδους παιδεία;. Σε πρόσφατο άρθρο μου (Πώς παιδευόμαστε, dimitrissideris.wordpress.com) τονίζω πως με το σύστημα ποινής-ανταμοιβής, που μας επιβάλλεται από γονείς, δασκάλους, κοινωνικούς επιτηρητές κλπ. μπορούμε να εκπαιδευθούμε. Η παιδεία όμως απαιτεί άμεση, αυτόματη σχέση ανταμοιβής και ποινής με τη συμπεριφορά μας, όπως τραβάμε το χέρι μας όταν τρυπηθεί από ένα αγκάθι. Ο παθός μαθός. Ο ρόλος του εκπαιδευτή είναι να καταστήσει ικανό τον εκπαιδευόμενο να κάνει κάτι. Ο ρόλος του παιδευτή όμως είναι να επιβλέπει το επίπεδο του κινδύνου που συνεπάγεται η έκθεση του μαθητή του σε ποικίλες περιβαλλοντικές προκλήσεις, ώστε να μπορέσει να αποκτήσει παιδεία, μια εσωτερική κλίμακα αξιών, χωρίς να υποστεί ανεπανόρθωτη βλάβη.

Κι απορώ, γιατί δεν προχωρούν οι σοφοί μας προτείνοντας λύση; Μήπως δεν υπάρχει; Κι όμως την ξέρουν πολύ καλά. Γιατί την απωθούν; Μήπως η λύση θίγει το πνευματικό τους συμφέρον (είναι δυνατόν ο ψαράς, ο οικοδόμος, ο αγρότης να έχουν βούληση ισοδύναμη με τη σοφή δική τους;) Ή μήπως αυτοί, οι σοφοί, δεν έχουν αυτογνωσία; Ή, το πιθανότερο, μήπως εγώ, ο μη σοφός, σφάλλω; Αποσύρομαι γι΄ αυτό κι αφήνω άλλους σοφούς να τελειώσουν το άρθρο μου.

Γράφει λοιπόν ένας πέμπτος σοφός, ο Κωνσταντίνος: «…τὸ ἂδηλον εἶναι πολλάκις μυστηριῶδές τι προαίσθημα τῶν πολλῶν μᾶλλον ἢ ἐπιστημονικὴ διάγνωσις τῶν ὀλίγων. Ὃθεν ὂλως ἂπορον δὲν εἶναι ὃτι τὸ πάλαι ὁ λαὸς ἀνεδείχθη σοφώτερος τῶν διδασκάλων αὐτοῦ». Στηρίζεται στην αισθητή εμπειρία της ιστορίας ο Παπαρηγόπουλος, αντί στις νοητές υποθέσεις των 4 σοφών, για να διαπιστώσει πως συνήθως οι πολλοί ανώνυμοι μάλλον παρά οι λίγοι εκλεκτοί είναι σοφότεροι. Το πελατειακό κράτος αντιμετωπίζεται προφανώς με δημοκρατία, δηλαδή με κλήρωση των αρχόντων: «…ΛΕΓΩ Δ΄ ΟΙΟΝ ΔΟΚΕΙ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟΝ ΜΕΝ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΚΛΗΡΩΤΑΣ ΕΙΝΑΙ ΤΑΣ ΑΡΧΑΣ, ΤΟ Δ΄ ΑΙΡΕΤΑΣ ΟΛΙΓΑΡΧΙΚΟΝ», γράφει ο Αριστοτέλης.

Ανθρώπινοι χαρακτήρες

ΔΗΜ. Α. ΣΙΔΕΡΗΣ ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitris.sideris@gmail.com

Ηπειρωτικός Αγών, 21 Απριλίου 2017

Μ’ αυτό τον τίτλο κατατάσσει ο Adler τους ανθρώπους σε ποικίλους τύπους. Κριτήριο στην κατάταξή του είναι το σύμπλεγμα ανωτερότητας και κατωτερότητας. Κάθε άνθρωπος είναι μοναδικός. Ούτε καν μένει ίδιος δύο στιγμές, υποκείμενος στην παρατήρηση του Ηράκλειτου (ουκ αν δις τον αυτόν ποταμόν εμβαίης). Όμως, για να μπορούμε να επικοινωνούμε ευκολότερα, ομαδοποιούμε ό, τι παρατηρούμε, και τους ανθρώπους μαζί. Από πανάρχαια χρόνια οι άνθρωποι, ακόμη σήμερα, ταξινομούνται ανάλογα με την ημερομηνία της γέννησής τους σε 12 κατηγορίες, τα περίφημα ζώδια. Φυσικά δεν αποδείχθηκε ποτέ επιστημονικά οποιαδήποτε αξία τους ούτε χρησιμότητά τους, πλην της οικονομικής ωφέλειας των «μαγισσών» που εκμεταλλεύονται τους αφελείς.

Επιστημονικά βασισμένη ήταν η επισήμανση του Maslow για τα κίνητρα των δραστηριοτήτων μας. Τα κατέταξε σε μια πυραμίδα με πέντε ορόφους. Στο ισόγειο είναι οι φυσιολογικές ανάγκες, στον πρώτο όροφο η ασφάλεια, στο μέσο η αγάπη και η ανάγκη να ανήκουμε κάπου, παραπάνω η εκτίμηση από τον εαυτό μας και από τους άλλους και στην κορυφή η αυτοπραγμάτωση. Η επίδραση κάθε κινήτρου προϋποθέτει τη μερική έστω ικανοποίηση των κινήτρων των κατώτερων επιπέδων.

Επανειλημμένα έχω παρουσιάσει την άποψή μου ότι το Εγώ μας έχει τρεις υποστάσεις, την αισθητή, τη νοητή και την κοινωνική. Ψυχολόγοι (W.James) και φιλόσοφοι (M.Heiddeger) έκαναν την ίδια παρατήρηση πριν από μένα, εγώ όμως τόνισα τη σημαντική ανεξαρτησία τους, με διαφορετική ημερομηνία γέννησης και θανάτου καθεμιάς υπόστασης και τη σημασία τους για την ταξινόμηση και, διαμέσου της, κατανόηση ποικίλων αξιών. Τα κίνητρα του Maslow μπορούν να συνοψιστούν σε τρεις αντίστοιχες κατηγορίες, τα κίνητρα του αισθητού Εγώ (φυσιολογικά, ασφάλεια), του κοινωνικού (αγάπη, εκτίμηση) και του νοητού (αυτοπραγμάτωση). Και οι άνθρωποι μπορούν αντίστοιχα να καταταγούν σε τρεις κατηγορίες, ανάλογα με την επικράτηση καθεμιάς από τις τρεις ομάδες κινήτρων. Όλοι είμαστε μίγμα και των τριών κινήτρων, αλλά σε κάποιους επικρατεί το ένα, σε άλλους το άλλο.

Ο άνθρωπος στον οποίον επικρατούν τα κίνητρα του αισθητού Εγώ, δίνει προτεραιότητα στην ικανοποίηση των φυσιολογικών αναγκών του και την εξασφάλιση ότι αυτές δεν θα απειληθούν. Τον ονομάζουμε συνήθως εγωιστή, με ναρκισσισμό. Είναι μια φυσιολογική κατάσταση στο παιδί, που νοιάζεται μόνο για τις σωματικές ανάγκες του. Με τη βαθμιαία ωρίμανση αναγκάζεται και ενστερνίζεται την ανάγκη να σκέφτεται και τους άλλους. Αρκετοί παραμένουν ισόβια ανώριμοι εμμένοντας στις εγωιστικές, ναρκισσιστικές, παιδαριώδεις στάσεις. Αυτή είναι η επικρατούσα κατάσταση στα περισσότερα ζώα, που συμπεριφέρονται σα να νοιάζονται μόνο για την ικανοποίηση των φυσιολογικών αναγκών τους. Χωρίς αυτή την εγωιστική στάση δεν είναι δυνατή η επιβίωση, αλλά η εμμονή της στον άνθρωπο χωρίς συμβιβασμούς σε πιο ώριμη ηλικία αγγίζει τα όρια του παθολογικού. Η επικράτηση του εγωισμού χαρακτηρίζει τη σύγχρονη νεοφιλελεύθερη, νεοκαπιταλιστική εποχή, όπως τη διέδωσε η Ayn Rand. Φυσιολογικό, κατ’ αυτή την άποψη, είναι να νοιάζεται καθένας για το δικό του συμφέρον αδιαφορώντας για τους άλλους. Ο αλτρουισμός είναι αμαρτία που διαδόθηκε χάρη στον Χριστιανισμό.

Κανονικά, με την ενηλικίωση, το παιδί συμβιβάζεται και αρχίζει να λογαριάζει τους άλλους. Χρειάζεται την αγάπη της μάνας του και των άλλων που τον περιβάλλουν. Αρχίζει να βλέπει τον εαυτό του με τα μάτια των γύρω του. Αισθάνεται καλός, αν τον επαινούν οι γονείς του, οι δάσκαλοι, οι συμμαθητές και φίλοι του, κακός αν τον ψέγουν. Αυτή είναι η βάση του αλτρουισμού, που υπάρχει στοιχειωδώς σε πολλά αγελαία ζώα, όταν π.χ. η μητέρα γίνεται επιθετική και είναι έτοιμη να υπερασπιστεί τα παιδιά της, ακόμη και θυσιάζοντας τη ζωή της. Είναι η επικρατούσα στάση στα κοινωνικά ζώα, όπως είναι οι μέλισσες, τα μυρμήγκια κ.λπ. Δεν ξέρομε πώς σκέφτονται αυτά τα ζώα, όμως συμπεριφέρονται προς όφελος της κοινωνίας τους και όχι του ατομικού συμφέροντός τους. Σ’ αυτή την κατηγορία ανήκουν συχνά οι πολιτικοί, οι οποίοι προσπαθούν να επιτύχουν στα μάτια των άλλων, να τους ψηφίσουν, να γίνουν αρχηγοί, να τους θαυμάζουν, επευφημούν, έστω και αν, όταν αποκτήσουν την εξουσία, δεν ξέρουν τι να κάνουν πέρα από ό, τι χρειάζεται για να επανεκλεγούν. Στην ίδια κατηγορία ανήκουν οι αθλητές που αγωνίζονται για να νικήσουν και να έχουν την επευφημία του πλήθους.

Τα κίνητρα του νοητού Εγώ, η αυτοπραγμάτωση, είναι κατ’ εξοχήν ανθρώπινα. Χάρη στην ιδιαίτερη ικανότητά του να αναπτύσσει δευτεροβάθμια εξαρτημένα αντανακλαστικά, ο άνθρωπος αποκτά λόγο, μπορεί να ξέρει τι ξέρει, τι νοιώθει, τι θέλει· να χαίρεται ή υποφέρει για ό, τι ξέρει ή συναισθάνεται ή θέλει· και να θέλει να μαθαίνει, να χαίρεται ή να λυπάται και να θέλει ή να μη θέλει κάτι. Η γνωστική δευτεροβάθμια νόησή μας αντιστοιχεί στη συνείδηση της ψυχολογίας, η συναισθηματική και βουλητική στο υποσυνείδητο της ψυχανάλυσης. Χάρη στο κίνητρο της αυτοπραγμάτωσης, ο άνθρωπος αναπτύσσει σκοπούς. Η συμπεριφορά του γίνεται τότε διττή κινούμενη αφενός από αιτίες, τις αισθητές/φυσιολογικές και κοινωνικές ανάγκες και αφετέρου από σκοπούς. Η ύπαρξη σκοπού σημαίνει αυτοδέσμευση του ατόμου, που δρα ανασταλτικά στις παραινέσεις της στιγμής. Πολλοί δεν το αντέχουν. Από την άλλη, η απουσία σκοπού αφήνει το άτομο έρμαιο στους σκοπούς των άλλων. Πραγματικά ελεύθερος είναι κάποιος, όταν, όχι μόνο δεν υπακούει σε ξένους σκοπούς, αλλά και πειθαρχεί στους σκοπούς που έχει θέσει ο ίδιος· όχι μόνο δεν κάνει ό, τι θέλουν οι άλλοι, αλλά και κάνει αυτό που θέλει ο ίδιος. Αυτή είναι η θέση του Αριστοτέλη, σαφέστερα διατυπωμένη πιο σύγχρονα από τον Kant. Σ’ αυτή την κατηγορία ανήκουν οι αθλητές που αγωνίζονται όχι για να νικήσουν, αλλά για να επιτύχουν ένα στόχο, π.χ. να τερματίσουν στο Μαραθώνιο, έστω και όχι πρώτοι. Στον μέσο άνθρωπο, όπως προαναφέρθηκε, η επιδίωξη του σκοπού του προϋποθέτει τη μερική έστω ικανοποίηση των κινήτρων των κατώτερων επιπέδων, των κινήτρων του αισθητού και του κοινωνικού Εγώ. Πραγματικά, αν δεν ικανοποιούνται τα φυσιολογικά κίνητρα, ο άνθρωπος πεθαίνει και αν δεν ικανοποιούνται τα κοινωνικά κίνητρα, αποβάλλεται από την κοινωνία του. Παρόλα αυτά, υπάρχουν σπάνια άνθρωποι στους οποίους επικρατεί το κορυφαίο κίνητρο. Αυτοί είναι ο εαυτός τους. Δεν είναι εγωιστές, διότι ενεργούν στη βάση όχι των αναγκών τους, αλλά του σκοπού τους. Είναι ιδεαλιστές. Τέτοιοι είναι οι μεγάλοι ηγέτες που το πέρασμά τους επηρέασε σημαντικά την εξέλιξη της ιστορίας. Αυτοί αδιαφόρησαν για τα κατώτερα κίνητρα και δεν δίστασαν να θυσιάσουν ακόμη και τη ζωή τους για τα πιστεύω τους, όπως ήταν ο Σωκράτης, ο Ιησούς, οι ήρωες, οι άγιοι.

Πανικός

Κοινή Γνώμη 20 Απριλίου 2017

Αυτή τη στιγμή που διαβάζετε την εφιαλτική εμπειροφαντασία μου έχει περάσει καιρός από τότε που την έγραψα κι ίσως να μην ισχύει πια. Μακάρι! Είναι Μεγάλη Παρασκευή σήμερα. Και θυμήθηκα.

Ήμαστε στη Νέα Υόρκη. Για πρώτη φορά. Μείναμε κοντά στο Σέντραλ Παρκ. Ήταν εποχή με αυξημένη εγκληματικότητα στη μεγαλούπολη. Φίλοι μας προειδοποίησαν. «Μην χρησιμοποιήσετε το μετρό». «Το βράδυ μαζευτείτε γρήγορα στο ξενοδοχείο». «Μην μπείτε στο Σέντραλ Παρκ». Και αρκετά τέτοια. Εμείς βγήκαμε να περπατήσουμε, να χαζέψουμε στην πρωτόγνωρη, μοναδική πόλη. Που είναι χτισμένη σε ύψος, όχι σε έκταση. Έτσι, που τα εκατομμύρια των εργαζομένων στο Μανχάταν είναι σε απόσταση ποδιών από όποιον ήθελαν να επικοινωνήσουν μαζί του. Μια από τις αιτίες που η μοναδική αυτή πόλη κυβερνά τον κόσμο. Περπατήσαμε και θαυμάσαμε μέσα στην πολύβουη πόλη τα κτήρια, τα όλα της, ως την 5η Λεωφόρο. Περνούσε η ώρα και είπαμε να επιστρέψουμε. Άρχισε να σουρουπώνει. Ξαφνικά μέσα σε ένα τέταρτο άρχισε να σκοτεινιάζει απότομα. Και όλα άλλαξαν. Οι κατάμεστοι δρόμοι μονομιάς ερήμωσαν. Αραιές σκιές φάνηκαν να κατευθύνονται βιαστικά προς τις σκάρες του μετρό, να βρουν θέση να κοιμηθούν εκεί από όπου έβγαινε λίγος ζεστός αέρας. Ένας ρακένδυτος, κάτισχνος, σαφώς πεινασμένος και διψασμένος μαύρος, περπατούσε με τα δυο αγόρια του πάνω στην ήβη το ίδιο κάτισχνα κι αυτά. Κρεμασμένη μια επιγραφή μπροστά στον καθένα: «Ελεήστε μας να μην πεθάνουμε της πείνας». Τα αισθήματα μέσα μας άλλαξαν απότομα. Κοιτάξαμε γύρω μας. Η απειλή, αδιόρατη, διάχυτη. Τα φώτα στους ουρανοξύστες είχαν σβήσει. Μερικά υπήρχαν ακόμη, αλλά ποιο το όφελος; Κι αν φώναζες «βοήθεια!» ποιος θα σ΄ άκουγε να τρέξει; Απάνθρωπη πόλη. Πού οι κωμοπόλεις και τα χωριά μας με τα μονόροφα – διόροφα, που όταν περπατάς σε βλέπει δίπλα σου όλος ο κόσμος! Ο φόβος άρχισε να μας καταλαμβάνει. Σκοτείνιαζε επικίνδυνα. Οι ελάχιστοι που κινούνταν στο δρόμο ήταν καταφανώς πεινασμένοι και φοβισμένοι. Επιταχύναμε το βήμα μας, αλλά σα ν΄ άρχισε να εισβάλλει ο πανικός. Μας είχαν προετοιμάσει οι φίλοι με τις συμβουλές τους. Κάπου παραπέρα κάποιος φορούσε μια άσπρη μπλούζα και είχε ένα καροτσάκι μαζί του πουλώντας χοτ ντογκς. Τον πλησίασε ένας, κάτι είπαν και αυτός ο ένας άρχισε να απομακρύνεται. Καθώς εμείς πλησιάζαμε, ακούσαμε τον πωλητή να μουρμουρίζει μεγαλόφωνα: «άη γ@@@σου, μα@@κα!». Ο πανικός εξαφανίστηκε ως διά μαγείας. Υπήρχε άνθρωπος στο δρόμο. Σίγουρα θα έτρεχε αν φωνάζαμε: «Βοήθεια!»

Το μωρό άρχισε να περπατάει. Κάποια στιγμή ακούμπησε το χεράκι του σε ένα αναμμένο κάρβουνο. Κάηκε, πόνεσε, τραβήχτηκε, έκλαψε. Και σχημάτισε αμέσως το εξαρτημένο αντανακλαστικό του: Με την απλή θέα του αναμμένου κάρβουνου αισθάνεται το δυσάρεστο συναίσθημα του πόνου, χωρίς πόνο, και τραβιέται σε απόσταση. Το συναίσθημα που νιώθει ονομάζεται φόβος. Ο φόβος προστατεύει. Τον αισθανόμαστε πριν νιώσουμε τον πόνο και παίρνομε τα μέτρα μας. Κι όσο μεγαλύτερος ο φόβος, τόσο πιο έντονη κι η αντίδρασή μας. Προετοιμαζόμαστε να αντιδράσουμε με πάλη ή με φυγή. Αυτή είναι τότε η υπερένταση, το στρες. Με την υπερένταση διεγείρεται το συμπαθητικό νευρικό μας σύστημα και υπερεκκρίνονται ποικίλες ορμόνες, αδρεναλίνη, ενδορφίνες, κορτιζόλη και άλλες. Χάρη σε όλα αυτά, οι λειτουργίες μας διεγείρονται, Η αναπνοή και η καρδιά επιταχύνονται, η πίεση και το σάκχαρο αυξάνονται, αδιαφορούμε για τον πόνο, οι φλεγμονώδεις αντιδράσεις κατασιγάζουν, η προσοχή εστιάζεται αποκλειστικά στην προέλευση της απειλής και προς αυτήν στρέφονται οι αντιδράσεις. Κάθε τι άλλο είναι περιττό. Είμαστε πανέτοιμοι να τρέξουμε ή να παλέψουμε. Η υπερένταση σώζει, όταν πια η προστασία του φόβου έχει ξεπεραστεί. Αυτή είναι η κατάσταση συναγερμού του οργανισμού, αλλά έχει τεράστιο ενεργειακό κόστος. Όχι μόνο καταναλώνονται το οξυγόνο και τα καύσιμα με ρυθμό που δεν προλαβαίνουν να αντικατασταθούν, αλλά και τα απορρίμματα, το διοξείδιο του άνθρακα, τα όξινα προϊόντα κλπ, παράγονται τόσο γρήγορα που δεν προφτάνουν να αποβληθούν. Η άθροισή τους φέρνει κάματο, αδυναμία των οργάνων να ανταποκριθούν στις διαταγές του εγκεφάλου. Όσο πιο έντονη η επίθεση τόσο αυξάνεται η ταχύτητα των αντιδράσεων, οι κινήσεις των μυών, οι εκκρίσεις. Πρώτη κουράζεται συνήθως η προσοχή. Οι αντιδράσεις γίνονται υπερταχείες, αλλά ο εστιασμός τους έχει μηδενισθεί και καθίστανται αναποτελεσματικές, ενώ είναι φοβερά εργοβόρες. Χτυπάμε αλύπητα, αλλά όπου νάναι. Ο γενικός κάματος, η εξάντληση, η τελική παράδοση, δεν θα αργήσουν.

Άρχισε ο πόλεμος. Τώρα πια δεν κηρύσσεται. Απλώς αρχίζει. Διάσπαρτοι σε όλο τον κόσμο οι εχθροί χτυπούν όπου μπορούν, όποτε θέλουν, απροειδοποίητα. Εμείς οι «πολιτισμένοι» πάμε στον τόπο τους και βομβαρδίζομε αδιακρίτως, θανατώνοντας όποιον λάχει, ένοπλο και άοπλο, θύτες και θύματα, καταστρέφοντας μαζί και προαιώνια μνημεία, μνήμες των επιτευγμάτων του ανθρώπινου νου. Δε βαριέσαι! Αυτά όλα γίνονται μακριά από μας. Όμως εμείς εδώ βρισκόμαστε στο κέντρο όπου διασταυρώνονται οι παραδοσιακές ήπειροι. Σε όλη την υπερτρισχιλιετή ιστορία μας, πέρα από τις μεγάλες γεωλογικές ανακατατάξεις στην περιοχή μας, με τις γιγαντομαχίες, τιτανομαχίες, με εκατόγχειρες και φρικτά τέρατα, είχαμε και τις μεγάλες μάχες που έκριναν την πορεία της παγκόσμιας ιστορίας, ακόμη κι όταν δεν μετείχαμε οι ίδιοι. Φίλιπποι, Άκτιο, Ναύπακτος, τόσα άλλα. Σε μια ό-μη-γένοιτο νέα παγκόσμια αναμέτρηση είναι αδύνατο να μη βρεθούμε πάλι στο επίκεντρο του κυκλώνα. Και τότε;

Κάποιος Αμερικανός (ή Ρώσσος ή Κινέζος ή Τζιχαντιστής, δεν έχει σημασία) με βλέπει τρομοκρατημένο και μου βάζει στο χέρι ένα καλάσνικοφ. «Για να υπερασπισθείς τον εαυτό σου, την οικογένειά σου, τους τάφους των προγόνων σου…πήγαινε σκότωσε τον αντίπαλό σου». Απέναντί μου βλέπω ξαφνικά τον αδελφό μου. Είναι κι αυτός το ίδιο ανάστατος σαν και μένα, φυσικό είναι. «Έρχονται οι Αμερικανοί (ή οι Ρώσσοι, Κινέζοι, Τζιχαντιστές, δεν έχει σημασία), σε ξένους τόπους και ρίχνουν πυρηνικές βόμβες καταστρέφοντας ό,τι βρίσκεται στο δρόμο τους, ναι, στους ξένους τόπους. Μπορεί και σε μας. Πρέπει να αντιδράσουμε, να τους σκοτώσουμε, μαζί κι όποιους τους υποστηρίζουν». Εγώ ανήκω στους τελευταίους. Και παρατηρώ πως ο αδελφός μου κρατά κι αυτός καλάσνικοφ. Προφανώς του το έδωσε κάποιος αντι-Αμερικανός (ή αντιρώσσος, αντικινέζος, αντιτζιχαντστής, δεν έχει σημασία). Ο φόβος έχει γίνει προ πολλού υπερένταση. Ο πανικός είναι έτοιμος να εισβάλει. Είναι έτοιμος να με πυροβολήσει, εκτός αν εγώ προλάβω. Μένει τίποτε;

Εκρήξεις τριγύρω. Τα κτήρια καταρρέουν. Πτώματα στους δρόμους. Κάποιος, προφανώς τρελός, περπατά αμέριμνος ανάμεσα στα χαλάσματα, κάτισχνος, πεινώντας και διψώντας. Μας βλέπει αδιάφορος στον πανικό. Και μουρμουρίζει τις μαγικές λέξεις αρκετά δυνατά για να τον ακούσουμε: «Άη γ@@@θείτε, μα@@κες».

 

Αξιοπιστία

ΤΡΙΤΗ ΑΠΟΨΗ

Κοινή Γνώμη, 15 Απριλίου 2017

 

ΤΟΥ ΔΗΜΗΤΡΗ Α. ΣΙΔΕΡΗ*

dimitris.sideris@gmail.com

 

ΦΡΙΚΗ! Χημικά όπλα. Ο «κακός» ο Άσσαντ τα χρησιμοποίησε εναντίον ποιων; Των πάλι «κακών», όπως τους χαρακτηρίζει, ανταρτών που επιδιώκουν την ανατροπή του και τυχαίνει να είναι, φαίνεται, φανατικοί ισλαμιστές. Κακός εναντίον κακών. Και τα αθώα θύματα, οι άμαχοι. Τα χημικά όπλα, με φονική ικανότητα που πλησιάζει τον πυρηνικό όλεθρο και με κατάλοιπα που θυμίζουν πυρηνική έκρηξη και πολύ πιο εύκολα αποκτώμενα, έχουν απαγορευθεί διεθνώς, ακόμη και κατά κατάφωρα «κακών» εχθρών. Και ήλθε η δίκαιη τιμωρία, ο βομβαρδισμός τους από τους Αμερικανούς με τα Τόμαχωκ, τους ακαταμάχητους πυραύλους. Δίκαια λοιπόν επιδοκίμασε ο περισσότερος κόσμος την αστραπιαία απονομή δικαιοσύνης από τον πρόεδρο Τραμπ. Εκτός από τους Ρώσους βέβαια.

Κάπως έτσι διαμορφώθηκαν τα συναισθήματά μου μόλις πληροφορήθηκα τα αντίστοιχα γεγονότα και ένιωσα να ανεβαίνει η στάθμη της αδρεναλίνης μέσα μου. Κι ύστερα, βαθμιαία άρχισα να σκέφτομαι. Η σκέψη πάντοτε καθυστερεί έναντι του συναισθήματος.

Στην καλύτερη περίπτωση, ο Άσσαντ, που μεγάλο μέρος της χώρας του είχε καταληφθεί από παράνομους αντάρτες, την έχει «ελευθερώσει» σημαντικά. Έχει μείνει μια μικρή περιοχή λοιπόν και αναμενόμενο είναι να θέλει να ξεμπερδεύει και μ’ αυτήν. Για να αποκαταστήσει τη «νόμιμη» δικτατορική κυριαρχία του. Έστω. Αλλά με χημικά όπλα; Που έχουν απαγορευθεί διεθνώς; Και που, υποτίθεται, κανένα κράτος, ούτε η Συρία, επιτρέπεται να διαθέτει; Και, έστω, να σκοτωθούν οι «κακοί εχθροί», αλλά και οι άμαχοι, τα αθώα θύματα; Δεν το χωράει ο νους.

Κι ύστερα έρχονται και άλλες σκέψεις. Πριν από 14 χρόνια έγινε ο (δεύτερος) πόλεμος στο Ιράκ. Αιτία ήταν τα χημικά όπλα του Σαντάμ Χουσεΐν. Ο πόλεμος τερμάτισε τη μισητή δικτατορία του Σαντάμ. Κι εγκατέστησε ένα εμφύλιο πόλεμο που συνεχίζεται ακόμη. Και μιαν ακραία ισλαμιστική απειλή για όλο τον κόσμο. Κυκλοφόρησαν στο διαδίκτυο ποικίλες φωτογραφίες με χαρακτηριστική για τις υπερευαίσθητες ψυχές εκείνη από ένα θαλασσοπούλι πνιγμένο στο πετρέλαιο που είχε πλημμυρίσει την περιοχή του.

Τώρα, ύστερα από μερικά χρόνια, αποδείχθηκε πως η φωτογραφία του πουλιού ήταν παρμένη σε άλλο τόπο και σε άλλο χρόνο. Και χημικά όπλα αποδείχθηκε πως δεν διέθετε ο Σαντάμ Χουσεΐν. Και πως ο πόλεμος ο ολέθριος για τους ντόπιους και για όλο τον κόσμο έγινε για… γιατί έγινε στ’ αλήθεια; Η ανθρωπότητα δεν έχει πάρει ακόμη απάντηση.

Και με τέτοιο σχετικά πρόσφατο παρελθόν, ανακύπτουν ερωτήματα για το παρόν. Χρησιμοποιήθηκαν πραγματικά χημικά όπλα στη Συρία; Και, αν ναι, χρησιμοποιήθηκαν από τον Άσσαντ ή μήπως από κάποιους άλλους για να τον ενοχοποιήσουν; Βέβαια, η είδηση φαίνεται να είναι αληθινή κι ο Άσσαντ έχει κάνει έξω φρενών τους Ρώσους. Ο χρήστης τους αξίζει βαρύτατη τιμωρία. Όμως, ποιος όρισε τον κύριο Τραμπ και την Αμερική διεθνή χωροφύλακα για να τιμωρεί τους διεθνείς «κακούς» και να τηρεί έτσι την τάξη; Και γιατί να γίνει τόσο εσπευσμένα; Άσε που οι ακαταμάχητοι Τόμαχωκ αποδείχθηκαν όχι και τόσο ακαταμάχητοι. Πάνω από τους μισούς, λέγεται, δεν έφθασαν στον στόχο τους. Ήταν άσχετες άραγε οι τρομοκρατικές επιθέσεις που ακολούθησαν στην Αίγυπτο;

Η βία για άμυνα είναι πάντοτε επείγουσα, διότι αποκρούει βία που είναι άδικη και παρούσα. Η μη βία για άμυνα δεν αποσοβεί την καταστροφή. Απλά αλλάζει το θύμα. Η βία για τιμωρία όμως δεν είναι ποτέ επείγουσα. Δε σώζει κανέναν. Αν είναι δίκαιη, συμβάλλει στη διατήρηση της τάξης. Αλλά το δίκαιό της απαιτεί χρονοβόρα κρίση και μάλιστα από ανεξάρτητο κριτή. Στα διεθνή θέματα δεν υπάρχει πραγματικά ανεξάρτητος κριτής, αλλά ο ΟΗΕ είναι ο λιγότερο εξαρτημένος και ο περισσότερο αξιόπιστος, εκφράζοντας, σχεδόν ικανοποιητικά τη διεθνή γνώμη. Ναι, μα είναι χρονοβόρες οι διαδικασίες του ΟΗΕ με το Συμβούλιο Ασφαλείας του. Είπαμε ότι επείγουσα είναι η αποτροπή μιας άδικης ενέργειας, όπως η χρήση χημικών όπλων. Μετά την τέλεσή της, είμαι απόλυτα βέβαιος πως οι αθώοι που σκοτώθηκαν άδικα από τα χημικά όπλα (αν, όπως φαίνεται, είναι αλήθεια) δεν θα ευγνωμονούν τον πρόεδρο των ΗΠΑ –γενικά δεν μπορούν πια να ευγνωμονούν κανένα.

Η πίστη έχει κλονισθεί και ο κλονισμός της είναι ανεπανόρθωτος για πάρα πολλά χρόνια, ακόμη και για γενιές ολόκληρες. Ποιος έχει σήμερα εμπιστοσύνη σε όσα λέει ο πρόεδρος των ΗΠΑ ή ο πρωθυπουργός του Ηνωμένου Βασιλείου ή γενικότερα οποιοσδήποτε άλλος παγκόσμιος ηγέτης; Μόνο στην κρίση του πλήθους τελικά, όπως είναι ο ΟΗΕ, έχουμε κάποια εμπιστοσύνη.

Κι όμως ο άνθρωπος έχει ανάγκη να πιστεύει. Ναι, είναι ανώτερο, πνευματικό ζώο, με νου και ελεύθερη βούληση. Και οφείλει, πλατωνικά, να υποτάσσει τα συναισθήματα και τη βούλησή του στη γνώση του. Τη γνώση που τόσο ο Σωκράτης όσο και πολύ αργότερα ο Descarte έστησαν στον θρόνο. Ωστόσο, κακά τα ψέματα, οι άνθρωποι δεν κάνουν τα μεγάλα έργα παρά μόνον αν πιστεύουν. Η γνώση αφήνει πάντοτε μια άλω, έστω μετρημένου, σφάλματος, αμφιβολίας, γύρω από την αλήθεια της, που βρίσκεται εκεί όπου διασταυρώνονται το νοητό με το αισθητό, η υπόθεση με την παρατήρηση, η θεωρία με την εμπειρία. Κι αυτή η άλως απαιτεί πίστη για να συμπληρώσει το αναγκαίο κίνητρο για τα μεγάλα έργα. Ποιος την παρέχει; Υπάρχει όμως κι άλλο επίκαιρο γεγονός αυτή την εβδομάδα.

Ζούμε τη μνήμη του Μεγάλου Γεγονότος που καθόρισε πριν 2000 χρόνια την ιστορία. Πίστεψε στον εαυτό Του με τρόπο απόλυτο. Κήρυξε την ισότητα των ανθρώπων μπροστά στον Πατέρα, ανεξάρτητα αν αυτοί είναι άνδρες ή γυναίκες, ελεύθεροι ή δούλοι. Και μας δίδαξε την αγάπη, την αγάπη του πλησίον ως εαυτόν. Και την αγάπη ακόμη και των εχθρών μας. Και μας έστειλε το μήνυμα για την ειρήνη. Γιατί όμως να τον πιστέψουμε; Διότι, μπροστά στο όραμά του, θυσίασε κάθε αισθητή, σωματική, ανάγκη, τον εαυτό του, ενώ μπορούσε να έχει διαφύγει. Ακόμη και στο δύσπιστο που αμφιβάλλει αν πραγματικά αναστήθηκε ο Ιησούς –και υπάρχουν πολλοί Θωμάδες, μια και πολλοί, λέγεται, είδαν και άκουσαν τον αναστημένο Χριστό, αλλά κανένας δεν τον άγγιξε– ακόμη λοιπόν κι αν κάποιος αμφιβάλλει για την ανάστασή Του, τον πιστεύουμε για τη θυσία Του. Δε λείπουν τελείως, αλλά είναι πολύ σπάνια τα πρόσωπα που για το όραμά τους δέχονται να θυσιασθούν, ενώ μπορούν να διαφύγουν. Ο Έλληνας Σωκράτης ήταν ένας από αυτούς.

Καθόμαστε σφιγμένοι, τρομαγμένοι, και ανίκανοι να κάνουμε οτιδήποτε μπροστά στα δικά μας και τα διεθνή αδιέξοδα. Ας σταθούμε αυτές τις ιερές μέρες με περισσότερη κατάνυξη κι ας ενωθούμε με τα πάθη και την Ανάσταση του Σωτήρα.

 

* Ο κ. Δημ. Α. Σιδερής είναι

ομ. καθηγητής καρδιολογίας

 

Μονοθεϊσμός – Πολυθεϊσμός

Κοινή Γνώμη 11 Απριλίου 2017

«ΠΙΣΤΕΥΩ ΕΙΣ ΕΝΑ ΘΕΟΝ…» Μονοθεϊστική ήταν η Εβραϊκή θρησκεία, από την οποίαν κατάγεται η δική μας Χριστιανική. Παραδόξως, στην Παλαιά Διαθήκη ο Θεός μιλώντας για το θείον χρησιμοποιεί πληθυντικό. «ΚΑΙ ΕΙΠΕΝ Ο ΘΕΟΣ ΠΟΙΗΣΩΜΕΝ ΑΝΘΡΩΠΟΝ…ΙΔΟΥ ΑΔΑΜ ΓΕΓΟΝΕΝ ΩΣ ΕΙΣ ΕΞ ΗΜΩΝ…» Γένεσις, 1/26. 3/22. Άμετρο το πλήθος των αθανάτων, αγγέλων χωρίς βούληση και του διαβόλου με αρνητική βούληση. Πολυθεϊστική ήταν η θρησκεία των προγόνων μας. Κι όμως η πίστη τους ήταν μονοθεϊστική. Τόσο ο Πλάτων, που παντού μιλά για το ένα θείον, όσο και οι προσωκρατικοί ομολογούν την μοναδικότητα και πνευματικότητα του θείου. «Έτσι μες στης Αρμονίας στεριωμένος τους κρυφούς/κόλπους, στρογγυλός ο Σφαίρος, μοναχός του χαίρεται…/Ούτε ανθρώπινο κεφάλι έχει αυτός στο σώμα του/ούτε γόνατα και πόδια κι όργανα γεννητικά·/ένας νους διαπερνά τον κόσμο με τη σκέψη τη γοργή. (Εμπεδοκλής, Φυσικά 19, 21, Μετάφραση Ε.Ρούσσος). Πόσο θυμίζει τη ρήση του Ιωάννη! «ΟΥΔΕΙΣ ΠΩΠΟΤΕ ΘΕΟΝ ΕΩΡΑΚΕ. ΠΝΕΥΜΑ Ο ΘΕΟΣ»! Και «ΤΡΕΦΟΝΤΑΙ ΓΑΡ ΠΑΝΤΕΣ ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΕΙΟΙ ΝΟΜΟΙ ΥΠΟ ΕΝΟΣ, ΤΟΥ ΘΕΙΟΥ» (Ηράκλειτος, 23).

Τελικά, Ένας είναι ο Θεός ή πολλοί; Και υπάρχει; Δεν επιδέχεται λογική απόδειξη ή απάντηση η ύπαρξη του θείου. Η πιο διαδεδομένη είναι ότι τα πάντα, επομένως και το Σύμπαν, έχουν δημιουργηθεί από κάποιον, «ΠΟΙΗΤΗΝ ΟΥΡΑΝΟΥ ΚΑΙ ΓΗΣ, ΟΡΑΤΩΝ ΤΕ ΠΑΝΤΩΝ ΚΑΙ ΑΟΡΑΤΩΝ». Αν όμως ισχύει απαρέγκλιτα αυτή η αρχή, το Θεό ποιος τον δημιούργησε; Ή πιστεύομε ή δεν πιστεύομε. Χωρίς λογική εξήγηση. Η επιστήμη εξετάζει το πώς, η θρησκεία το ποιος. Επομένως δεν υπάρχει σύγκρουση μεταξύ τους. Αυτό δεν με εμποδίζει να αναρωτιέμαι τι με κάνει να πιστεύω.

Πιστεύω κυρίως επειδή είμαι Έλληνας – και οι Έλληνες είδαμε πως ήταν μονοθεϊστές, μολονότι λάτρευαν είδωλα, όπως πλήθος Χριστιανών σήμερα λατρεύουν τις εικόνες και θεωρούν ότι η Παναγία της Τήνου ή της Λούρδης είναι πιο θαυματουργή από τις άλλες. Και επειδή για μακραίωνες περιόδους οι πιο πρόσφατοι πρόγονοί μου σκοτώνονταν μεταξύ τους για τη λατρεία ή όχι των εικόνων. Και σήμερα στέκομαι με μυστικά συναισθήματα σεβασμού μπροστά στις εικόνες, όχι για να τις λατρεύω, αλλά επειδή η θέα τους με φέρνει πιο κοντά στην οικογένειά μου που αρχίζει από το μπαμπά και τη μαμά και εξικνείται πέρα μακριά ως τον Ιησού και τον Ησίοδο.

Η υπερβατική όμως πίστη έχει, υποτίθεται, ηθική διάσταση. Ακολουθούμε χωρίς συζήτηση τις εντολές του Κυρίου. Αμ δε! Όλες οι παραβάσεις τους έχουν νομιμοποιηθεί από τις «Χριστιανικές» πολιτείες. «ΟΥ ΜΟΙΧΕΥΣΕΙΣ» Στη χώρα μας εδώ και πάνω από μισό αιώνα η μοιχεία δεν είναι αδίκημα. «ΟΥ ΚΛΕΨΕΙΣ». Σε όλο τον κόσμο η κλοπή, αν γίνεται νόμιμα, όπως από ποικίλων ειδών χρηματιστές, δεν είναι αδίκημα. «ΟΥ ΦΟΝΕΥΣΕΙΣ» Ιδίως σε φανατικά συντηρητικές, «Χριστιανικές», πολιτείες η εκτέλεση είναι νόμιμη, μολονότι δεν αποτελεί άμυνα της κοινωνίας· η άμυνα προϋποθέτει ότι η εφαρμοζόμενη βία αντιμετωπίζει απειλή παρούσα και άδικη· ο θανατοποινίτης είναι μεν άδικος, αλλά όταν εκτελείται δεν απειλεί άμεσα. «ΟΥ ΨΕΥΔΟΜΑΡΤΥΡΗΣΕΙΣ». Οι πολιτικοί μας, ακόμη και αρχηγοί κοσμοκρατοριών, ψεύδονται νόμιμα. Στα δικαστήρια ορκιζόμαστε πάνω στη ρήση: «ΕΓΩ ΛΕΓΩ ΥΜΙΝ ΜΗ ΟΜΟΣΑΙ ΟΛΩΣ» (Ματθαίος).

Πιστεύω. Εκ των υστέρων εφευρίσκω ανίσχυρα (ψευδ)επιχειρήματα, για να υποστηρίξω την πίστη μου. Περηφανεύομαι για την Ελληνικότητά μου και χαίρομαι όταν νικά η ποδοσφαιρική ομάδα μου, όταν καθιερώνεται η δημοτική (ή η καθαρεύουσα), όταν επικρατεί η φωνητική γραφή η το πολυτονικό σύστημα, όταν κερδίζει στις εκλογές το κόμμα μου και τόσα άλλα. Έ, μήπως πήρα φόρα; Το κόμμα μου, υποθέτω, αν κερδίσει, θα κάνει ευκολότερη τη ζωή μου, είτε διότι θα σώσει την πατρίδα μου είτε διότι θα διορίσει το παιδί μου (υποσκελίζοντας τα παιδιά άλλων συμπολιτών μου). Οι περισσότεροι όμως που ψηφίζουν κάποιο κόμμα το κάνουν από πίστη, χωρίς να προσδοκούν οφέλη. Το πολύ εφευρίσκουν δικαιολογίες αστήρικτες πως έτσι ΘΑ σωθεί η πατρίδα, αλλιώς ΘΑ καταστραφεί. Το «ΘΑ» όμως είναι αόρατο. Μόνο το φανταζόμαστε. Το πολύ να μπορούν οι επιστήμονες να προβλέψουν με κάποιες πιθανότητες το εγγύς μέλλον. «ΘΕΟΙ ΜΕΝ ΓΑΡ ΜΕΛΛΟΝΤΩΝ, ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΔΕ ΓΙΓΝΟΜΕΝΩΝ, ΣΟΦΟΙ ΔΕ ΠΡΟΣΙΟΝΤΩΝ ΑΙΣΘΑΝΟΝΤΑΙ» (Φιλόστρατος).

Αντίθετα από την πίστη, η επιστημονική Αλήθεια στηρίζεται εκεί όπου τα γεγονότα, που παρατηρούνται με τις αισθήσεις μας, διασταυρώνονται με τις υποθέσεις που νοούνται. Και οι δύο εμπεριέχουν σφάλμα. Και η διασταύρωσή τους δεν είναι σημείο αλλά ολόκληρη περιοχή, ένα αλώνι ολόκληρο γεμάτο σφάλμα, αλλά μετρήσιμο, έστω κι αν αυτή η μέτρηση εμπεριέχει σφάλμα. Κι ας μην ξεχνάμε. Πίσω από την επιστήμη βρίσκονται «αξιώματα», αρχές, που πιστεύομε και δεχόμαστε αναπόδεικτα, όπως το ότι από ένα σημείο μία μόνον παράλληλη γραμμή άγεται.

Τελικά; Αυτό που μετράει είναι η πράξη. «ΟΥ ΠΑΣ Ο ΛΕΓΩΝ ΜΟΙ ΚΥΡΙΕ ΚΥΡΙΕ, ΕΙΣΕΛΕΥΣΕΤΑΙ ΕΙΣ ΤΗΝ ΒΑΣΙΛΕΙΑΝ ΤΩΝ ΟΥΡΑΝΩΝ, ΑΛΛ’ Ο ΠΟΙΩΝ ΤΟ ΘΕΛΗΜΑ ΤΟΥ ΠΑΤΡΟΣ ΜΟΥ ΤΟΥ ΕΝ ΟΥΡΑΝΟΙΣ.» (Ματθαίος). Η πράξη είναι συνέχεια της βούλησης κι αυτή διαμορφώνεται πρώτιστα από τις φυσιολογικές ανάγκες μας, με την περιοδικότητά τους (πείνα, δίψα, ερωτικός ίμερος κλπ) και επιπλέον από τη γνώση και την πίστη μας σε ποικίλη αναλογία. Τι γίνεται όμως με τη βούληση μιας κοινωνίας;

Όσον αφορά την αναζήτηση της αλήθειας, η γνώση του επαΐοντα βαραίνει απόλυτα. Όλος ο κόσμος πίστευε πως η γη είναι ακίνητη, ο Γαλιλαίος όμως υποστήριζε πως κινείται. Κι αυτός είχε δίκιο. Τελείως διαφορετική είναι η περίπτωση της ηθικής, της κοινωνικής βούλησης. Ποια είναι η ορθότερη στάση; Των λίγων εκλεκτών ή του πλήθους των ανωνύμων; Ο ιστορικός Κ.Παπαρηγόπουλος παίρνει σαφή θέση: «…τὸ ἂδηλον εἶναι πολλάκις μυστηριῶδές τι προαίσθημα τῶν πολλῶν μᾶλλον ἢ ἐπιστημονικὴ διάγνωσις τῶν ὀλίγων. Ὃθεν ὂλως ἂπορον δὲν εἶναι ὃτι τὸ πάλαι ὁ λαὸς ἀνεδείχθη σοφώτερος τῶν διδασκάλων αὐτοῦ». Χωρίς ασφαλώς να είναι απόλυτο, το κοινό στοιχείο στις ποικίλες βουλήσεις των πολλών είναι που εξασφαλίζει συχνότερα την ευημερία μιας κοινωνίας και όχι η βούληση των επαϊόντων. Κι αυτό για δύο λόγους. Πρώτο, οι ειδήμονες είναι καθένας πολύ αξιόπιστος στον ιδιαίτερο τομέα του, αλλά σε όλους τους άλλους τομείς έχει τόση αξία η γνώμη του όσο και οποιουδήποτε άλλου. Δεύτερο, αυτός ο λαός που αποφασίζει είναι εκείνος που θα ωφεληθεί τελικά αν η απόφασή του υπήρξε ορθή και θα πληρώσει αν ήταν λανθασμένη. Αυτός είναι ο μόνος τρόπος με τον οποίον ωριμάζει. Σοφία είναι το ολοκλήρωμα μακρόπνοα ορθής γνώσης, βούλησης, συναισθήματος. Φαίνεται κατάφωρα άδικο να αποφασίζει μια «ελίτ» για λογαριασμό εκείνων που θα πληρώσουν τη ζημιά.

 

Εκπαίδευση και παιδεία

Ηπειρωτικός Αγών, 07 Απριλίου 2017

Του ΔΗΜΗΤΡΗ Α. ΣΙΔΕΡΗ*,

e-mail:dimitris.sideris@gmail.com

ΣΥΧΝΑ ακούω το επιχείρημα: «Φταίνε οι πολιτικοί μας». Μα τους πολιτικούς μας εμείς τους εκλέγομε. Άρα φταίει ο λαός, η νοοτροπία μας. Μα τη νοοτροπία μας οι πολιτικοί μας τη διαμορφώνουν. Φαύλος κύκλος λοιπόν. Εξάλλου δεν τους εκλέγομε, επιλέγομε από προεπιλεγμένους των κομμάτων. Για έξοδο από τον φαύλο κύκλο χρειάζεται ένα πήδημα σε άλλο επίπεδο, πάνω από τους τοίχους που μας περιχαρακώνουν ή κάτω από τα θεμέλιά τους.

Μπορούμε π.χ. να αλλάξουμε ριζικά το Σύνταγμά μας τροποποιώντας τα άρθρα που απαγορεύει το ίδιο το Σύνταγμα να θίξουμε. Και κυρίως το θεμελιώδες πρώτο άρθρο του: ≪Το πολίτευμα της Ελλάδας είναι Προεδρευόμενη Κοινοβουλευτική Δημοκρατία. Θεμέλιο του πολιτεύματος είναι η λαϊκή κυριαρχία. Όλες οι εξουσίες πηγάζουν από τον Λαό, υπάρχουν υπέρ αυτού και του Έθνους και ασκούνται όπως ορίζει το Σύνταγμα≫. Μα, αν η λαϊκή κυριαρχία επιθυμεί να αλλαχτεί το πολίτευμα της Ελλάδας, αλλά οι εξουσίες που πηγάζουν από τον λαό ασκούνται όπως ορίζει αυτό το Σύνταγμα, που ορίζει άδικη τέτοια αλλαγή, πού είναι η λαϊκή κυριαρχία; Προεδρευόμενη Κοινοβουλευτική Δημοκρατία. Μ’ αυτήν βρισκόμαστε στη σημερινή δεινή θέση και προσωπικά πιστεύω πως οι βελτιώσεις που μπορούν να επενεχθούν σ’ αυτήν δεν μας σώζουν από την εθνική κρίση. Δικτατορία. Έχει δοκιμασθεί πολλές φορές στην Ελλάδα και οδηγήσει σε εθνικές τραγωδίες, με τελευταία της Κύπρου. Ακόμη και με δικτάτορες με εθνική συνείδηση, όπως ο Μεταξάς, ισχύει ό,τι είπε ο Σόλων όταν του πρότειναν να γίνει τύραννος: ≪Καλόν χωρίον η τυρρανίς, αλλ’ ουκ έχει απόβασιν≫. Δεν έχει έξοδο η δικτατορία. Βασιλευόμενη δημοκρατία. Έχει δοκιμασθεί επανειλημμένα και πάντοτε απέτυχε με τις χειρότερες συνέπειες, όπως ήταν η Μικρασιατική καταστροφή, η δικτατορία του Μεταξά και του Παπαδόπουλου με την κυπριακή τραγωδία που προέκυψε. Δημοκρατία. Δοκιμάσθηκε πριν από 2500 χρόνια και συνδέθηκε με τον υψηλότερο πολιτισμό που εμφανίσθηκε ποτέ στη γη. Τελικά κατέρρευσε. Κάποιοι λένε, διότι οδήγησε σε δημαγωγία (λαϊκισμό). Άλλοι, διότι έπαψε να εξελίσσεται προς το δημοκρατικότερο, να αποδεχθεί ως πολίτες τις γυναίκες, τους μετοίκους, τους δούλους. Κανένας δεν ξέρει τι θα γινόταν στην ιστορία αν… Οι θεμελιώδεις αρχές της σήμερα εφαρμόζονται μόνον εν μέρει σε ένα επιτυχημένο κράτος, την Ελβετία, της οποίας το Σύνταγμα έγινε από επιφανή Έλληνα με βαθιά ελληνική παιδεία, τον Καποδίστρια. Προσωπικά πιστεύω πως στη βαθιά εθνική κρίση που βρισκόμαστε, μόνον η θαρραλέα επιστροφή στην παράδοση των προγόνων μας, τη Δημοκρατία, μπορεί να μας σώσει.

Από την άλλη μεριά, πρέπει να γίνει αλλαγή νοοτροπίας, που σημαίνει αλλαγή της παιδείας μας. Τι θα πει όμως παιδεία; Οπωσδήποτε, δεν είναι συνώνυμη με την εκπαίδευση. Δεν υπάρχει πτυχίο παιδείας, ενώ υπάρχουν πάμπολλα πτυχία εκπαίδευσης. Αντίστοιχα, δεν υπάρχει πτυχίο εξουσίας, ενώ υπάρχουν ποικίλα πτυχία διοίκησης. Όπως έλεγε ένας Γάλλος (αναφερόμενος ανώνυμα από το Rouviere), ≪παιδεία είναι ό,τι μένει όταν όλα έχουν λησμονηθεί≫. Τι είναι λοιπόν παιδεία;

Η εκπαίδευση, κατά ένα ορισμό, σημαίνει τη διαδικασία που κύριος σκοπός της είναι να επιφέρει αλλαγές στην ανθρώπινη συμπεριφορά (Guilbert). Το αποτέλεσμα είναι μια προσδοκώμενη αλλαγή στη συμπεριφορά του εκπαιδευομένου μέσα σε συγκεκριμένη περίοδο. Με την εκπαίδευση ο μαθητευόμενος θα μπορέσει να κάνει κάτι που δεν μπορούσε να το κάνει πριν εκπαιδευθεί. Η εκπαίδευση μπορεί να αφορά το γνωστικό πεδίο, το πεδίο των πρακτικών δεξιοτήτων και το πεδίο των στάσεων. Στο γνωστικό πεδίο, αφορά την ικανότητα για ανάκληση γεγονότων, ερμηνεία γεγονότων και λύση προβλημάτων. Στο πρακτικό πεδίο, μπορούν να διακριθούν τρία στάδια: μίμηση των πράξεων του δασκάλου-μάστορα・ αυτοέλεγχος των πράξεων του εκπαιδευομένου, έτσι που να μπορεί να επιτελεί πράξεις με δοσμένες οδηγίες και όχι μόνο παρατηρώντας τον εκπαιδευτή・ και αυτοματισμός, όταν μπορεί να επιτελεί μόνος του ο εκπαιδευόμενος κάποιες πράξεις καταναλώνοντας τη λιγότερη δυνατή ενέργεια. Στο αισθητικοκινητικό πεδίο των στάσεων, των δεξιοτήτων επικοινωνίας δηλαδή, περιλαμβάνεται η ικανότητα για στροφή της προσοχής και πρόσληψη μηνυμάτων・ για ανταπόκριση・ και για εσωτερίκευση, που σημαίνει ότι η αντίληψη των μηνυμάτων τα ταξινομεί σε μια εσωτερική κλίμακα αξιών. Έτσι γίνεται δυνατή η προσαρμογή της στάσης σα να βιώνονταν τα φαινόμενα από το ίδιο το πρόσωπο που τα εσωτερικεύει. Καλλιέργεια ονομάζω αυτή την κλίμακα των αξιών. Παιδεία είναι η διαδικασία με την οποία δημιουργείται η κλίμακα.

Επομένως, φαίνεται πως δεν μπορεί να υπάρχει παιδεία χωρίς υποκείμενη γνώση. Δεν μπορείς να ξεχάσεις κάτι, αν προηγουμένως δεν το έχεις μάθει. Η εκπαίδευση γίνεται με ανάπτυξη εξαρτημένων αντανακλαστικών. Όταν πολυειδή εξαρτημένα αντανακλαστικά οδηγούν στην ίδια αντίδραση, αυτό είναι πλύση εγκεφάλου, ο αντίποδας της παιδείας. Για παράδειγμα, το σύνολο της εκπαίδευσής μας οδηγεί αυτόματα στη σκέψη ότι είμαστε ο ανώτερος λαός πάνω στη γη (όπως αντίστοιχα μαθαίνουν όλοι οι λαοί). Φυσικά δεν είμαστε ούτε ανώτεροι, ούτε κατώτεροι από άλλους λαούς. Ούτε πιο ώριμοι, ούτε πιο ανώριμοι από τους άλλους. Με την πλύση εγκεφάλου μας εμβάλλεται από άλλους μία μόνον αξία, όχι δική μας κλίμακα αξιών. Όταν, αντίθετα, κάθε στοιχείο της εκπαίδευσης οδηγεί σε πολυειδείς συνειρμούς, αυξάνονται οι πνευματικές επιλογές μας, δηλαδή η ελευθερία της βούλησής μας. Αυτό είναι παιδεία.

Την παιδεία την αποκτούμε αρχικά από τους γονείς μας και την οικογένειά μας και, παράλληλα, από τα γειτονόπουλα. Κι έπειτα, πιο τυποποιημένα, από τους δασκάλους μας, ιδίως στο νηπιαγωγείο και δημοτικό σχολείο. Η διαδικασία της παιδείας συνίσταται σε βαθμιαία έκθεση σε περιβαλλοντικές προκλήσεις, που δοκιμάζει άμεσα ο παιδευόμενος τις συνέπειες του τρόπου που τις αντιμετωπίζει.

Πώς αλλάζει λοιπόν μαζικά η παιδεία, η νοοτροπία, ενός λαού; Οι Εβραίοι δεν είχαν στο λεξιλόγιό τους τη λέξη παιδεία. Όταν ο Θεός ήθελε να τους αλλάξει νοοτροπία, τους τιμωρούσε, έριχνε κατακλυσμό, έκαιγε τα Σόδομα και Γόμορα, τους άλλαζε τη γλώσσα στη Βαβέλ. Έτσι, στη μετάφραση των εβδομήκοντα, η εβραϊκή λέξη για την τιμωρία/πειθαρχία (musar) αποδόθηκε ως παιδεία. Ο Χριστιανισμός έφερε εδώ αυτή την αντίληψη: παιδεύω σημαίνει σήμερα και εκπαιδεύω και βασανίζω. Η ποινή συνετίζει. Ως ένα όριο. Πέρα από αυτό, εξαγριώνει. Ακόμη και όταν συνετίζει, δε δημιουργεί κλίμακα αξιών. Με συνεπή συμπεριφορά του κράτους που εφαρμόζει την παιδεία, ο πολίτης αφενός μιμείται τη συμπεριφορά του και αφετέρου ανταποκρίνεται συμπληρωματικά στις προκλήσεις του. Η συνετή έκθεση του πολίτη στον κίνδυνο να λαβαίνει αποφάσεις για το σύνολο δημιουργεί κλίμακα αξιών. Να λοιπόν πάλι το πολίτευμα και η ανάγκη για αλλαγή Συντάγματος. Οι πεπαιδευμένοι τότε πολίτες θα μεριμνούν για τη σωστή εφαρμογή του.

 

Ο κ. Δημήτριος Α. Σιδερής είναι

ομ. καθηγητής Καρδιολογίας

Τι φοβάμαι

Κοινή Γνώμη 4 Απριλίου 2017

Δημ. Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, Dimitris.sideris@gmail.com

Η επιφάνεια κάθε ύπαρξης ασκεί αναγκαστικά ένα είδος προστασίας. Χωρίς αυτήν η ύπαρξη θα αφανιζόταν αμέσως. Η προστασία έγινε πολύπλοκη, όταν εμφανίσθηκε η ζωή πάνω στη γη. Η κυτταρική μεμβράνη αντιδρά σε ποικίλα ερεθίσματα, επιτρέπει να εισαχθούν μέσα στο κύτταρο επιλεκτικά χρήσιμες ουσίες που του είναι απαραίτητες για να τραφεί και γίνεται στεγανή και προστατευτική σε επιβλαβή ερεθίσματα. Η προστασία ποτέ δεν είναι τέλεια, καθώς τα εξωτερικά ερεθίσματα είναι πολυειδή και απρόβλεπτα. Στους πολυκύτταρους οργανισμούς οι συνθήκες έγιναν ακόμη πιο πολύπλοκες. Η ανάπτυξη του νευρικού συστήματος σήμανε αντανακλαστικές κινήσεις και εκκρίσεις που στηρίζουν τη ζωή, τόσο του οργανισμού όσο και του είδους του. Και στα ανώτερα, τα θερμόαιμα, θηλαστικά, εμφανίσθηκαν τα εξαρτημένα αντανακλαστικά. Αυτά σχηματίζονται ενόσω ζει το ζώο, δεν τα κληρονομεί. Κληρονομεί μόνο την ικανότητα να τα σχηματίζει. Όταν ένα ερέθισμα προκαλεί αντανακλαστική ανταπόκριση και συμπίπτει επανειλημμένα με ένα άλλο, εντελώς άσχετο, που συμβαίνει ταυτόχρονα ή προηγείται λίγο, αυτό το άλλο συνεπάγεται την ανταπόκριση στο πρώτο. Μ΄ αυτό τον τρόπο «μαθαίνει» το ζώο να αποκρίνεται σε μεγάλη ποικιλία συχνών ερεθισμάτων. Ένα αιχμηρό αντικείμενο, μου προξενεί πόνο όταν με τρυπήσει κι εγώ τραβιέμαι. Το βλέπω όμως πριν με τρυπήσει. Με τις επαναλήψεις, «μαθαίνω» να κρατώ το χέρι μου μακριά με την απλή θέα του αιχμηρού αντικειμένου. Ο άνθρωπος έχει την ικανότητα να σχηματίζει και δευτεροβάθμια εξαρτημένα αντανακλαστικά. Μπορεί να σχηματίζει εξαρτημένα αντανακλαστικά, όταν ένα άσχετο ερέθισμα συμβαίνει επανειλημμένα ταυτόχρονα με (ή προηγείται λίγο από) το ερέθισμα που κινητοποιεί ένα προσχηματισμένο εξαρτημένο αντανακλαστικό. Έτσι, το άκουσμα μιας λέξης συνδέεται με ό,τι προκαλεί η έννοια που αντιστοιχεί στη λέξη: Μαθαίνει ο άνθρωπος να μιλάει.

Ο άνθρωπος, με την ικανότητά του να σχηματίζει δευτεροβάθμια εξαρτημένα αντανακλαστικά, απόκτησε μοναδική ικανότητα να ανταποκρίνεται με τον πιο αποδοτικό τρόπο στη μεγαλύτερη δυνατή ποικιλία ερεθισμάτων. Αποδοτικός είναι ο τρόπος με ειδικότητα και ευαισθησία. Αντιδρά σωστά ο άνθρωπος με το παραμικρό ερέθισμα, στο οποίο άλλα ζώα δεν θα αντιδρούσαν, όπως είναι μια λέξη, και έχει τέτοια ειδικότητα που δεν σπαταλά ενέργεια για να ανταποκριθεί σε αβλαβή ερεθίσματα. Η ικανότητα για δημιουργία δευτεροβάθμιων εξαρτημένων αντανακλαστικών είναι το βιολογικό μυστικό μας. Χάρη σ΄ αυτό, ο άνθρωπος μπόρεσε να εξελιχθεί σε «βασιλιά» των ζώων, μαζί φυσικά και με την κατασκευή των δύο χεριών του, χάρη στα οποία, αντιπαραθέτοντας τον αντίχειρα στα άλλα δάκτυλα, μπορούσε να κατασκευάζει εργαλεία.

Ο μηχανισμός των εξαρτημένων αντανακλαστικών έχει, ωστόσο, ένα σοβαρό μειονέκτημα. Τα ανώτερα ζώα έχουν μάθει, χάρη σ΄ αυτόν, να ανταποκρίνονται σωστά στα πιο συχνά ερεθίσματα, που συμβαίνουν επανειλημμένα. Σε όσα συμβαίνουν σπάνια, δεν έχει σχηματίσει εξαρτημένα αντανακλαστικά και δεν ανταποκρίνεται σωστά, όσο σοβαρά και αν είναι. Κι εμείς, σαν άνθρωποι, με νόηση που στηρίζεται στη δευτεροβάθμια σκέψη μας, στα δευτεροβάθμια εξαρτημένα αντανακλαστικά μας, καλούμαστε να λάβουμε υπόψη μας αυτό το ενδεχόμενο.

Σα γιατρός, αντιμετωπίζω το δίλημμα. Με την πλήρη διερεύνηση του αρρώστου μου έχω καταλήξει σε μικρό αριθμό ενδεχόμενων διαγνώσεων. Οφείλω να ενεργήσω στη βάση ατελών δεδομένων, με σημαντική πιθανότητα σφάλματος δηλαδή, αλλά και με την πίεση του χρόνου. Η καθυστέρηση στην αντιμετώπισή μου ενδέχεται να είναι το ίδιο επιβλαβής όσο και η λήψη λανθασμένης απόφασης, διότι η νόσος μπορεί να προχωρεί με ολοένα επιταχυνόμενους φαύλους κύκλους. Πώς αποφασίζω; Στη βάση της πιο πιθανής διάγνωσης ή στη βάση της πιο σοβαρής, έστω και αν είναι σπάνια, λιγότερο πιθανή, πάντως ενδεχόμενη; Και πώς θα ορίσω τη σοβαρότητα της διάγνωσης; Παρόμοιο είναι το δίλημμα των πολιτικών.

Η ζωή μας εξελίσσεται σα μια ταλάντωση. Τα πάντα αλλάζουν ποσοτικά, σχετικά αργά, με αρνητική ανάδραση, που διαρκώς τείνει να διατηρεί την ισορροπία. Αυτό όμως ως ένα όριο, έναν ουδό, ένα κατώφλι, που όταν ξεπεραστεί, γίνεται ποιοτική αλλαγή. Η αρνητική ανάδραση γίνεται θετική, ένας φαύλος κύκλος εγκαθίσταται που οδηγεί γοργά σε καταστροφή, αν δεν διακοπεί έγκαιρα. Σοβαρό είναι το ενδεχόμενο που πλησιάζει τον ουδό. Ένας ύποπτος πόνος που εμφανίσθηκε πρόσφατα, μπορεί να είναι μια κοινή φλεγμονή (το πιθανότερο) αλλά μπορεί να είναι και καρκίνος (λιγότερο πιθανό, αλλά σοβαρότατο ενδεχόμενο). Μόνο αν αντιμετωπίσω τον καρκίνο έγκαιρα και δραστικά, μπορώ να προσδοκώ πως δεν θα οδηγήσει στο θάνατο. Ο πραγματικά έμπειρος, σώφρων, γιατρός έχει επαρκή γνώση των ουδών και παίρνει έγκαιρα τις ορθές αποφάσεις. Αυτό δεν σημαίνει απεριόριστη ευαισθησία. Τέτοια έχουν οι αγχώδεις ασθενείς, που χωρίς επαρκή λόγο φοβούνται πως έχουν καρκίνο ή καρδιοπάθεια ή άλλη βροτολοιγό νόσο. Μ΄ αυτό τον τρόπο, χωρίς να πεθαίνουν, ζουν δυστυχισμένα, όχι από μιαν αρρώστια, αλλά από το φόβο της αρρώστιας.

Σ΄ ένα παρόμοιο μηχανισμό στηρίζονται κάποιες προκαταλήψεις. Τι μας πειράζει ο αριθμός 13; Είναι ένας αριθμός σαν όλους τους άλλους, με τις ίδιες πιθανότητες να παρουσιαστεί, όπως όλοι οι άλλοι. Για κανονίστε όμως πώς θα καθίσουν 13 προσκαλεσμένοι στο επίσημο γεύμα που κάνετε για μια γιορτή. Οι 12 υπάρχουν ποικίλοι τρόποι να τακτοποιηθούν γύρω από το τραπέζι, καθώς το 12 διαιρείται με όλους σχεδόν τους αριθμούς, με το 6, 4, 3, 2, 1. Μόλις προστεθεί όμως ένας παραπάνω, γίνεται μεγάλος πονοκέφαλος, πού να τοποθετηθεί και να μη δημιουργήσει παρεξηγήσεις. «Γρουσουζιά» λοιπόν είναι να βρεθεί κάποιος μπροστά στην ανάγκη του 13. Κι ο 13ος ήταν που πρόδωσε το Διδάσκαλο.

Παρόμοια λογική υπάρχει στις πολιτικές αποφάσεις. Οι αντίξοες καταστάσεις συνήθως αντιρροπούνται αυτόματα. Η παραγωγή είναι μακροπρόθεσμα ίση με την κατανάλωση. Μεγαλύτερη παραγωγή σημαίνει φτήνια, η φτήνια τρώει τον παρά, η κατανάλωση αυξάνεται, και η ισορροπία αποκαθίσταται. Η οικονομία όμως και η πολιτική έχουν ουδούς, που ξεκινούν φαύλους κύκλους, οδηγούν σε πολιτική και/ή οικονομική κρίση. Η υπερβολική παραγωγή αφήνει προϊόντα απούλητα και εγκαθιστά φαύλο κύκλο. Ο σώφρων πολιτικός χαρακτηρίζεται από γνώση αυτών του ουδών και αποφεύγει την προσέγγισή τους. Προτιμά τη δυσάρεστη λιτότητα με ανάπτυξη από το φαύλο κύκλο της πτώχευσης που οδηγεί σε υποδούλωση. Και φυσικά δεν επιτρέπεται να επισείει πέρα από τα λογικά όρια την απειλή των κινδύνων, (που συνοδεύουν την επικράτηση του αντίπαλου πολιτικού), καθώς ο πανικός που δημιουργεί συνεπάγεται όχι μόνο δυστυχία μεγαλύτερη από τη φτώχεια, αλλά και φαύλους κύκλους που οδηγούν σε πραγματική κρίση. Φοβάμαι λοιπόν την προσέγγιση στους ουδούς, που είναι νοητοί. Πολλοί έχουν συμφέροντα να μας τονίζουν πως «ήγγικεν» η καταστροφή για να μας χειραγωγούν. Σώφρων ψυχραιμία είναι η απάντηση.