Τρίτη άποψη. Κατάρρευση του δυτικού πολιτισμού

Δημ. Α. Σιδερής, dimitris.sideris@gmail.com

Ηπειρωτικός Αγών, 29 Αυγούστου 2017

ΜΟΛΙΣ ΠΑΨΕΙ να τρέχει το ποδήλατο, πέφτει. Μόλις πάψει να αναπτύσσεται η δυτική κοινωνία, καταρρέει, λέει ο B.Friedman κατά τη R.Nuwer (BBC, 18.4) που περιγράφει πώς θα μπορούσε να καταρρεύσει ο δυτικός πολιτισμός. Εξετάζει πολλαπλούς παράγοντες. Ο Motesharrei, λέει η R.Nuwer, καταλήγει ότι οι κύριοι παράγοντες είναι ο οικολογικός κίνδυνος και η οικονομική διαστρωμάτωση (ανισότητα). Προφανώς, η διαρκής ανάπτυξη αλλάζει το κλίμα και εκτεταμένες περιοχές γίνονται ακατοίκητες. Ισοκατανομή του πληθυσμού και της οικονομίας θα μπορούσε να αντισταθμίσει την καταστροφή, αλλά ο φόβος της οδηγεί, αντίθετα, την άρχουσα ελίτ σε αυξανόμενο θησαυρισμό, ολοένα αυξανόμενη ανισότητα, που επιτείνει τις συνέπειες της οικολογικής καταστροφής. Σε ένα τέτοιο ασταθές σύστημα, ένα τυχαίο γεγονός μπορεί να πυροδοτήσει κρίση. Μια παρατεταμένη ξηρασία υπήρξε η αφορμή για την αναστάτωση στη Συρία. Μείωση της αγροτικής παραγωγής, μείωση του διαθέσιμου ύδατος, μέριμνα για να μην πέσει το επίπεδο ζωής των πλουσίων, μετανάστευση των αγροτών στις πόλεις, περαιτέρω μείωση της παραγωγής και αυξημένη ζήτηση πόσιμου ύδατος, φαύλος κύκλος. Σε μια τέτοια κατάσταση οι άνθρωποι μαζεύονται σε μικρότερες ομάδες, ρατσιστικές, θρησκευτικές, πολιτικές κ.λπ., που δικαιολογημένα υποφέρουν, αλλά θεωρούν τις άλλες ομάδες αιτίες των δεινών τους· οι άλλες ομάδες αμύνονται θεωρώντας ότι οι πρώτες με τη βία τους φταίνε για την κατάσταση (αν δεν ενισχυθούν οι πλούσιοι, πώς θα δώσουν δουλειά στους φτωχούς για να επιβιώσουν;) Και η ανισότητα αυξάνεται. Η ανάλυση της Nuwer προχωρεί μελετώντας πώς έπεσε η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Η μεγέθυνση ενός συστήματος με ολοένα πολυπλοκότερη τάξη και δομή το κάνει να ανθίζει. Ωστόσο, το σύστημα περιχαρακώνεται από μια προστατευτική ζώνη/σύνορο, διαμέσου της οποίας συναλλάσσεται με το περιβάλλον του. Η αύξηση της περιφέρειας ενός επίπεδου μορφώματος γίνεται ανάλογα με την ακτίνα του, ενώ η αύξηση της επιφάνειάς τουανάλογα με το τετράγωνο της ακτίνας. Όσο επεκτείνεται το μόρφωμα δηλαδή, τόσο ανεπαρκεί το σύνορό του να το υπηρετήσει. Ο στρατός μεγεθύνεται, νικάει, φέρνει πλούτο, ώσπου το κόστος της συντήρησής του γίνεται υψηλότερο από τον πλούτο που φέρνει. Και έρχεται η κρίσιμη στιγμή, που ένα τυχαίο γεγονός, φέρνει την αλλαγή. Μπορεί να είναι τοπική βία ή εισβολή ξένων, πυρηνικός όλεθρος ή πανδημία (η κατάχρηση αντιβιοτικών καθιστά ολοένα πιο ανθεκτικούς τους πληθυσμούς των μικροβίων), ακόμη και η πτώση ενός αστεροειδή. Υπάρχει ασυνέχεια στην ταλάντωση με ουδό (κατώφλι) που η υπέρβασή του συνεπάγεται ποιοτική αλλαγή.

Κατάρρευση της Δύσης σημαίνει κατάρρευση της φιλελεύθερης δομής της, ατομικών ελευθεριών, κοινωνικής ανεκτικότητας κλπ, ενώ ισχυρότερες κυβερνήσεις, όπως της Κίνας, νικούν στον οικονομικο-πολιτικό ανταγωνισμό.

Η ανάλυση είναι εκπληκτική και άριστα τεκμηριωμένη. Παρόλα αυτά, δεν μου φαίνεται πως φθάνει ως τις τελικές αιτίες. Ο δυτικός πολιτισμός απογειώθηκε με την ανάπτυξη των φυσικών επιστημών. Οι φυσικοί νόμοι είναι απαραβίαστοι. Οι φυσικές επιστήμες όμως κατάφεραν να τους αντισταθμίσουν. Νίκησαν το κρύο με τη φωτιά, την τριβή με τον τροχό, τη βαρύτητα με την άνωση (αερόστατα), την αεροδυναμική (αεροπλάνα), την ορμή (πύραυλοι), την πείνα με την υπερκαλλιέργεια της γης, έτσι που σήμερα, με πρωτοφανή αύξηση του πληθυσμού, πολύ λιγότεροι πεθαίνουν από πείνα. Ωστόσο, η πρόοδος των φυσικών επιστημών απαιτεί ολοένα μεγαλύτερη εξειδίκευση κι αυτή οδηγεί σε αυξανόμενη αλληλεξάρτηση του ενός από τον άλλον, όπως συμβαίνει στα αμιγώς κοινωνικά ζώα, μέλισσες, μυρμήγκια κλπ. Τελικά απώλεια ελευθερίας. Και οι κοινωνικοί νόμοι είναι απαραβίαστοι. Οι κοινωνικές επιστήμες μπορούν να τους αντισταθμίσουν, αλλά υστερούν ολοένα περισσότερο συγκριτικά με τις φυσικές. Η υπέρμετρη εξειδίκευση οδηγεί σε ανάληψη εξουσίας, ολοένα περισσότερο από τους ειδικευμένους, με αύξηση της ανισότητας. Η ισορροπία απαιτεί την ανάπτυξη των ανθρωπιστικών επιστημών, που παρακμάζουν ακόμη περισσότερο. Οι φυσικές επιστήμες υπηρετούν τις ανάγκες του αισθητού Εγώ, οι κοινωνικές του κοινωνικού Εγώ και οι ανθρωπιστικές του νοητού Εγώ. Ο άνθρωπος όμως δεν είναι αμιγώς αγελαίο ζώο ούτε αμιγώς κοινωνικό, αλλά πολιτικό. Το διατυμπάνισε ο Αριστοτέλης. Που σημαίνει ότι τους ανθρώπινους νόμους τους ορίζει ο ίδιος ο άνθρωπος.

Στην ιστορία υπήρξε μία μοναδική περίοδος ισορροπίας μεταξύ των τριών κατηγοριών των επιστημών, η περίοδος της Ελληνικής, κυρίως Αθηναϊκής, Δημοκρατίας. Παραδόξως δεν ασχολείται με αυτή την περίοδο η Nuwer. Μετά την ακμή της, στην περίοδο από το Σόλωνα ως τον Περικλή, άρχισε βαθμιαία να παρακμάζει η Ελληνική δημοκρατία με κρίσιμο χτύπημα την ήττα στη Χαιρώνεια. Το κύριο χαρακτηριστικό εκείνης της κοινωνίας, η Δημοκρατία, σήμαινε ότι οι άρχοντες στη συντριπτική πλειονότητά τους κληρώνονταν, δεν εκλέγονταν. Κι αυτό, διότι η εκλογή ενέχει αναγκαστικά το στοιχείο της πελατειακής σχέσης: Ο άρχοντας πουλάει εκδούλευση για να αγοράσει την ψήφο των αρχομένων. Τα σύγχρονα πολιτεύματα δεν είναι βέβαια δημοκρατίες, αλλά ρεπούμπλικες, δηλαδή ολιγαρχίες κατά τον Αριστοτέλη (ΛΕΓΩ Δ΄ ΟΙΟΝ ΔΟΚΕΙ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΌΝ ΜΕΝ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΚΛΗΡΩΤΑΣ ΕΙΝΑΙ ΤΑΣ ΑΡΧΑΣ,ΤΟ Δ΄ ΑΙΡΕΤΑΣ ΟΛΙΓΑΡΧΙΚΟΝ)  και ονομάζονται αντίστοιχα (Republique francaise, Bundesrepublik Deutschland κ.λπ.). Οι πολίτες ήταν ίσοι μεταξύ τους, μεταξύ άλλων, διότι, όχι μόνο μπορούσαν όλοι να διαβάζουν τους νόμους, αλλά και να γράφουν τις προτάσεις τους.

Γιατί όμως κατέρρευσε η αθηναϊκή δημοκρατία; Οι περισσότεροι «ελίτ», αρχαίοι και νέοι, αποδίδουν την κατάρρευσή της σε εκτροπή προς τον λαϊκισμό, τη δημαγωγία. Μια εναλλακτική ερμηνεία είναι ότι προτίμησε, κάτω από τη απαίτηση της «ελίτ», με τον στρατό που λέγαμε παραπάνω, να επεκτείνεται γινόμενη ηγεμονία πάνω στους συμμάχους, αντί να ενταθεί κάνοντας πολίτες της τις γυναίκες, τους μετοίκους και τους δούλους. Και να μην ξεχνάμε ότι ο λαϊκισμός δεν είναι ίδιο μόνο των κατώτερων τάξεων, αλλά και των «εκλεκτών».

Μια αμείλικτη διακυβέρνηση μπορεί να είναι πιο αποτελεσματική από μια ενδοτική. Όμως μια Δημοκρατία μπορεί να είναι εξίσου αυστηρή με μια δικτατορία. Και πιο αποτελεσματική, με μεγαλύτερη αποδοχή των αυστηρών μέτρων, αν έχουν ψηφισθεί από τον ίδιο τον λαό, και όχι από εκλεγμένους «αρίστους». Ρόλος των σύγχρονων «αρίστων», δηλαδή των διανοουμένων, είναι να αναζητούν και να προσφέρουν την αναγκαία γνώση, με τη συνεπόμενη πρόβλεψη των επικειμένων, των «προσιόντων», και όχι να αποφασίζουν, που είναι υπόθεση του συνολικού λαού.

Τα παραπάνω, στη βάση των αρχών των προγόνων μας (όχι αντιγράφοντάς τους), σημαίνουν Βουλή και Δικαιοσύνη από κληρωμένους άρχοντες, αφήνοντας την κυβέρνηση στους εκλεγμένους «αρίστους». Και ακόμη, για επαρκή επικοινωνία μεταξύ μας και με τους προγόνους μας, εφαρμογή της αρχής του Ελληνικού αλφαβήτου (ένας φθόγγος για κάθε γράμμα και ένα γράμμα για κάθε φθόγγο), μαζί με δυνατότητα ανάγνωσης των αρχαίων κειμένων στο πρωτότυπο.

* Ο κ. Δημήτριος Α. Σιδερής είναι ομ. καθηγητής καρδιολογίας

ΑΝΤΙΝΑΖΙΣΜΟΣ-ΑΝΤΙΚΟΜΜΟΥΝΙΣΜΟΣ

Δημ. Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας. dimitis.sideris@gmail.com

Κοινή Γνώμη, 29 Αυγούστου 2017

Να το πάρουμε απόφαση. Απόλυτη αλήθεια δεν υπάρχει. Ωστόσο, για να πάρουμε έλλογες αποφάσεις, πρέπει να στηριχθούμε σε μια πιθανή αλήθεια σαν να ήταν απόλυτη. Οι συνέπειες των αποφάσεών μας συναρτώνται με τις έλλογες αιτίες, τις πιθανές αλήθειες μάλλον παρά με τις παρορμήσεις της βούλησής μας. Τα παραπάνω έχουν ιδιαίτερη σημασία στην εκτίμηση της ιστορίας. Ποιος έφταιγε για τον καταστροφικό για τους Έλληνες (και τον κόσμο ολόκληρο) Πελοποννησιακό πόλεμο; Οι δύο μεγάλοι ιστορικοί της εποχής, Θουκυδίδης και Ξενοφών, ήταν Αθηναίοι και οι δύο εχθροί της Αθηναϊκής δημοκρατίας. Αναγκαστικά λοιπόν προκατειλημμένοι.

Σ΄ όλο τον κόσμο έχει αναδυθεί τον τελευταίο καιρό μια θερμή συζήτηση αντιναζιστική και αντικομμουνιστική. Ο ναζισμός και ο Σοβιετικός κομμουνισμός έχουν λήξει πριν από πολλές δεκαετίες. Ποιος ωφελείται από αυτή την αναζωπύρωση των παθών;

Είναι εύκολο να καταδικάσεις ένα καθεστώς. Αρκεί να προβάλεις τα αρνητικά στοιχεία του, να αποσιωπάς τα θετικά του και να τονίζεις τα θετικά των αντίπαλων, αποσιωπώντας τα αρνητικά τους. Το ναζισμό δέχθηκαν εκούσια η συντριπτική πλειοψηφία των Γερμανών, (Ιονέσκο, Ρινόκερος) ή εξαναγκάσθηκαν ακούσια η συντριπτική πλειοψηφία τους (Μπρεχτ, Αρτούρο UI). Επιλέγω θεατρικούς συγγραφείς και όχι ιστορικούς, διότι οι πρώτοι απηχούν συναισθηματικά περισσότερο το κοινό συναίσθημα. Δεν θα επαναλάβω τα αρνητικά του ναζισμού. Τα γνωρίζει ο κόσμος όλος, ιδιαίτερα χάρη στην Εβραϊκή και κομμουνιστική προπαγάνδα. Εξοντώθηκαν εκατομμύρια άνθρωποι όχι διότι έκαναν κάτι αντίθετο με το καθεστώς, αλλά διότι ανήκαν σε κάποια ομάδα. Τα θύματα αμάχων ήταν τρομακτικά. Εμείς είχαμε πάμπολλα. Αλλά και τα θύματα αμάχων από τους συμμάχους (Δρέσδη, Χιροσίμα κλπ) είναι μέγα πλήθος. Να θυμηθούμε πάντως ότι ο Χίτλερ ανέλαβε μια Γερμανία παράλογα ταπεινωμένη μετά την ήττα της στον πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, σε μια τρισάθλια κατάσταση από κάθε πλευρά και την ανέδειξε σε πρωταγωνιστή της επιστήμης, της οικονομίας και της ισχύος. Υπάρχουν και άλλα, όπως ο αγώνας κατά του καπνίσματος, η ανακάλυψη πρωτοποριακών φαρμάκων, όπως οι σουλφοναμίδες, η χλωροκίνη κλπ που μάλιστα αγνοήθηκε από τις «Δημοκρατίες» (δηλαδή, εννοώ, τις αντίπαλες αποικιοκρατίες), για μη επιστημονικούς λόγους σε βάρος των ασθενών τους που στερήθηκαν αυτά τα φάρμακα.

Από την άλλη, έχομε τις θηριωδίες του Σοβιετικού καθεστώτος, ιδίως της Σταλινικής περιόδου του. Και πάλι εκατομμύρια νεκροί. Και πάλι αποσιωπώντας δεδομένα. Η Ρωσία από αιώνες δέχθηκε επανειλημμένα εισβολές από τη Δύση (Πολωνοί, Σουηδοί, Γάλλοι, Γερμανοί) χωρίς να έχει κάνει ποτέ απόπειρα εισβολής στη Δύση. Ως κι εμείς συμμετέσχαμε στην Κριμαία με τραγικά αποτελέσματα για τον Ελληνισμό του Πόντου. Το ενδιαφέρον της αχανούς χώρας ήταν να έχει λιμάνια, που δεν υπήρχαν στην Ευρώπη, ενώ τα βρήκε στην Ανατολή. Στο βορρά πάγωναν τα δικά της. Ο φόβος που καλλιεργήθηκε στη Δύση ήταν ίσως υπερβολικός (όπως οι περισσότεροι φόβοι). Πραγματικός κίνδυνος υπήρχε, όχι όμως μήπως εισβάλουν οι Ρώσοι, αλλά μήπως επαναστατήσουν οι δικοί της πολίτες. Στη μετεπαναστατική Ρωσία εφαρμόσθηκε αυστηρό εμπάργκο. Κι όμως το καθεστώς εξασφάλισε πρωτοφανή στοιχειώδη ικανοποίηση των αναγκών σε διατροφή, στέγαση, υγεία, παιδεία κλπ. Οι Σοβιετικοί «ελευθέρωσαν» τις κατακτημένες από τους Ναζί χώρες, δηλαδή αντικατέστησαν τη Γερμανική με τη Σοβιετική μπότα, και μάλιστα με βάναυσες επεμβάσεις σε Ουγγαρία, Τσεχοσλοβακία κλπ. Πάντοτε με την άδεια των κυβερνήσεων αυτών των χωρών που, ωστόσο, ήταν υπό την άμεση ή έμμεση εξάρτηση από τους Σοβιετικούς. Με τη δική μας εμπειρία, δεν είμαι βέβαιος ποιος μας «ελευθέρωσε», πάντως δεν μείναμε ως σήμερα χωρίς ξένο στρατό, πάνω στο έδαφός μας, πάντα με την άδεια των κυβερνήσεών μας που εξαρτώνται άμεσα ή έμμεσα από τις αντίστοιχες ξένες χώρες. Με την απλή υπόνοια ότι μπορούσε μια τέτοια κυβέρνηση να έχει αντιρρήσεις, εγκαταστάθηκε στην Ελλάδα η δικτατορία, με την ανοχή τουλάχιστον των ξένων και την εθνική συμφορά της Κύπρου. Φυσικά, κανένας πολίτης του Σοβιετικού μπλοκ δεν μπορούσε να ταξιδέψει ελεύθερα στη Δύση – π.χ. τείχος του Βερολίνου. Όσο θυμάμαι, ούτε εμείς μπορούσαμε να ταξιδέψουμε τότε ελεύθερα στις Ανατολικές χώρες. Α, ξέχασα. Έλλειψη ελευθεριών. Βάρβαρη λογοκρισία στη Σοβιετική Ένωση. Σ΄ εμάς βέβαια απαγορευόταν ο Ριζοσπάστης και, για να διορισθεί κάποιος στο δημόσιο, έπρεπε να δηλώσει υπεύθυνα ότι δεν ανήκε σε οργάνωση αντιστασιακή κατά των κατακτητών και να το επιβεβαιώσει η αστυνομία.

Προς Θεού, δεν εξάγονται συμπεράσματα από μια έκθεση σαν την παραπάνω, ιδίως για το ποιος φταίει περισσότερο. Θα ήταν αφελές έως βλακώδες. Την αλήθεια την αποζητούμε, είπαμε, για να παίρνουμε έλλογες αποφάσεις κι όχι απλά για να ικανοποιήσουμε την ανθρώπινη περιέργειά μας με τον αντίστοιχο συναισθηματισμό μας. Αναζητούμε αιτίες, όχι αιτίους. Ας αφήσουμε λοιπόν τους ιστορικούς να κάνουν, όσο γίνεται πιο αντικειμενικά τη δουλειά τους μελετώντας και τεκμηριώνοντας τα γεγονότα του τελευταίου αιώνα. Δεν βλέπω καμιά εύλογη αιτία για να αναμοχλεύουμε τα πάθη δύο καθεστώτων που έχουν λήξει πριν από δεκαετίες. Η Εσθονία, προσπαθεί να κάνει παγκόσμια αντικομμουνιστική προπαγάνδα, ο δικός μας υπουργός δεν αρκείται να αρνηθεί να μετάσχει, αλλά κάνει και δηλώσεις, τα ΜΜΕ βρίσκουν θέμα που «πουλάει» ιδιαίτερα στη χώρα μας με τις πολλές δεκάδες χιλιάδες νεκρούς από τον εμφύλιο πόλεμο. Ευκαιρία για πολιτικές κοκορομαχίες.

Αφού λοιπόν δεν υπάρχει εύλογη αιτία, αρχίζουν οι φανταστικές, μη επιστημονικές, υποθέσεις. Να μια, ασφαλώς όχι η μόνη. Ο κόσμος σε μεγάλο βαθμό έχει ολισθήσει από το φιλελευθερισμό στο νεοφιλελευθερισμό που οδηγεί τάχιστα σε γιγάντωση της ανισότητας και εξαθλίωση των μαζών. Το προβαλλόμενο επιχείρημα είναι απλό: Η εναλλακτική λύση στο νεοφιλελευθερισμό είναι ο κομμουνισμός. Δείτε όμως τι φρικτός είναι! Κι έρχεται τώρα το παράδοξο. Ο δεξιός νεοφιλελευθερισμός στηρίζεται στην παγκοσμιοποίηση. Κι αυτή στην κατάργηση του εθνικισμού. Για την εξαθλίωση των μαζών φταίει η παγκοσμιοποίηση. Να επιστρέψουμε στον εθνικισμό λοιπόν και μάλιστα σε ένα εθνικοσοσιαλισμό, για να συνδυάσουμε τα καλά των δύο αντίπαλων καθεστώτων. (Μια όμορφη δεσποινίδα πρότεινε στον Μπέρναρ Σώου να παντρευτούν, διότι έτσι θα κάνουν ιδανικά παιδιά, που θα έχουν την ομορφιά της και την ευφυΐα του Σώου. «Κι αν πάρουν τη δική μου ομορφιά και τη δική σου ευφυΐα, τι τέρατα θα βγουν;» αντέτεινε ο μεγάλος συγγραφέας.) Κι αν ο εθνικοσοσιαλισμός συνδυάσει τα κακά των δύο αντίπαλων καθεστώτων, τι θα γίνει; Δυστυχώς το ξέρομε πολύ καλά. Το βιώσαμε.

Υπάρχουν πάμπολλες σχετικές σκέψεις. Η πρότασή που επαναλαμβάνω είναι λοιπόν να πάψουμε να αναμοχλεύουμε άμεσα ή έμμεσα τα πάθη καθεστώτων που έχουν λήξει οριστικά πριν από δεκαετίες. Και να μαθαίνουμε από τα ιστορικά λάθη.

Τρίτη άποψη. Έξοδος από την κρίση

Δημ. Α. Σιδερής, Dimitris.sideris@gmail.com

Ηπειρωτικός Αγών. 26 Αυγούστου 2017

Η κατοχή κράτησε 4 χρόνια. Ο εμφύλιος 3. Ποτέ άλλοτε δεν βρισκόμαστε σε τόσο «πλεονεκτική» θέση με ισχυρούς «συμμάχους» και «εταίρους» που μας προστατεύουν. Κι όμως έχομε μια διαρκώς επιδεινούμενη κρίση, ένα φαύλο κύκλο, που δεν δείχνει σημεία κάμψης.

Φταίνε οι πολιτικοί μας. Τα περιέγραψε ωραία ο Χ. Γιανναράς πριν από λίγο καιρό. Η νωθρότητα ενός με την αθετημένη υπόσχεση της «μηδενικής ανοχής» στη διαφθορά. Η διαβεβαίωση ότι «λεφτά υπάρχουν», στα οποία όμως δεν έχομε πρόσβαση, με την είσοδο, χωρίς σχέδιο, στη μέγγενη του διεθνούς δανεισμού. Η ορθή διάγνωση ότι εφαρμόζεται «λάθος συνταγή» με την εφαρμογή της ίδιας συνταγής επαυξημένης μετά την ανάληψη της εξουσίας. Η υπόσχεση για «σκίσιμο των μνημονίων» με την υπογραφή δύο επαχθέστερων μνημονίων. Ενοχή των πολιτικών μας!

Μα εμείς τους ψηφίσαμε. Εμείς φταίμε. «Όλοι μαζί τα φάγαμε». Φάγαμε το δόλωμα των λαϊκιστικών δανείων που σπαταλήθηκαν στον καταναλωτισμό, αντί να επενδυθούν δημιουργικά. Τι μπορούσαν να κάνουν οι πολιτικοί μας; Αν δεν έκαναν ό,τι έκαναν, δε θα τους ψηφίζαμε. Μα κι εμείς κάναμε ό,τι μας προέτρεπαν αυτοί να κάνουμε. Ποιος φταίει; Φαύλος κύκλος.

Ομολογώ ότι ελάχιστα με ενδιαφέρει ποιος φταίει. Μάλλον πρέπει να αλλάξουμε ερώτημα. Περισσότερο με ενδιαφέρει το τι φταίει και, παραπέρα, τι να κάνουμε. Όλοι οι πολιτικοί μας στους οποίους αναφέρθηκα είχαν το εξής κοινό μεταξύ τους. Όλοι μάς τόνιζαν ότι για την κατάντια μας φταίει ο προηγούμενος, αφήνοντας να εννοηθεί ότι αρκεί να πέσει η προηγούμενη κυβέρνηση και θα σωθούμε. Το ίδιο ισχυρίζεται και κάθε δυνητικός επόμενος. Κανένας δεν υπέδειξε ποτέ ένα σχέδιο που θα είχε πιθανότητες να μας βγάλει από τη διαρκώς επιδεινούμενη κρίση. Μπορεί να υπάρξει τέτοιο;

Η έξοδος από φαύλο κύκλο απαιτεί να βγει κάποιος έξω από το επίπεδό του. Είμαστε κυκλωμένοι σαν αιχμάλωτοι μέσα σε ένα αδιάβατο τείχος, τον φαύλο κύκλο. Έξοδος δεν υπάρχει, εκτός αν πηδήξουμε πιο ψηλά από το τείχος ή αν κάνουμε ένα λαγούμι πιο βαθιά από τα θεμέλιά του. Αυτό σημαίνει πλήρη ανατροπή των δεδομένων με βέβαιες θυσίες και μεγάλο ρίσκο. Φοβούμαι πως, αν δεν αλλάξουμε έγκαιρα ριζικά πορεία, ασφαλώς οδεύομε προς τον όλεθρο, ενώ οι πιθανότητες με ένα καλά σχεδιασμένο ρίσκο είναι λιγότερο ολέθριες, έστω και μόνο πιθανότητες, πάντα με ρίσκο. Ριζική αλλαγή πορείας, αλλά προς τα πού;

Ο λαός είναι δεδομένος. Δεν αλλάζει. Αλλαγή πολιτικού ηγέτη δε φέρνει σωτηρία. Τι μένει; Αλλαγή συστήματος είναι το ένα. Έχω επανειλημμένα προτείνει να ανατρέξουμε στις αρχές των προγόνων μας (εκείνων για τους οποίους περηφανευόμαστε). Αυτό σημαίνει πολλά και πρώτιστα ότι αλλάζουμε το πρώτο άρθρο του Συντάγματος. Αντί «Το πολίτευμα της Ελλάδας είναι Προεδρευόμενη Κοινοβουλευτική Δημοκρατία», να αποφασίσουμε ότι «Το πολίτευμα της Ελλάδας είναι Δημοκρατία». Και «…ΛΕΓΩ Δ΄ΟΙΟΝ ΔΟΚΕΙ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟΝ ΜΕΝ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΚΛΗΡΩΤΑΣ ΕΙΝΑΙ ΤΑΣ ΑΡΧΑΣ, ΤΟ Δ’ ΑΙΡΕΤΑΣ ΟΛΙΓΑΡΧΙΚΟΝ», ορίζει ο Αριστοτέλης. Δηλαδή, οι δύο από τις τρεις εξουσίες μας (βουλή και δικαιοσύνη) οφείλουν να αποτελούνται από κληρωτούς άρχοντες, αφήνοντας την τρίτη (κυβέρνηση) αιρετή, μια και η εκτελεστική εξουσία χρειάζεται άρχοντες ειδικά εκπαιδευμένους για κάθε τομέα.

Πήγα στο μινιμάρκετ της γειτονιάς. «Θέλω έξι αβγά, φρέσκα, σαν εκείνα που αγόρασα τον περασμένο μήνα». «Μην ανησυχείτε, έχω από τα ίδια!». Προσοχή! «ΤΑ ΠΑΝΤΑ ΡΕΙ» (Ηράκλειτος). Όλα αλλάζουν. Και τα αβγά. Αν αγοράσω από τα ίδια, έχουν χάσει τη θεμελιώδη επιθυμητή ιδιότητά τους, να είναι σήμερα φρέσκα. Αν ακολουθούμε το γράμμα και όχι την ουσία, νομίζομε πως διατηρούμε την ταυτότητά μας, ενώ πραγματικά διαρκώς απομακρυνόμαστε από αυτήν. Η δημοκρατία χαρακτηρίζεται από ελευθερία και ισότητα. Λέει ο Αριστοτέλης πάλι: Ελευθερία είναι «ΕΝ ΜΕΝ ΤΟ ΕΝ ΜΕΡΕΙ ΑΡΧΕΙΝ ΚΑΙ ΑΡΧΕΣΘΑΙ…ΕΝ ΔΕ ΤΟ ΖΗΝ ΩΣ ΒΟΥΛΕΤΑΙ ΤΙΣ», τονίζοντας την ταυτόχρονη ισότητα, εν μέρει να άρχει και εν μέρει να άρχεται κάποιος, με την ελευθερία να ζει όπως θέλει. Το ασπάσθηκε και η Γαλλική Επανάσταση: «Liberte, Egalite, Fraternite». Από τα ουσιώδη στοιχεία της ισότητας και δημοκρατίας είναι η ισηγορία. Χωρίς να είναι όλοι οι Έλληνες εγγράμματοι, ικανοί να εκφράζονται επαρκώς προφορικά και γραπτά, δε θα μπορούσε να έχει υπάρξει δημοκρατία στην αρχαιότητα. Η γλώσσα μας εξελίχθηκε αβίαστα, σαν το καθετί όπως πρόβλεπε ο Ηράκλειτος. Η γραφή της όμως, που επιβάλλεται από τον δάσκαλο, ακόμα και με τη βέργα, έμεινε καθηλωμένη στη μορφή της μετά τον Αλέξανδρο εποχής, χωρίς πια να υπηρετεί τις ίδιες αρχές όπως στην αρχαιότητα: «Ένα γράμμα για κάθε φθόγγο και ένας φθόγγος για κάθε γράμμα». Η γραφή μας είναι ίδια όπως πριν από πάνω από δύο χιλιετίες, είναι όμως πια μπαγιάτικη, έχοντας αποβάλει τη βασική ιδιότητά της, σαν τα προ μηνός αβγά. Η φωνητική γραφή, όπως είχαν οι πρόγονοί μας, για όλες τις χρήσεις, με παράλληλη εξοικείωση στην αρχαία γλώσσα ήδη από τις πρώτες τάξεις της υποχρεωτικής εκπαίδευσης είναι, έχω προτείνει, ουσιώδης για την επανεγκατάσταση δημοκρατίας σ’ εμάς, τους απογόνους Προμηθέα, Κάδμου, Παλαμήδη, Σόλωνα, Κλεισθένη.

Η επαναφορά της ταλάντωσης στην οικονομία μας, όπως ήταν από παλιά είναι το άλλο, συμπλήρωμα στην αλλαγή πολιτεύματος. Εφαρμογή λιτότητας που επιτρέπει την κεφαλαιοποίηση και την ανάπτυξη οφείλει να ταλαντώνεται προς την κατανάλωση που επιτρέπει να ικανοποιούνται οι ανάγκες μας και να ανακυκλωθούν τα απόβλητα της ανάπτυξης (οικολογία). Από τον καιρό των Πρωτοπλάστων, εναλλασσόταν η κεφαλαιοποίηση από τη νηστεία με πολλαπλασιασμό των κοπαδιών ως τη θυσία, με κατανάλωσή τους και πάλι νηστεία. Η παρούσα οικονομική κρίση οφείλεται βασικά στο ότι για πολλές δεκαετίες εφαρμόσαμε μια διαρκή καταναλωτική πολιτική (με βραχείες εξαιρέσεις στις οποίες έγιναν έργα), ενώ στα τελευταία χρόνια της κρίσης εφαρμόζομε διαρκή (τοξικό) συνδυασμό λιτότητας με απαγόρευση της ανάπτυξης. Χωρίς ανατροπή αυτής της κατάστασης, έξοδος από την κρίση δεν υπάρχει.

Επιτελικός κρατικός σχεδιασμός της ανάπτυξης με εκτελεστική ιδιωτική πρωτοβουλία φαίνονται απαραίτητα. Ο επιτελικός σχεδιασμός οφείλει να εστιαστεί εκεί όπου συνυπάρχουν ανάγκες, πόροι και τεχνογνωσία. Αυτό σημαίνει εκμετάλλευση του φυσικού πλούτου μας (αέρας, ήλιος, θάλασσα, γη). Σημασία έχει η ορθή οργάνωση. Το αν η εκτέλεση θα γίνει από κρατικό ή ιδιωτικό τομέα, στο πλαίσιο της ΕΕ ή έξω από αυτήν και με ποιον πρωθυπουργό, εξοστρακίζει τη σκέψη, (έστω και αν η ενδοευρωπαϊκή λύση μου μοιάζει προτιμότερη). Σημασία για την επιβίωσή μας έχει η οργάνωση με στόχο, μέθοδο, αξιολόγηση. «Δεν με νοιάζει αν η γάτα είναι άσπρη ή μαύρη, αρκεί να πιάνει τα ποντίκια.» (D. Xiaoping, Γιάννης Ρώτας).

* Ο κ. Δημήτριος Α. Σιδερής είναι ομ. καθηγητής καρδιολογίας

 

Φλέγον ζήτημα

Δημ. Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitris.sideris@gmail.com

Κοινή Γνώμη, 22 Αυγούστου 2017

Aλαζονεία του κοινού: «24 ώρες και όλα θα τα διορθώσω». Αλαζονεία του ειδικού: «24 ώρες και θα ικανοποιήσω όλες τις επιθυμίες σας». Επικίνδυνες αλαζονείες και οι δύο. Γνώμη δεν μπορεί να έχει παρά μόνον όποιος έχει γνώσεις και πείρα, ο ειδήμονας. Αυτό δεν σημαίνει πως αυτός είναι ο κατάλληλος για να άρχει. Η γνώμη του είναι απαραίτητη για να ικανοποιηθούν οι επιθυμίες, αλλά τις επιθυμίες των άλλων δεν τις γνωρίζουν παρά μόνον αυτοί οι άλλοι, όχι οι ειδικοί. Όταν έχω πρόβλημα με τη δικαιοσύνη, απευθύνομαι σε δικηγόρο, αλλά αυτός κάνει με τη γνώση και την πείρα του ό,τι του ζητώ να κάνει. Θα μου πει τις πιθανές συνέπειες αν δηλώσω ένοχος ή αθώος, εγώ θα αποφασίσω και αυτός θα προσπαθήσει όσο μπορεί να επιτύχει το καλύτερο για την επιλογή μου. Το ίδιο αν αρρωστήσω δεν κάνω ό,τι νομίζω, αλλά θα επιλέξω από τις δυνατότητες που μου εκθέτει ο γιατρός. Να χειρουργηθώ ή να πάρω φάρμακα; Για ό,τι επιλέξω, αυτός θα κάνει το καλύτερο για μένα. Το ίδιο αν θέλω να χτίσω σπίτι απευθύνομαι στο μηχανικό που θα πρέπει να το οικοδομήσει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο για να υπηρετεί τις ανάγκες και τις επιθυμίες μου.

Στις επιφυλλίδες συχνά εμφανίζω την αλαζονεία του ανειδίκευτου. Ασχολούμαι με θέματα ιστορικά, πολιτικά, οικονομικά κλπ, χωρίς να είμαι καθόλου ειδικός. Προειδοποιώ λοιπόν τον αναγνώστη μου να μην υιοθετεί άκριτα τις απόψεις που εκφράζω. Συχνά οι «ειδικοί» απορρίπτουν περιφρονητικά εκ προοιμίου τις απόψεις του ανειδίκευτου με ποικίλα επιχειρήματα: «Δεν ξέρει τι λέει ο άσχετος, αυτά τα πράγματα δεν γίνονται.»

Συνήθως την επιχειρηματολογία μου τη στηρίζω όχι στη βαθιά γνώση των πραγμάτων, αλλά στο εύρος των (ατελών) γνώσεων που έχω. Προσπαθώ να ερμηνεύσω π.χ. πολιτικά φαινόμενα στηριζόμενος στους νόμους της λογικής, των μαθηματικών, της φυσικής, της βιολογίας και φυσιολογίας, της ψυχολογίας, της ιστορίας κλπ. Μπορώ έτσι να φαντασθώ διεξόδους πέρα από τα καθιερωμένα, αλλά το εγχείρημα είναι εξαιρετικά παρακινδυνευμένο. Η αναγωγή ενός προβλήματος από ένα επίπεδο σε άλλο, μπορεί να δώσει τη λύση, αλλά είναι παρακινδυνευμένη και ενδέχεται να μην είναι η ορθή, διότι στο άλλο επίπεδο επικρατούν, πέρα από την ομοιότητα, και συνθήκες εντελώς διαφορετικές.

Ιούλιος, Αύγουστος. Οι μήνες που αφανίζονται κάθε χρόνο σταθερά τα δάση μας, όχι σπάνια και με ανθρώπινα θύματα, απροσδιόριστες υλικές ζημίες και αφάνταστες ηθικές και μελλοντικές συνέπειες. Αυτό είναι το θέμα μου, το φλέγον ζήτημα, σήμερα.

Κατ΄ αρχήν, ποιος είναι ο σκοπός μας; Αν σκοπός μας είναι να σβήσουμε τις φωτιές, πρέπει να αναθέσουμε την υπόθεση στους πυροσβέστες. Αν όμως σκοπός μας είναι να έχουμε δάση, το ζήτημα αλλάζει ριζικά. Χρειάζονται πολλά, αρχίζοντας από τις αιτίες. Γιατί καίονται τα δάση;

Ό,τι είναι θνητό, κάποτε θα πεθάνει· ό,τι είναι εύθραυστο, κάποτε θα σπάσει· κι ό,τι είναι εύφλεκτο, κάποτε θα καεί. Τα χλωρά δεν καίονται εύκολα, τα ξερά καίονται. Το γερασμένο δάσος είναι πιο εύφλεκτο από το χλωρό. Πρώτη δουλειά επομένως του υπευθύνου είναι να διατηρεί το δάσος σε χλωρή κατάσταση. Αυτό είναι έργο που οφείλει να γίνεται το χειμώνα, με καθαρισμό από τα ξερά κλαδιά. Το εύφλεκτο δάσος οπωσδήποτε θα καεί. Χρειάζεται ένα έναυσμα, αλλά πάντοτε χρειάζονται και προβλεπτοί παράγοντες: συνδυασμός υψηλής θερμοκρασίας, ξηρασίας και ανέμων. Εντελώς προβλέψιμα, αυτές οι συνθήκες επικρατούν κυρίως Ιούλιο και Αύγουστο. Και το έναυσμα;

Μπορεί να είναι μια εγκληματική ή τυχαία ενέργεια, όπως όταν κάποιος συνταξιούχος καίει τα σκουπίδια του στο ύπαιθρο. Η εγκληματική ενέργεια σπάνια μπορεί να αντιμετωπισθεί. Ο εμπρηστής τοποθετεί κάποιου είδους ωρολογιακό μηχανισμό και απομακρύνεται άνετα. Είναι σχεδόν αδύνατο να προληφθεί. Είναι σχεδόν αδύνατο να συλληφθεί μετά το έργο του. Η σύλληψή του (σπανιότατα επιτυγχάνεται) δεν ανανεώνει το δάσος. Η κύρια χρησιμότητα επομένως της απόδοσης μιας πυρκαγιάς σε εμπρησμό είναι ότι αποσείει ευθύνες από υπευθύνους. «Είναι σίγουρα εμπρησμός από ασυνείδητους εγκληματίες, τους κυνηγάμε, αλλά δεν μπορούμε να τους συλλάβουμε. Φταίει τελικά η αστυνομία (ή οποιοσδήποτε άλλος!)» Υπάρχουν όμως και άλλα, βεβαιωμένα, αντιμετωπίσιμα αίτια των πυρκαγιών. Πρώτο πιθανόν είναι η αυτοανάφλεξη των χωματερών. Αρκεί ένα γυαλί, για να το κάνει ο καυτός ήλιος φακό και παίρνουν φωτιά τα αέρια που αναδύονται από τα σκουπίδια που αποσυντίθενται. Έπειτα είναι η ΔΕΗ. Η μεταφορά ηλεκτρικής ενέργειας με εναλλασσόμενο ρεύμα γίνεται με καλώδια. Όσο υψηλότερη είναι η τάση (δεκάδων χιλιάδων βολτ, που πριν εισέλθει στους κατοικημένους χώρους χαμηλώνει στα 220 βολτ), τόσο λεπτότερα σύρματα χρειάζεται. Χαμηλότερη τάση απαιτεί χοντρά σύρματα, αλλιώς θα λιώσουν. Υψηλή τάση όμως σημαίνει επίσης εύκολη παραγωγή σπινθήρων, ιδίως όταν ο άνεμος συμπλησιάζει κουνώντας τα καλώδια. Οι σπινθήρες αναπτύσσουν τεράστια θερμοκρασία, τα μέταλλα τήκονται, πέφτουν πυρακτωμένα στα χώματα και βάζουν φωτιές. Η αντιμετώπιση του θέματος απαιτεί ή (το καλύτερο) υπόγεια καλώδια ή, έστω, πολύ πιο χοντρά, ώστε το δυναμικό πάνω τους να μην υπερβαίνει τα 10 000 βολτ. Και οι δύο λύσεις είναι δαπανηρές. Η αμέλεια είναι άλλη μια αφορμή πυρκαγιάς, πέρα από το κάψιμο των σκουπιδιών. Για να εμποδισθούν οι κατολισθήσεις, έχουν φυτευτεί δέντρα στις άκρες των δρόμων. Το πεταμένο αποτσίγαρο όμως εύκολα ανάβει φωτιά.

Το δάσος κάηκε. Μετά; Το καμένο δάσος δεν είναι κανονικά νεκρό. Σε βάθος 15 πόντων περίπου κάτω από την επιφάνεια, οι σπόροι διατηρούνται ζωντανοί και το δάσος θα αναγεννηθεί, εκτός εάν… Βέβαια, αν η φωτιά έγινε από ναπάλμ, κάθε ζωή έχει πεθάνει σε βάθος πολλών μέτρων. Μπορεί να δει κανείς τα φαλακρά βουνά ακόμη σήμερα ανάμεσα σε πυκνά δάση στα πεδία μαχών στον εμφύλιο, όπου για πρώτη φορά δοκιμάσθηκαν οι βόμβες ναπάλμ. Το δάσος θα ξαναγίνει αυτόματα λοιπόν, εκτός εάν επέμβει αρνητικά ο άνθρωπος. Πώς; Π.χ. ρίχνοντας πολύ θαλασσινό νερό για πυρόσβεση· μετατρέποντας το καμένο δάσος σε βοσκότοπο, ιδανικό με τους τρυφερούς βλαστούς, που αναγεννιόνται (παλιότερα οι λύκοι φύλαγαν το δάσος από γιδοπρόβατα και ελάφια)· μετατρέποντας το καμένο δάσος σε τσιμέντο με αυθαίρετη οικοδόμηση κλπ. Μπορούμε να βοηθήσουμε στην αναδάσωση. Η πανίδα όμως αποκαθίσταται; Και το χώμα που συγκρατιόταν από το ίδιο το δάσος, πώς θα εμποδισθεί να εκπλυθεί με τις πρώτες βροχές;

Σα γιατρός σκέπτομαι. Αν θέλουμε να έχουμε δάση και όχι απλά να σβήνουμε φωτιές, χρειάζεται πρόληψη, θεραπεία και παρακολούθηση για υποτροπές. Αυτό σημαίνει μια δασική υπηρεσία, που εργάζεται χειμώνα καλοκαίρι και όχι απλά ηρωικούς θερινούς θεραπευτές πυροσβέστες.

 

ΘΑΥΜΑ ΚΑΙ ΤΡΙΑΔΙΚΗ ΘΕΟΤΗΤΑ

Δημ. Α. Σιδερής*

Ηπειρωτικός Αγών, 19 Αυγούστου 2017

Προσπαθώντας να πείσει τους επισκόπους της Α΄ Οικουμενικής Συνόδου για το λάθος του Αρείου, πήρε ο Άγιος Σπυρίδωνας Τριθυμούντος ένα κεραμίδι, το έσφιξε, μια φλόγα πετάχτηκε πάνω, νερό έρρευσε κάτω και στο χέρι του έμεινε το χώμα. Όπως το κεραμίδι είναι νερό, χώμα και φωτιά, αλλά είναι Ένα, έτσι και ο Θεός είναι Ένας, αλλά τρισυπόστατος. Αυτά λέει η παράδοση. Αν υπάρχουν ίχνη αλήθειας σ’ αυτή την ιστορία, μπορούμε να φανταστούμε τον Άγιο να υποστηρίζει ξαναμμένος τις απόψεις του, παρομοιάζοντας το κεραμίδι με την Αγία Τριάδα και τους ακροατές του να νομίζουν πως βλέπουν όσα τους περιέγραφε με τα φλογερά λόγια του.

Η αγράμματη γιαγιά μου γνώριζε από παράδοση τα θαύματα των Αγίων και από εκείνην είχα πρωτακούσει το περιστατικό που περιέγραψα. Σήμερα μου γεννά ποικίλα ερωτήματα. Τι είναι θαύμα; Πώς μπορεί να γίνει κατανοητό το τρισυπόστατο της προσωπικότητας του Θεού σύμφωνα με την ορθόδοξη πίστη μας; Γενικότερα τι είναι μεταφυσικό;

Εκλογικευμένα, μπορώ να χρησιμοποιήσω λίγα στοιχειώδη μαθηματικά, για να ξεδιαλύνω κάποια πράγματα. Μηδενικές πιθανότητες υπάρχουν σε δύο περιπτώσεις: όταν κάτι είναι αδύνατο και όταν είναι απίθανο να γίνει. Ένα σακούλι έχει μέσα τους κλήρους 1-10. Προφανώς, είναι αδύνατο να τραβήξω από κει μέσα έναν κλήρο με τον αριθμό 11, εκτός αν πρόκειται για απάτη. Οι πιθανότητες Ρ εκφράζονται τότε με τον τύπο: P=0/x. Μηδενικές είναι οι πιθανότητες και να τραβήξω τον αριθμό 11 από ένα σακούλι που έχει μέσα όλους τους αριθμούς από το 1 ως το άπειρο (∞), δηλαδή P=x/∞. Τώρα όμως οι μηδενικές πιθανότητες σημαίνουν ότι αυτό είναι απίθανο, αλλά όχι αδύνατο. Κάποιον αριθμό θα τραβήξω. Γιατί όχι το 11; Αν μάλιστα κάνω άπειρες προσπάθειες, οι πιθανότητες από αδύνατες ή απίθανες γίνονται απροσδιόριστες: P=∞/∞. Συνεχίζοντας επάπειρον να τραβάω κλήρο, κάποτε, δεν μπορεί, θα τραβήξω και το 11. Ποιος όμως συνεχίζει να προσπαθεί για κάτι, όταν αυτό είναι απίθανο να συμβεί; Μόνον όποιος πιστεύει ότι τελικά θα τα καταφέρει. Αυτό είναι θαύμα, δηλαδή το να συμβεί κάτι το απίθανο, χάρη στη (συνήθως παράλογη) πίστη. Θαύμα δεν είναι να γίνεται το αδύνατο. Για όποιον πιστεύει στον Θεό, αυτό θα σήμαινε άρνηση από τον ίδιο τον Θεό της βούλησής Του, των ίδιων των δικών Του νόμων, των νόμων της φύσης που είναι δημιούργημά Του.

Το άπειρο είναι μια καθαρά νοητή έννοια. Δεν υπάρχει άπειρο, υπάρχουν όμως ασύλληπτα μεγάλα μεγέθη. Ακόμη και το Σύμπαν γύρω μας δεν μπορούμε να το φαντασθούμε άπειρο. Η επικρατούσα σήμερα άποψη είναι ότι ο Κόσμος δε δημιουργήθηκε πριν από μερικές χιλιάδες χρόνια, όπως θα ερμηνεύαμε κατά γράμμα τη Γένεση, ούτε πριν από άπειρο χρόνο, αλλά πριν από 11,5 τρισεκατομμύρια γήινα έτη. Στο διάστημα ενός τόσο μακρού διαστήματος σχεδόν ισχύουν όσα λέγαμε παραπάνω για το άπειρο. Οπωσδήποτε πολλά απίθανα μπορούν να συμβούν, ακόμη και η δημιουργία του Κόσμου. Να, κάπως έτσι. Τα στοιχεία του Σύμπαντος κινούνται τυχαία αέναα, λόγω του φυσικού νόμου της εντροπίας. Κάποια στιγμή σχηματίζουν τυχαία ένα μόρφωμα. Την επόμενη στιγμή, το μόρφωμα θα αποσυντεθεί χάρη στην τυχαιότητα της εντροπίας. Όμως αναγκαστικά καθυστερεί λιγάκι. Όλα τα στοιχεία ενός μορφώματος μέσα στον όγκο του δέχονται δυνάμεις από τα διπλανά τους ίσες και αντίθετες που αλληλεξουδετερώνονται. Εξαιρούνται τα επιφανειακά στοιχεία του, που άλλες δυνάμεις δέχονται από μέσα και άλλες απέξω, με αποτέλεσμα να σχηματίζεται ένα προστατευτικό περίβλημα γύρω από το μόρφωμα. Κάθε οντότητα έχει τέτοιο περίβλημα: το ψωμί την κόρα, το γάλα την πέτσα, το αβγό το τσόφλι, το νερό την επιφανειακή τάση, τα κύτταρα την κυτταρική μεμβράνη, τα φυτά το φλοιό, τα ζώα δέρμα ή όστρακο κ.λπ. Στο μετρητό χρόνο που διατίθεται χάρη σ’ αυτή την προστασία, πολλά μπορούν να συμβούν. Το κυριότερο είναι τούτο: Υπάρχουν ουσίες που είναι καταλύτες, δηλαδή η παρουσία τους ευνοεί τη δημιουργία ενώσεων, χωρίς να μετέχουν οι ίδιοι στο τελικό αποτέλεσμα. Το υδρογόνο και το οξυγόνο έχουν τόση τάση να ενωθούν που, όταν τελικά σχηματίσουν νερό, γίνεται έκρηξη. Κι όμως δεν ενώνονται, παρά μόνο αν υπάρξει ένα έναυσμα ή ένας καταλύτης, λευκόχρυσος σ’ αυτή την περίπτωση. Μπορεί να τύχει τώρα, μέσα στα τρισεκατομμύρια των ετών ένα μόρφωμα να έχει το ίδιο καταλυτικές ιδιότητες. Ακόμη μπορεί να τύχει να καταλύει την ένωση των τυχαίων στοιχείων γύρω του έτσι που να δομούν ένα μόρφωμα ίδιο ακριβώς με τον καταλύτη. Τώρα η ταχύτητα της δημιουργίας πολλαπλασιάζεται και φθάνομε στη ζωή, που η κυριότερη ιδιότητά της είναι η αναπαραγωγή του εαυτού της. Επισημαίνω εδώ ότι περιγράφω Πώς μπορεί να δημιουργήθηκε ο Κόσμος, όχι το Ποιος τον δημιούργησε. Στο Πώς απαντά η επιστήμη, στο Ποιος η θρησκεία. Απαντώντας σε διαφορετικά ερωτήματα, δεν μπορούν να αντιτίθενται. Η απάντηση στο Ποιος δεν αντέχει σε καμιά λογική. Κάθε τι στον Κόσμο κάποιος το δημιούργησε, άρα τον Κόσμο κάποιος πρέπει να τον δημιούργησε: ο Θεός. Αν ισχύει αυτό όμως, τον Θεό ποιος τον δημιούργησε; Γι’ αυτό για τον Θεό στηριζόμαστε στην αποκαλυπτική πίστη μας κι όχι στην επιστημονική γνώση μας που βρίσκεται εκεί όπου διασταυρώνονται το αισθητό με το νοητό.

Το αισθητό από όλους Εγώ μου γεννήθηκε με τη σύλληψή μου. Το νοητό Εγώ μου, αντιληπτό άμεσα μόνον από εμένα και όχι από άλλους, που μόνο το νοούν, το συμπεραίνουν, γεννήθηκε μόλις βγήκα στο φως και στον αέρα. Το κοινωνικό Εγώ μου, τη στιγμή που εισάχθηκα στην κοινωνία μου. Εγώ είμαι Ένας, αλλά τρισυπόστατος, λοιπόν. Με αξιόλογη ανεξαρτησία καθεμιάς από τις υποστάσεις μου. Το αισθητό Εγώ μπορεί να είναι ακρωτηριασμένο, το νοητό και το κοινωνικό Εγώ όμως είναι πάντοτε ακέραια. Το αισθητό και το νοητό Εγώ είναι μοναδικά, ανεπανάληπτα, ανόμοια· τα κοινωνικά Εγώ όμως είναι όλα ίδια και ίσα μεταξύ τους τη στιγμή της ένταξής τους στην κοινωνία. Το αισθητό Εγώ ζει στον φυσικό χρόνο και χώρο, το νοητό όμως ζει μόνο σε μια στιγμή, τώρα, και σε ένα σημείο, εδώ, όπου κι όποτε νάναι. Το τρισυπόστατο λοιπόν του ενιαίου Εγώ μπορεί να αποτελέσει το πρότυπο για την κατανόηση του τρισυπόστατου ενιαίου Θεού της Ορθοδοξίας. Ο Θεός, πνεύμα, είναι μόνον νοητός, ουδείς πώποτε Τον εώρακε. Ο Υιός που εγένετο σαρξ, αντιστοιχεί στο αισθητό Εγώ. Και το Άγιον Πνεύμα που μεταφέρει τη θεία βούληση στους πιστούς αντιστοιχεί προφανώς στο κοινωνικό Εγώ.

dimitris.sideris@gmail.com

* Ο κ. Δημήτριος Α. Σιδερής είναι ομ. καθηγητής Καρδιολογίας

Δύο παραβλεπόμενες αυτονόητες λύσεις

Δημ. Α. Σιδερής, Καθηγητής Καρδιολογίας, dimitris.sideris@gmal.com

Kοινή Γνώμη, 17 Αυγούστου 2017

Διάβαζα μια έκθεση για την εκπαίδευσή μας. Ήταν από μια ομάδα συγγραφέων με κύριο υπεύθυνο τον κ. Π.Βόγλη, αναπληρωτή καθηγητή κοινωνικής ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας. Υπήρχαν σημαντικές επισημάνσεις που θα βελτίωναν σημαντικά το επίπεδο της εκπαίδευσής μας. Ως συνήθως, δεν έχει ληφθεί υπόψη από τα κέντρα εξουσίας. Μια επισήμανση που την έχουν κάνει πάρα πολλοί, είναι ότι η εκπαίδευσή μας στηρίζεται στην αποστήθιση («παπαγαλία») και όχι στην ανάπτυξη κριτικής σκέψης. Η αποστήθιση ανταμείβεται με βαθμούς που εξαργυρώνονται με είσοδο σε ΑΕΙ, κατάληψη μιας θέσης στο δημόσιο κλπ. Οι μαθητές υποχρεώνονται έτσι να μάθουν να αποστηθίζουν.

Τα εκπαιδευτικά αντικείμενα μπορούν να ταξινομηθούν σε τρία πεδία, το γνωστικό, των πρακτικών δεξιοτήτων και των στάσεων. Το γνωστικό πεδίο, αφορά την ικανότητα για ανάκληση γεγονότων, ερμηνεία γεγονότων και λύση προβλημάτων. Από όλα αυτά, οι πνευματικές ικανότητες του ακέραιου μαθητή κρίνονται σχεδόν αποκλειστικά από την ικανότητά του για ανάκληση γεγονότων. Η αξιολόγηση είναι το πιο δυναμικό στοιχείο της εκπαίδευσης, καθώς τα αποτελέσματά της μπορούν να χρησιμοποιηθούν για λήψη αποφάσεων. Και η αγωνία των μαθητών μας προσανατολίζεται στο πώς θα πάνε στις εξετάσεις, πώς θα γίνουν καλοί παπαγάλοι. Μα γίνεται αλλιώς;

Η λύση είναι προφανής. Την παραβλέπομε. Απλώς στις εξετάσεις διατίθενται στον εξεταζόμενο ελεύθερα οι αναγκαίες γνώσεις. «Λαϊκισμός», θα αντιτείνουν κάποιοι. «Έτσι, όλοι οι μαθητές θα παίρνουν άριστα». Ακριβώς το αντίθετο. Με τα μαθηματικά, τη φυσική είναι απλό. Με ανοιχτό βιβλίο ο μαθητής καλείται να λύσει ασκήσεις ή προβλήματα. Αλλά και με περιγραφικά μαθήματα, π.χ. ιστορία, να ένα θέμα εξετάσεων: «Χρησιμοποιώντας οποιεσδήποτε πηγές, γράψετε σε μισή ώρα ομοιότητες και διαφορές μεταξύ 1ης Γαλλικής δημοκρατίας και Αθηναϊκής δημοκρατίας του Κλεισθένη». Προφανώς, αν δεν έχει μελετήσει προηγουμένως ο μαθητής τα ιστορικά αυτά γεγονότα, δεν θα μπορέσει να απαντήσει μέσα στη μισή ώρα που του διατίθεται. Ακόμη και αν οι λεπτομέρειες έχουν ξεχαστεί, έχει εντυπωθεί στο μαθητή η αντίστοιχη παιδεία και φρεσκάροντας τη μνήμη του μπορεί να εκφέρει την κρίση του. Κι όμως δεν συζητά κανένας «εξετάσεις με ανοιχτό βιβλίο». Στους περισσότερους φαίνεται αδιανόητο. Βέβαια, το σύστημα απαιτεί άριστη εκπαίδευση των εξεταστών και κοπιώδη περιγραφή των κριτηρίων με τα οποία θα κρίνουν. Κι αυτά όλα σημαίνουν ξεβόλεμα των ιθυνόντων, ιδίως απαιτείται απομάκρυνση από όσα στραβά έχομε μάθει. Ακατόρθωτο ως τώρα!

Άλλο πρόβλημα με αυτονόητη λύση είναι η πελατειακή σχέση πολιτικών με ψηφοφόρους, ΜΜΕ, οικονομικούς παράγοντες. Μια λύση θα ήταν η μοναρχία, κατά τον Αριστοτέλη. Η βασιλεία ελέω Θεού, μπορεί πραγματικά να επιβάλει τη βούλησή της χωρίς πελατειακές σχέσεις, αφού έχει τη στήριξη του Θεού (ή άλλης ανθρωπίνως απροσπέλαστης δύναμης, όπως είναι η καταγωγή) και βέβαια τη βία. Το ίδιο και μια δικτατορία. Εξορισμού βασιλιάς λέγεται ο αρχηγός του στρατού. Η διαφθορά που συνεπάγεται η απόλυτη εξουσία και η διάστασή της από την ηθική, τη βούληση της κοινωνίας, είναι τα κυριότερα μειονεκτήματα της μοναρχίας, ενώ, επιπλέον, για τη δικτατορία, η απουσία εξόδου, διάδοχης κατάστασης.

Στην ολιγαρχία κατά τον Αριστοτέλη, οι πολίτες εκλέγουν τους αντιπροσώπους τους, όπως όταν αρρωστήσω εκλέγω το γιατρό μου, όταν μπλέξω με τη δικαιοσύνη το δικηγόρο μου και όταν χτίζω σπίτι το μηχανικό μου. Αυτό είναι το επικρατούν πολίτευμα στις δυτικού τύπου «δημοκρατίες» που είναι βέβαια ολιγαρχίες ονομαζόμενες ρεπούμπλικες (Repubblica Italiana, Bundesrepublik Deutschland, République française κλπ). Αυτό είναι και το δικό μας πολίτευμα που το ονομάζομε ευφημιστικά «Προεδρευόμενη Κοινοβουλευτική Δημοκρατία». Φυσικά δεν είναι δημοκρατία. Είναι ρεπούμπλικα, ολιγαρχία. Περισσότερο από κάθε άλλο η ολιγαρχία έχει το μειονέκτημα της «πελατειακής σχέσης». Ο πολιτικός, για να εκλεγεί, πουλά εξυπηρέτηση για να αγοράσει ψήφους. Η πελατειακή σχέση είναι πολλαπλή. Μεταξύ βουλευτή και ψηφοφόρων του αφενός και μεταξύ βουλευτή και κυβέρνησης, ΜΜΕ, κεφαλαίου, συνδικαλισμού αφετέρου. Στις ρεπούμπλικες κυβερνά μια καλά περιχαρακωμένη κλίκα από κόμματα, οικονομικά συμφέροντα και ΜΜΕ, ενώ ο λαός καλείται να εκλέξει «εκπροσώπους» του προεπιλεγμένους από την κλίκα. Αυτοί ανταγωνίζονται μεταξύ τους για την εξουσία, αλλά συμφωνούν σε ένα: να μην αλλάξει το σύστημα που τους υποστηρίζει. Μα γίνεται αλλιώς;

Ο Αριστοτέλης έδωσε τον ορισμό των πολιτευμάτων: «ΛΕΓΩ Δ’ ΟΙΟΝ ΔΟΚΕΙ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟΝ ΜΕΝ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΚΛΗΡΩΤΑΣ ΕΙΝΑΙ ΤΑΣ ΑΡΧΑΣ, ΤΟ Δ’ ΑΙΡΕΤΑΣ ΟΛΙΓΑΡΧΙΚΟΝ». Δημοκρατία είναι το πολίτευμα στο οποίο οι άρχοντες κληρώνονται από όλο το λαό. Η εκλογή αρχόντων είναι το χαρακτηριστικό της ολιγαρχίας, της ρεπούμπλικας. Με την κλήρωση των βουλευτών, αποκλείεται πρακτικά οποιαδήποτε πελατειακή σχέση. Προφανώς έχει μειονεκτήματα η δημοκρατία. Συχνά όμως οφείλονται σε σύγχυση. «Τέτοιοι βουλευτές θα είναι συχνά αγράμματοι ή, πάντως, ανεπαρκώς εκπαιδευμένοι. Πώς θα κυβερνήσουν;» Μα η βουλή δεν κυβερνά. Η σωστή πολιτεία, όλοι συμφωνούν, έχει τρεις ανεξάρτητες εξουσίες: Κυβέρνηση (εκτελεστικό), βουλή, δικαιοσύνη. Σε ολιγαρχίες όμως, όπως η δική μας, η κυβέρνηση αποτελείται από άτομα του κόμματος που έχει την πλειοψηφία στη βουλή και, επομένως, αμφότερες υπόκεινται στη βούληση του ίδιου κόμματος. Και τους επικεφαλής της δικαιοσύνης διορίζει, τουλάχιστον στη δική μας ρεπούμπλικα, ο υπουργός δικαιοσύνης. Πού είναι λοιπόν η ανεξαρτησία των εξουσιών; Ακόμη και όταν κάνει σωστά το έργο της η δικαιοσύνη, δεν εμπνέει εμπιστοσύνη στο λαό. Έργο της βουλής είναι να νομοθετεί ψηφίζοντας θέματα που εισηγείται η κυβέρνηση με αντίθετη την αντιπολίτευση και να κρίνει την κυβέρνηση. Οι βουλευτές, γιατροί, δικηγόροι, μηχανικοί, ή αναγνωρισμένοι από το κοινό ηθοποιοί ή αθλητές, είναι ικανότεροι από κάθε άλλον να κρίνουν θέματα που άπτονται της ειδικότητάς τους. Όχι θέματα έξω από αυτήν. Οι βουλευτές όμως οφείλουν να εκφράζουν τη βούληση του λαού σε όλες τις πτυχές της κοινωνικής ζωής μας. Και, κληρωμένο δείγμα του λαού, αποφασίζουν, καθώς ο λαός είναι αυτός που θα ωφεληθεί ή θα ζημιωθεί από την απόφασή τους και όχι οι εκλεγμένοι αντιπρόσωποί του. Άλλη δικαιολογία είναι ότι ο λαός είναι ανώριμος για τέτοια βουλή. Μα η ωριμότητα έρχεται με την άσκηση στη λήψη αποφάσεων κι αυτήν ακριβώς του αρνούνται.

Με την κατάλληλη πλύση εγκεφάλου ανταμείβονται δυσεπίτευκτοι άθλοι αντί εκείνης της προσπάθειας που προάγει την κρίση, την ωρίμανση. Οι εξετάσεις με ανοικτό βιβλίο σίγουρα αποθαρρύνουν την απομνημόνευση· η βουλή με κλήρωση σίγουρα περιορίζει τις πελατειακές σχέσεις. Γιατί δεν τα εφαρμόζομε;

Τις αυτονόητες λύσεις δεν τις βλέπομε, κι ας είναι μπροστά μας, ίσως διότι η πλύση εγκεφάλου που μας επιβάλλεται γίνεται μαζικά, διαχρονικά κι ο καθένας μας, τυφλωμένος, απλώς μιμείται ό,τι κάνουν όλοι.

 

Τρίτη άποψη. Ηθική και νομιμότητα

Δημ. Α. Σιδερής*

Ηπειρωτικός Αγών, 11 Αυγούστου 2017

 

 

Η λογική, μαθηματικά, γεωμετρία παρέχουν απλούστατα πρότυπα που καθιστούν κατανοητά πολύπλοκα θέματα. Στη μαγεία των αριθμών περιπλανιόταν ο νους του, όταν πέρασε έξω από ένα σιδηρουργείο ο Πυθαγόρας. Τέσσερα σφυριά κοπανούσαν στο αμόνι. Οι ήχοι των τριών φάνηκαν αρμονικοί στον Μεγάλο Δάσκαλο, ενώ του τέταρτου ήταν παράφωνος. Από τον ονειρεμένο κόσμο της Νόησης μεταφέρθηκε στον πεζό της Αίσθησης: Ζύγισε τα σφυριά. Κι έκπληκτος ανακάλυψε πως οι σχέσεις των βαρών των σύμφωνων σφυριών ήταν απλές αριθμητικές, ενώ του παράφωνου ήταν άσχετη. Πειραματίστηκε παραπέρα. Η ίδια χορδή ανέδιδε ήχους διαφορετικούς ανάλογα με το μήκος της. Όταν τα μήκη είχαν σχέση 2:1 ή 3:2 ή 4:3, οι ήχοι ήταν αρμονικοί. Κάθε άλλη σχέση ηχούσε παράφωνα. Έτσι, οι αριθμοί του εξήγησαν την αρμονία. Είδε την αρμονία και στις τροχιές των ουράνιων σωμάτων, που ήταν κύκλοι. Όταν διαιρούσε έναν αριθμό δι’ ενός άλλου, περιοδικά επαναλαμβανόταν το ίδιο μοτίβο. 1:7= 0,142857 142857… Τα πάντα στο σύμπαν είχαν μια αρμονική περιοδικότητα. Και κάποτε… Ένα παλιόπαιδο, μαθητής του (αναρχικός θα ήταν!), ο Ίππασος, απέδειξε πως η διαγώνιος ενός τετραγώνου, ήταν ένας αριθμός που δεν έχει καμιά περιοδικότητα, όσο κι αν προχωρούμε στα δεκαδικά του: Άρρητος! Στην προβλεπτή τελολογία του Πυθαγόρα βγήκε αντίπαλος η τυχαιότητα. Το λαμπρό οικοδόμημά του κατέρρευσε. Μαζί και ο Μέγας Διδάσκαλος. Μαζί και ο Ίππασος: Δολοφονήθηκε!

Τον ίδιο καιρό ένας άλλος Μεγάλος, ο Ηράκλειτος ξεστράτισε από τον ονειρεμένο κόσμο και κοίταξε γύρω του. Παρατήρησε πως τα πάντα αλλάζουν, ρέουν. «Δεν μπορείς να μπεις δυο φορές στον ίδιο ποταμό», έλεγε. Τη δεύτερη φορά θα είναι άλλα νερά, άλλος ποταμός.

Ο Πλάτων ξαναγύρισε στην ουράνια αρμονία. Ούτε ν’ ακούσει για τον Ηράκλειτο. Όλα έχουν μια αιτία, έλεγε. Και η ψυχή του ανθρώπου έχει τρία στοιχεία: μια είσοδο, το γνωστικό ή λόγο, μια έξοδο, τη βούληση και ένα ενδιάμεσο που ισορροπεί τα άλλα δύο, τον θυμό ή συναίσθημα. Η γνώση είναι η αιτία και αν δεν ελέγχει τον θυμό και τη βούληση, πορεύεται ο άνθρωπος σαν τον αμαξά που έχουν αφηνιάσει τα άλογά του και δεν του υπακούν.

Ο κόσμος όμως εξελίσσεται. Γραμμικά, θα έλεγε ο Darwin. Σε κάθε αλλαγή προστίθεται μια άλλη κι έτσι προχωρεί ο κόσμος. Κύκλους κάνει, θα αντέτεινε ο Πυθαγόρας που λέγαμε, μόνο που έτσι, ο κόσμος δεν προχωράει. Ο Hegel προσπάθησε να συμβιβάσει τα πράγματα. Όλα προχωρούν κι αλλάζουν, όπως τα βλέπει ο Ηράκλειτος, αλλά κάνοντας κύκλους σαν του Πυθαγόρα, μόνο που δεν είναι κύκλος πια η πορεία, αλλά έλιξη. Από μια θέση πάμε στην αντίθεση κι έπειτα στη σύνθεση που είναι η επόμενη θέση καθώς προχωράμε. Κι ήλθε μετά ο Marx που αναγνώρισε πως καλά τα λέει ο Hegel, μόνο που, αντί να βλέπει την πραγματικότητα, βλέπει το είδωλό της σαν σε καθρέφτη. Ο υλικός, όχι ο πνευματικός κόσμος είναι που εξελίσσεται σαν θέση, αντίθεση, σύνθεση. Επιπλέον, ο Marx παρατήρησε πως όταν αθροίζεται μεγάλη ποσοτική μεταβολή, επέρχεται απότομα ποιοτική μεταβολή. Και σ’ αυτή τη βάση επιχείρησε να ερμηνεύσει την ιστορία. Καθώς εξελίσσεται η κοινωνία, αυξάνει η διάσταση μεταξύ της ηθικής πραγματικότητας και των νόμων που τη διέπουν, αρχίζουν οι διαμαρτυρίες, κορυφώνονται και καταλήγουν σε μεταβολή του πολιτικού συστήματος.

Πριν από σχεδόν ένα αιώνα, ο VanderPol μελέτησε τις ταλαντώσεις χάλασης. Είναι περιοδικές, σαν κάθε ταλάντωση και κυκλική κίνηση, αλλά ασύμμετρες. Αθροίζεται βραδέως μια ποσότητα με αρνητική ανάδραση κι όταν φτάσει σε συγκεκριμένη τιμή, τον ουδό (κατώφλι), επέρχεται ποιοτική μεταβολή και με θετική ανάδραση, γίνεται εκτόνωση. Η ταλάντωση αυτή προτυπώνει και τις δύο παρατηρήσεις του Marx, την περιοδική εναλλαγή θέσης-αντίθεσης και την ποιοτική αλλαγή όταν η ποσότητα αυξηθεί ως μια κρίσιμη τιμή. Οι ταλαντώσεις χάλασης έχουν αυτοματισμό με περιοδικότητα, αλλά διεγείρονται εύκολα από εξωγενή ερεθίσματα που μπορεί να είναι τυχαία. Και να, ξαφνικά, που η τελεολογία μπόρεσε να συνυπάρξει με την τυχαιότητα. Όσο ο ταλαντωτής δε δέχεται εξωτερικά ερεθίσματα, λειτουργεί ρυθμικά, προβλέψιμα. Υπακούει όμως και σε εξωτερικά ερεθίσματα, που είναι τυχαία, και μοιάζει η λειτουργία του να είναι τυχαία, απρόβλεπτη. Το σχήμα του Πλάτωνος όμως ισχύει. Ο λόγος, διαμέσου του θυμού, ελέγχει τη βούληση, αλλά αυτή ταλαντώνεται και από μόνη της, εκδηλώνεται και χωρίς ερέθισμα. Όπως όταν βλέπουμε (γνωστικό) ένα νόστιμο μεζέ, μας ανοίγει η όρεξη (συναίσθημα) και θέλουμε (βούληση) να φάμε, αλλά θέλουμε να φάμε και χωρίς μεζέ, απλώς επειδή πέρασε η ώρα κι η βούλησή μας ταλαντώνεται.

Κοινωνική γνώση είναι η επιστήμη, βούληση η ηθική και συναίσθημα η τέχνη. Ηθική είναι λοιπόν το «θέλω» της κοινωνίας, που κάθε μέλος της το αντιλαμβάνεται σαν «πρέπει». Στις αγέλες, τα ζώα είναι ελεύθερα να κάνουν ό,τι θέλουν, απρόβλεπτα, υποκείμενα μόνο στους φυσικούς νόμους. Είναι βέβαια άνισα, διότι τα ισχυρά έχουν ευχερέστερη πρόσβαση στην τροφή τους από τα αδύνατα. Στις κοινωνίες, όπως των εντόμων, κάθε μέλος τους κάνει όχι ό,τι θέλει, αλλά ό,τι απαιτεί η κοινωνία τους, έχουν δηλαδή μηδενική ελευθερία, καθώς οι κοινωνικοί νόμοι τους εκδηλώνονται βιολογικά, με απαραβίαστα αντανακλαστικά. Βασικός σκοπός της κοινωνίας τους είναι η δημιουργία αποθηκών με τα χρειώδη για τις συνθήκες ένδειας. Και η πρόσβαση σ’ αυτές τις αποθήκες είναι ακριβώς ίση για όλα τα μέλη. Οι άνθρωποι, μόνοι αυτοί, ζουν σε πολιτείες που είναι κοινωνίες, στις οποίες όμως οι κοινωνικοί νόμοι αποφασίζονται από τους ίδιους. Έχουν ποικίλη ελευθερία και ισότητα στην πρόσβαση των αποθηκών τους.

Τα πολιτεύματα, κατά τον Αριστοτέλη είναι βασικά τρία (με υποδιαιρέσεις): Μοναρχία, ολιγαρχία, δημοκρατία. Στη μοναρχία (π.χ. βασιλεία, δικτατορία) ένας αποφασίζει τους νόμους για όλους και έχει την εξουσία να επιβάλει τη βούλησή του. Στην ολιγαρχία κυβερνά μια ομάδα ολίγων, που, στην καλύτερη περίπτωση, έχουν εκλεγεί από το σύνολο. Στη δημοκρατία οι άρχοντες κληρώνονται από το σύνολο των (ενήλικων) μελών της κοινωνίας. Οι νόμοι των μαθηματικών επιβάλλουν ώστε η βούληση του κληρωμένου δείγματος να είναι στατιστικά ίδια με του συνόλου. Σύμφωνα με τα παραπάνω, υπάρχει διάσταση ανάμεσα στην (ασαφή) Ηθική (βούληση της κοινωνίας) και στη (σαφή) νομιμότητα (βούληση των αρχόντων). Στη μοναρχία η διάσταση είναι μέγιστη. Κλασικό παράδειγμα είναι το δίλημμα της Αντιγόνης. Στην ολιγαρχία η διάσταση είναι μικρότερη, επειδή αυτοί που αποφασίζουν τους νόμους έχουν εκλεγεί από το σύνολο. Μόνο στη δημοκρατία η διάσταση είναι ελάχιστη, αφού εκείνοι που νομοθετούν είναι οι ίδιοι που βούλονται.

* Ο κ. Δημήτριος Α. Σιδερής είναι ομ. καθηγητής Καρδιολογία

 

 

Φιλότιμο

Δημ. Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitris.sideris@gmail.com

Κοινή Γνώμη, 8 Αυγούστου, 2017

Ηθική είναι το «θέλω» της κοινωνίας. Νομιμότητα είναι το «θέλω» των αρχόντων. Από τα τρία κύρια πολιτεύματα που περιγράφει ο Αριστοτέλης, μοναρχία, ολιγαρχία και δημοκρατία, στη μοναρχία η διάσταση μεταξύ ηθικής και νομιμότητας μπορεί να είναι μέγιστη, όπως στο τραγικό παράδειγμα της Αντιγόνης. Αντίθετα, στη δημοκρατία, όπου η νομιμότητα αποφασίζεται από ολόκληρη την κοινωνία, η διάσταση μεταξύ ηθικής και νομιμότητας είναι ελάχιστη. Στις ολιγαρχίες, όπως οι σύγχρονες δυτικές ρεπούμπλικες και η σύγχρονη λεγόμενη Ελληνική δημοκρατία, η διάσταση είναι διάμεση.

Παρά την προφανή, από όσα αναφέρθηκαν, υπεροχή της ηθικής έναντι της νομιμότητας, υπάρχει ένα σημαντικό τεχνικό πρόβλημα με την ηθική: η ασάφειά της. Το «θέλω» της κοινωνίας προσλαμβάνεται από κάθε μέλος της ως «πρέπει», που είναι αντιληπτό αποκλειστικά από αυτό το μέλος και από κανένα άλλο. Η κοινωνία όμως, για να επιβιώσει, έχει ανάγκη από σαφείς περιορισμούς της ελευθερίας των ατόμων, εξίσου αντιληπτούς από όλους. Στις απόλυτες κοινωνίες των εντόμων, μυρμηγκιών, τερμιτών, μελισσών κλπ αυτοί οι περιορισμοί επιβάλλονται υποχρεωτικά, αντανακλαστικά και τα άτομα είναι αδύνατο να τους παραβούν. Στην ανθρώπινη κοινωνία όμως οι περιορισμοί αποφασίζονται από τους ίδιους τους ανθρώπους. Ο άνθρωπος είναι ζώον πολιτικόν, λέει ο Αριστοτέλης, όχι κοινωνικό. Η ανθρώπινη κοινωνία είναι η πολιτεία.

Ένα πρόσφατο άρθρο στο Huffington Post μεταφέρει τη συζήτηση που έγινε από το BBC, για το Ελληνικό «φιλότιμο», μια λέξη που δεν μεταφράζεται σε καμιά ξένη γλώσσα, αλλά ούτε και οι Έλληνες μπορούμε να δώσουμε ακριβή ορισμό της. Ασχολήθηκε ιδιαίτερα με το φιλότιμο ο Andreas Deffner, Γερμανός συγγραφέας. Το τι πρέπει να κάνει κάποιος είναι καθαρά υποκειμενικό, δηλαδή είναι εκδήλωση του νοητού Εγώ του καθενός. Υπενθυμίζω πως το αισθητό Εγώ μας είναι αυτό που παρατηρεί οποιοσδήποτε πάνω μας, το σώμα μας δηλαδή. Το νοητό Εγώ, το τι σκέφτεται, αισθάνεται, θέλει κάποιος, δεν είναι άμεσα αντιληπτό από κανέναν πλην του εαυτού του. Οι άλλοι το εννοούν μόνο, το συμπεραίνουν, από τη συμπεριφορά του. Και το κοινωνικό Εγώ είναι η αποτύπωση της εικόνας του καθενός στο σύνολο του ανθρώπινου περιβάλλοντός του. Το «πρέπει» επομένως είναι ιδιότητα του νοητού Εγώ. Η ηθική όμως, το «θέλω» της κοινωνίας, αφορά το κοινωνικό Εγώ, το πώς επιδρά η κοινωνία πάνω του.

Στην εποχή του Πινδάρου εμφανίζεται για πρώτη φορά, φαίνεται, η λέξη «φιλοτιμία» με μάλλον αρνητική σημασία, αγάπη για την τιμή ή τη διάκριση ή τη φιλοδοξία. Με την άνθιση της δημοκρατίας, η λέξη πήρε θετική χροιά, να αρέσκεται κάποιος στους επαίνους της πόλης του, υπηρετώντας ωστόσο, πρώτα την κοινότητα (Β.Π.Βερτουδάκης). Από τότε ως πριν από 2 αιώνες, οι Έλληνες βρίσκονταν κάτω από κάποια επικράτεια, Μακεδονική, Ρωμαϊκή, Βυζαντινή, Οθωμανική. Επομένως, υπήρχε σημαντική διάσταση μεταξύ νομιμότητας και ηθικής. Όλο αυτό το διάστημα κυριάρχησε, γι΄ αυτό το λόγο, η τοπική κοινωνία, στην οποίαν μπορούσε η ηθική να έχει το πάνω χέρι στη νομιμότητα. Ο παράνομος, ο «κλέφτης», ήταν τιμώμενος ήρωας (όπως π.χ. ο Robin Hood στη Βρετανική μυθολογία). Αυτή η στάση συνεχίστηκε λιγότερο ή περισσότερο και μετά την επανάσταση του 1821, καθώς η δημοκρατία δεν αποκαταστάθηκε ποτέ ως τώρα. Υπενθυμίζεται ότι στη δημοκρατία οι άρχοντες κληρώνονται, ενώ στην ολιγαρχία εκλέγονται (Αριστοτέλης) και στη μοναρχία επιβάλλονται με λιγότερη ή περισσότερη βία. Για τους παραπάνω λόγους, ακόμη και σήμερα, η νομιμότητα αντιμετωπίζεται από τον κοινό πολίτη με δυσπιστία.

Τα κίνητρα των πράξεών μας μπορούν να θεωρηθούν, με απλοποιημένη τη διαίρεση του Maslow, ως κίνητρα του αισθητού, του κοινωνικού και του νοητού Εγώ. Στα πρώτα υπάγονται οι φυσιολογικές ανάγκες μας, όπως η πείνα, η ανάγκη για έρωτα κλπ ή και η απειλή για στέρησή τους. Στα κοινωνικά κίνητρα υπάγονται η αγάπη και η ανάγκη για κοινωνική αναγνώριση. Κίνητρο νοητό είναι η αυτοπραγμάτωση, η επιδίωξη του σκοπού που θέτει καθένας μόνος του, ανεξάρτητα από την αναγνώριση ή όχι από τους άλλους. Το ελληνικό κίνητρο του φιλότιμου έχει μια μοναδική ιδιαιτερότητα. Η χρόνια δυσπιστία στη νομιμότητα αυξάνει την αγάπη στην τιμή, ένα ηθικό, κοινωνικό, κίνητρο, αλλά και την αυτο-εκ-τίμηση, ένα νοητό, προσωπικό κίνητρο. Όποιος κάνει κάτι από φιλότιμο το κάνει και για να γίνει αντιληπτός και επαινεθεί από τους άλλους, και για να ικανοποιεί την εσωτερική ανάγκη για να πειθαρχήσει στο δικό του, προσωπικό, «πρέπει». Αντίθετα από το «πρέπει» που αντιστοιχεί στο κοινωνικό «θέλω», ο «φόβος» είναι που προωθεί τη νομιμότητα. Το φιλότιμο επηρεάζεται όμως και από τον έπαινο του άλλου. Τα κίνητρά μας δεν είναι ποτέ αμιγή. Η ικανοποίηση των κινήτρων ανώτερου επιπέδου προϋποθέτουν τη μερική τουλάχιστον ικανοποίηση των κινήτρων κατωτέρου. Αν κάποιος μου σφίξει το λαιμό εμποδίζοντάς με να πάρω αέρα, θα κάνω ό,τι μου ζητήσει. Το ίδιο θα κάνω αν κρατά ένα πιστόλι στον κρόταφό μου. Αποτελούν σπάνια εξαίρεση εκείνοι οι (ήρωες) που μπροστά στην ένταση των αισθητών, σωματικών, αναγκών τους, επιμένουν να παραμένουν στα πιστεύω τους στην αυτοπραγμάτωσή τους.

Στον αντίποδα του φιλότιμου βρίσκεται μια άλλη δυσκολομετάφραστη ελληνική λέξη, το «συμφέρον». Η αντίστοιχη ξένη λέξη interest σημαίνει μάλλον το ενδιαφέρον, παρά το συμφέρον. Αποδίδεται, ωστόσο, κάπως η έννοια του συμφέροντος με την εξελληνισμένη εκδοχή του interest, το «νιτερέσο».

Λέξεις όπως το φιλότιμο και το συμφέρον, είναι μοναδικά ελληνικές, διότι δεν έχουν αναπτυχθεί οι αντίστοιχες έννοιες στους ξένους. Κι αυτό, διότι μόνον οι Έλληνες έχουν βιώσει τη δημοκρατία και ποτιστεί μ΄ αυτήν από την αρχαιότητα με τη ζωντανή παράδοση των τοπικών κοινοτήτων τους, ενώ παράλληλα έχουν βιώσει για πολλούς αιώνες μια συχνά αμφισβητήσιμη νομιμότητα από ποικίλους κυριάρχους, ξένους ή και ντόπιους. Το φιλότιμο και το συμφέρον είναι στοιχεία του διαχρονικού Ελληνικού πολιτισμού. Μόνον οι Έλληνες έχουν βιώσει τη δημοκρατία με την πολύ στενή σχέση μεταξύ ηθικής και νομιμότητας, γεωγραφικά ανάμεσα στη Δύση όπου έχει επικρατήσει, μετά από πολλούς αιματηρούς αγώνες, η ολιγαρχία (ρεπούμπλικα τη λένε) και την Ανατολή, όπου κυριάρχησε για χιλιετηρίδες η μοναρχία. Διατήρηση της ταυτότητάς μας, εκτός από τη γλώσσα μας, σημαίνει και αρκετά άλλα, μεταξύ των οποίων είναι οι μοναδικές έννοιες του θετικού φιλότιμου και του αρνητικού συμφέροντος. Στην προσπάθειά μας να μιμηθούμε τη Δύση χάνομε βαθμιαία τα στοιχεία της ταυτότητάς μας. Από τη Δύση έχομε πολλά να ωφεληθούμε. Η ωφέλεια όμως πρέπει να προκύπτει από συμπληρωματική κυρίως διαδικασία, όχι μίμηση. Να τους προσφέρουμε πνευματικά και υλικά προϊόντα μας, ανταλλάσσοντάς τα με δικά τους.

 

Τρίτη άποψη. Επιστήμη και ιστορική επιστήμη

Δημ. Α. Σιδερής*

Ηπειρωτικός Αγών, 04 Αυγούστου 2017

Η επιστημονική αλήθεια βρίσκεται εκεί όπου διασταυρώνονται το νοητό με το αισθητό, η υπόθεση με την παρατήρηση, η θεωρία με την εμπειρία. Περιβάλλεται από μια άλω σφάλματος, που το μέγεθός του εκτιμάται, κι αυτό επίσης με σφάλμα. Όλα αυτά σε αντίθεση με την αποκαλυπτική αλήθεια, που ανακύπτει με πίστη και δεν ενέχει σφάλμα. Μπορεί, ωστόσο, να βρεθεί σε πλήρη αντίθεση με την εμπειρία.

Η ιστορία περιγράφει, για να μην ξεχασθούν, τα ένδοξα, ευκλεή, έργα, ελέγχοντάς τα από όλες τις μεριές και αναζητεί τα αίτιά τους. Το γράφει ο πατέρας της, ο Ηρόδοτος: «Ηροδότου Αλικαρνησσέος ιστορίης απόδεξις ήδε, ως μήτε τα γενόμενα έξ ανθρώπων τω χρόνω εξίτηλα γένηται, μήτε έργα μεγάλα τε καί θωμαστά, τά μέν Έλλησι, τά δέ βαρβάροισι αποδεχθέντα, ακλεά γένηται, τά τε άλλα και δι΄ ήν αιτίην επολέμησαν αλλήλοις». Η ιστορική επιστήμη όμως είναι κάτι διαφορετικό από την ιστορία. Σαν κάθε επιστήμη αναζητεί τους νόμους της ιστορίας, αφενός για την αγάπη στην αλήθεια και αφετέρου για να βοηθά να προβλέπονται μελλοντικά γεγονότα, πάντοτε με πιθανότητα μετρήσιμου σφάλματος ώστε να μην επαναληφθούν τα ίδια λάθη.

Ο επιστήμονας ιστορικός, όπως κάθε άλλος επιστήμονας, με βάση τα γνωστά, σχηματίζει μια υπόθεση. Στηριζόμενος σ΄ αυτή την υπόθεση, αναζητεί σχετικά τεκμηριωμένα γεγονότα που την κυρώνουν – ή την ακυρώνουν. Ή, αντιστρόφως, ξεκινά από τυχαίες παρατηρήσεις, σχηματίζει μια υπόθεση που τις ερμηνεύει, αναζητεί έπειτα άλλες παρατηρήσεις που τη στηρίζουν κοκ. Όλα τα φαινόμενα έχουν πολλαπλές αιτίες και καθένα τους γίνεται αιτία για πολλαπλά αποτελέσματα. Η τελολογία μπορεί να υπάρχει, αλλά όχι με ένα γραμμικό, υποχρεωτικό τρόπο. Το ότι έγινε κάποτε κάτι, μπορεί να συνέβαλε να γίνει κάτι άλλο αργότερα, το οποίο όμως θα μπορούσε να είχε συμβεί και από άλλες («τυχαίες») αιτίες, χωρίς τη συγκεκριμένη, η οποία συνέβαλε επίσης στην εμφάνιση και άλλων γεγονότων. Εξάλλου, είναι πιθανό ότι δεν θα γινόταν κάτι, αν δεν είχε γίνει κάτι άλλο προηγουμένως. Προφανώς, δεν θα είχε γίνει η Επανάσταση του 1821, αν δεν είχε προηγηθεί 4 αιώνες προηγουμένως η άλωση της Πόλης. Αντίθετα από τις φυσικές επιστήμες, στην ιστορική είναι αδύνατο το πείραμα. Να δυο παραδείγματα σημαντικών επιστημόνων ιστορικών της δικής μας εποχής.

Ο Παπαρρηγόπουλος υπέθεσε ότι ο Ελληνισμός είναι μια αδιάσπαστη συνέχεια από τους προϊστορικούς χρόνους ως τις μέρες μας και αναζήτησε ιστορικά στοιχεία για να το τεκμηριώσει. Ο Κορδάτος υπέθεσε ότι, όπως στα ιστορικά γεγονότα όλου του κόσμου, έτσι και στην Ελληνική ιστορία, η πάλη των τάξεων είναι η κινητήρια δύναμη των ιστορικών γενομένων και αναζήτησε δεδομένα για να τεκμηριώσει την υπόθεσή του. Όπως κάθε επιστήμονας, έτσι και ο ιστορικός, δεν μπορεί να αποφύγει τις προκαταλήψεις του. Αναζητώντας γεγονότα κάνει, άθελά του, επιλογές, προβάλλοντας τις παρατηρήσεις που στηρίζουν την υπόθεσή του και υποβαθμίζοντας εκείνες που την ακυρώνουν. Ακόμη κι αν η υπόθεσή του αποδειχθεί λανθασμένη, μένουν τα γεγονότα που ανακάλυψε. Μερικές φορές οι επιλογές είναι τόσο έντονες, που μετατρέπουν την ιστορία σε προπαγάνδα. Ο Ρίχτερ μελέτησε επιμελώς τα γερμανικά αρχεία για την Κρητική αντίσταση στο Β΄ΠΠ, αλλά δεν αναζήτησε μαρτυρίες των Ελλήνων αυτοπτών που επιβίωναν όταν έγραφε την ιστορία του.

Με βάση τα παραπάνω, στη συγγραφή ιστορικής επιστήμης, μεγεθύνονται τα στοιχεία μιας υπόθεσης, υποβαθμίζοντας άλλες παράλληλες αιτίες των ιστορικών γεγονότων. Στα παραπάνω παραδείγματα, προβάλλονται η εθνική συνείδηση και οι επιπτώσεις της πάλης των τάξεων αντίστοιχα, ενώ υποβαθμίζονται άλλες αιτίες αναταραχών όπως η γεωπολιτική σημασία του χώρου, οι γεωγραφικές ιδιότητές του δηλαδή που καθορίζουν τα γεγονότα· οι πίστεις των πρωταγωνιστών (και κομπάρσων), κυρίως θρησκευτικές· οι εμφανισιακές διαφορές μεταξύ των λαών, όπως το χρώμα του δέρματός τους· οι γλωσσικές διαφορές μεταξύ τους κλπ.

Οι παραπάνω σκέψεις μου γεννήθηκαν ενώ διαβάζω ένα βιβλίο (Η Ελληνική Επανάσταση του 1821, Β. Κρεμμυδάς). Γράφω πριν το τελειώσω κι επομένως δεν μπορώ να εκφέρω ακόμη γνώμη. Υποθέτω ότι και όταν θα έχω φθάσει στο συμπέρασμά του δεν θα μπορώ να έχω γνώμη, διότι έγκυρη γνώμη έχουν μόνον οι ειδήμονες, αυτοί δηλαδή που διαθέτουν ευρεία και βαθιά γνώση και ικανή εμπειρία. Παρακινήθηκα να το διαβάσω έχοντας δει μια κριτική που το θεώρησε προκατειλημμένο. Η κριτική ήταν τόσο υπερβολικά αρνητική, που μου φάνηκε αυτή προκατειλημμένη. Συνεχίζω να το διαβάζω, διότι απευθύνεται στον μη ειδικό αναγνώστη, έτσι που είναι εύληπτο, ενώ τονίζει στοιχεία που με τις γνώσεις που έχω από τα μαθητικά μου βιβλία και τα ελάχιστα ιστορικά που έχω διαβάσει έκτοτε μου έχουν μείνει άγνωστα. Για την ώρα το θεωρώ αξιόλογο, αφού με κέντρισε να κάνω σκέψεις και να τις διατυπώσω, όπως αυτή τη στιγμή που γράφω.

Καλά, δεν υπάρχει αντικειμενική αλήθεια; Ναι, υπάρχει, αλλά πάντοτε με μια άλω πιθανού σφάλματος. Η διαχρονική αξία αυτής της αλήθειας την ενισχύει, αλλά όχι πάντοτε. Από τα πανάρχαια χρόνια οι άνθρωποι πίστευαν ότι η γη είναι επίπεδη και ο ήλιος κινείται γύρω της. Κι αυτό, μολονότι ο Αρίσταρχος ο Σάμιος (310-230 π.Χ.) είχε διατυπώσει την άποψη του ηλιοκεντρικού συστήματος που υιοθετήθηκε 2 χιλιετίες αργότερα από τον Κοπέρνικο. Και ο Ερατοσθένης ο Κυρηναίος (276-194 π.Χ.) υπολόγισε το μέγεθος της γης θεωρώντας την σφαίρα με αξιοθαύμαστη ακρίβεια (περίμετρος 39 690 χιλιόμετρα, αντί των ορθών 40 048 χιλιομέτρων). Δεν παύει όμως η διαχρονική αντοχή μιας υπόθεσης να είναι ισχυρός παράγοντας επιστημονικής αλήθειας. Μόλις πριν από λίγες εβδομάδες ο αμερικανικός τύπος ήταν αποκαλυπτικός στο ότι σύμβουλοι του Αμερικανού Προέδρου (Allison, D.Kagan, H.R.McMaster), άριστοι γνώστες του Θουκυδίδη, τον συμβουλεύουν να αποφύγει την «παγίδα του Θουκυδίδη». Κατά το μεγάλο ιστορικό, του είπαν, ο καταστροφικός Πελοποννησιακός πόλεμος έγινε διότι η Σπάρτη, κατεστημένη μεγάλη δύναμη της εποχής, είδε με φοβία την ταχεία ανάπτυξη των Αθηνών, μια ανερχόμενη δύναμη. Επομένως και η καθιερωμένη μεγάλη δύναμη της σύγχρονης εποχής, οι ΗΠΑ, θα είναι λάθος να βλέπουν με φοβία την ταχέως ανερχόμενη δύναμη της Κίνας. Το κακό είναι πως σπάνια οι πολιτικοί διδάσκονται από την ιστορία (αν υποθέσουμε ότι ο Πρόεδρος των ΗΠΑ είναι πολιτικός, λέω εγώ, ο προκατειλημμένος)…

Τέλειωσα το βιβλίο. Όχι, δεν το βρήκα προκατειλημμένο. Εκτός αν θεωρείται προκατάληψη το ότι προβάλλει τις οικονομικές όψεις της επανάστασης, και επικεντρώνεται δυσανάλογα στα νέα στοιχεία που φέρνει στο φως, αντί των παραδοσιακών εθνικιστικών ή αριστερών (πάλη των τάξεων) ερμηνειών . Άξιζε ο χρόνος που διέθεσα για να το διαβάσω.

dimitris.sideris@gmail.com

*Ο κ. Δημήτριος Α. Σιδερής είναι ομ. καθηγητής Καρδιολογίας