Χειμερινό Ηλιοστάσιο

Δημ. Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitris.sideris@gmail.com

Κοινή Γνώμη, 29 Δεκεμβρίου 2017

Εύκρατη είναι η ζώνη της γης που βρίσκεται ανάμεσα στις πολικές και τροπικές περιοχές. Ο ήλιος πέφτει σ΄ αυτή κατά μέσον όρο με γωνία 45^ο, δηλαδή ούτε υπερβολική ζέστη ούτε υπερβολικό κρύο. Έχει κλίμα λοιπόν κατάλληλο για να υπάρξει και να αναπτυχθεί η ζωή όπως την ξέρομε. Στο νότιο ημισφαίριο η εύκρατη ζώνη περνάει μέσα από εκτάσεις στεριάς, που χωρίζονται μεταξύ τους από τεράστιους όγκους ωκεανών. Τέτοιους όγκους ήταν απίθανο να μπορεί να τους διασχίζει ο πρωτόγονος άνθρωπος. Στο βόρειο ημισφαίριο αντίθετα, η εύκρατη ζώνη περνάει από περιοχές που πάντοτε ήταν σχετικά εύκολο, μέσα από αιώνες ή χιλιάδες χρόνια να μετακινούνται οι άνθρωποι. Κίνα, Ινδία, Μεσοποταμία, Φοινίκη, Αίγυπτος, Ιουδαία, Ελλάδα, Ιταλία, Ιβηρική κλπ. Δεν είναι περίεργο λοιπόν που σ΄ αυτή τη ζώνη προηγήθηκε η ανάπτυξη του πολιτισμού, καθώς διαρκώς ανθρώπινες μάζες μετακινούνταν, άλλοτε ανταγωνιστικά, με πολέμους, κι άλλοτε συμπληρωματικά, με εμπόριο. Το παράπλευρο όφελος ήταν πάντοτε ο εμπλουτισμός όλων των περιοχών με στοιχεία πολιτισμού που μεταφέρονταν από αλλού, γονιμοποιούνταν μεταξύ τους, επωάζονταν και πολλαπλασιάζονταν έτσι σε κάθε τόπο.

Σ΄ αυτή την εύκρατη ζώνη λοιπόν, υπάρχει μια εναλλαγή 4 εποχών. Ρυθμικά, επί μυριάδες έτη που το είδος homo sapiens υπάρχει πάνω στη γη, η ίδια διαδοχή, η ίδια ταλάντωση. Γύρω στις 21 του Δεκέμβρη είναι η μακρότερη νύχτα, γύρω στις 21 του Ιούνη η μακρότερη μέρα. Μετά τη μακρότερη νύχτα, αρχίζει να μεγαλώνει η μέρα, αρχίζει η γη να πρετοιμάζεται για να ανανεωθεί την Άνοιξη που θα έλθει. Εκείνη τη μέρα αναγεννιέται η ετήσια ελπίδα στον άνθρωπο. Δεν είναι περίεργο που οι άνθρωποι από τους προϊστορικούς χρόνους γιόρταζαν τη Χειμερινό Ηλιοστάσιο.

Οι αρχαίοι πρόγονοί μας γιόρταζαν στο Χειμερινό Ηλιοστάσιο τη γέννηση του Διονύσου, γιου του Δία και της παρθένου Σεμέλης. Τον αποκαλούσαν «σωτήρα» και «θείο βρέφος». Ήταν ο «καλός ποιμένας», οι ιερείς του οποίου κρατούσαν την ποιμενική ράβδο, όπως συνέβαινε και με τον Όσιρη. Ο Διόνυσος ταυτιζόταν με το κρασί (θυμίζει το «πίετε ἐξ αὐτοῦ πάντες· τοῦτο γάρ ἐστι τὸ αἷμά μου…»), πέθαινε κάθε χρόνο και γι΄ αυτό ήταν άνθρωπος θνητός, δεν είχε θέση στον Όλυμπο, αλλά ανασταινόταν στη συνέχεια, γι΄ αυτό ήταν και θεός, θεάνθρωπος. Οι Λατίνοι γιόρταζαν στο χειμερινό ηλιοστάσιο τα Σατουρνάλια (από τον Saturnus που ταυτιζόταν με το δικό μας Κρόνο). Ο Κρόνος κατάπινε τα παιδιά του, αλλά υποχρεωνόταν να τα εμέσει, να τα ξαναβγάλει στην επιφάνεια. Ο Κρόνος- Χρόνος δηλαδή κατάπινε λίγο λίγο τον Ήλιο και τη μέρα με όλα τα αγαθά προϊόντα τους, ως το χειμερινό ηλιοστάσιο που άρχιζε να τα ξαναφέρνει στη ζωή. Σε πολλούς λαούς υπήρχαν αντίστοιχες εορτές, όπως Γιάλντα, Καρατσούν, Χάνουκκα, Κουάντζα κλπ (δεν χρειάζεται να θυμάστε τέτοια ονόματα ούτε κι εγώ τα θυμάμαι, απλώς τα αναφέρει η Wikipedia). Τον 6ο μ.Χ. αιώνα η Χριστιανική Ρωμαϊκή αυτοκρατορία είχε επικρατήσει πια και η γέννηση του φυσικού ήλιου στο χειμερινό ηλιοστάσιο των Σατουρναλίων, αντικαταστάθηκε από τη γέννηση του «Ήλιου της Δικαιοσύνης» κι εμείς εορτάζομε στις 25 Δεκεμβρίου τα Χριστούγεννα.

Μεγάλη γιορτή. Γεννήθηκε ο Καλός Ποιμένας, ο ΄Ηλιος της Δικαιοσύνης. Κι έφερε, όχι πια μόνο τη φυσική αναγέννηση, αλλά και την πνευματική, τη λύτρωσή μας από το προπατορικό αμάρτημα. Έφερε, πάνω απ΄ όλα την αγάπη. «Ἐὰν ταῖς γλώσσαις τῶν ἀνθρώπων λαλῶ καὶ τῶν ἀγγέλων, ἀγάπην δἐ μὴ ἒχω, γέγονα χαλκὸς ὴχῶν καὶ κύμβαλον ἀλαλάζον…νυνὶ δἐ μένει πίστις, ἐλπίς, ἀγάπη, τὰ τρία ταῦτα· μείζων δἐ τούτων ἡ ἀγάπη.»

Ο Ήλιος της Δικαιοσύνης δεν άρεσε στους τότε άρχοντες, τους Γραμματείς και Φαρισαίους ούτε στους πλουσίους. «Καθεῖλε δυνάστας ἀπὸ θρόνων καὶ ὓψωσε ταπεινοὺς, πεινῶντας ἐνέπλησεν ἀγαθῶν καὶ πλουτοῦντας ἐξαπέστειλε κενοὺς». Τη συνέχεια την ξέρομε.

Με τη νίκη του Μεγάλου Κωνσταντίνου, που η μάνα του, η Αγία Ελένη, ήταν Χριστιανή, εγκαταστάθηκε ο Χριστιανισμός στον κόσμο. Να το αντιστρέψω: Ουδέν αγαθόν αμιγές κακού. Με την υιοθέτηση του Χριστιανισμού από την επίσημη πολιτική, ο Χριστιανισμός έγινε όργανό της. Η υπέροχη Χριστιανική εκκλησία απέκτησε αυτοκρατορική δομή. Ο φτωχικός Χριστούλης καβάλα σε ένα γαϊδουράκι και μ΄ ένα ακάνθινο στεφάνι συμβολίσθηκε με χρυσοκεντημένα άμφια και αδαμαντοποίκιλτες μίτρες των επισκόπων. Το «αγαπάτε τους εχθρούς ημών» αντικαταστάθηκε από το «Θάνατο στους απίστους» των Σταυροφόρων ή και από τη νύχτα του Αγίου Βαρθολομαίου. Σε κάθε πόλεμο οι ιερείς ευλογούν τα όπλα των συμπατριωτών τους εναντίον των εχθρών τους που τα ευλογούν οι ιερείς των αντιπάλων. Ωστόσο, ο λαός εξακολουθεί να γιορτάζει κάθε χρόνο την προσμονή της άλλης μέρας, με τον Ήλιο της Δικαιοσύνης.

Και σήμερα; Γύρω στις μέρες των Χριστουγέννων, λίγο πριν ή μετά, κρίνεται σε σημαντικό βαθμό το αύριο της Ελλάδας. Θα επέλθουν συμφωνίες; Ως τώρα έχομε νιώσει ασήκωτο το τίμημα των συμφωνιών – και όχι ολόκληρο ακόμη. Δεν έχομε ιδέα τι έχει διαμειφθεί κεκλεισμένων των θυρών στη δημοκρατική εύκρατη ζώνη που βρισκόμαστε. Έχομε βιώσει όλοι μείωση μισθών και συντάξεων, αύξηση της ανεργίας, γιγάντωση των φόρων, υποβάθμιση υγείας και παιδείας –έπεται συνέχεια. Αν όλα πάνε καλά, τι σημαίνει; Ακούονται πολλά, δεν ξέρω τι ισχύει. Ακούεται πως υποβαθμίζεται το ΔΝΤ στην υπόθεσή μας. Αν είναι αλήθεια, είναι καλό ή κακό; Κάθε στήριγμα είναι και εξάρτηση. Στηρίγματα στη σειρά αυξάνουν την εξάρτηση, εξαρτήσεις παράλληλες αυξάνουν το στήριγμα. Αν για να πάρουμε βοήθεια χρειάζεται η συναίνεση ΚΑΙ του ενός ΚΑΙ του άλλου (στηρίγματα στη σειρά), η εξάρτησή μας αυξάνεται. Ο εξοστρακισμός του ενός, μας ανακουφίζει. Αν μάλιστα βρισκόταν και παράλληλη εξάρτηση (συναίνεση ΕΙΤΕ του ενός ΕΙΤΕ του άλλου), τα στηρίγματά μας θα αυξάνονταν χωρίς αύξηση εξάρτησης. Κι εδώ είναι που χρειάζεται μαεστρία στην εξωτερική μας πολιτική. Ένα όπλο που έχει κάθε κράτος είναι η αξιοπιστία του. Πάντα ήταν μειωμένη η δική μας. Τα τελευταία 10 χρόνια μειώνεται σταθερά κι έχει κατακρημνισθεί πρωτοφανώς τελευταία. Από την άλλη, για να μην τα βλέπουμε όλα μαύρα, η τόνωση των φιλικών σχέσεών μας με κάποιους γείτονες (Ισραήλ, Αίγυπτο, Κύπρο), χωρίς εθνικιστικούς φανφαρονισμούς, αλλά με συνέπεια απέναντι στους υπόλοιπους είναι καλά σημάδια. Η αναβάθμιση των σχέσεών μας με τους μεγάλους, ΗΠΑ, Κίνα, Ευρωπαϊκή Ένωση, χωρίς σοβαρούς τριγμούς με τη Ρωσία, έχουν επίσης ρόδινη χροιά.

Ας στολίσουμε λοιπόν το δέντρο μας. Κι ας δεχτούμε την έλευση του Σωτήρα με την ελπίδα ότι θα αλλάξει με το ηλιοστάσιο και η πορεία προς εμάς του Ήλιου της Δικαιοσύνης.

 

 

 

Θεωρία παιγνίων

Δημ. Α. Σιδερής* dimitris.sideris@gmail.com

Ηπειρωτικός Αγών, 22 Δεκεμβρίου 2017

Δεν έχω διαβάσει για τη θεωρία των παιγνίων και το σημείωμά μου αυτό δεν έχει σχέση με τον κ. Βαρουφάκη που είναι, λέγεται, εξπέρ. Τώρα όμως, συνταξιούχος, παίζω συχνά στον κομπιούτορά μου. Όχι τα τρομερά παιχνίδια απομίμησης, όπου εξωγήινα τέρατα αντιμετωπίζονται από γήινους υπερήρωες, ενώ ακούεται θαυμάσια μουσική, σαν αυτή του Νικόλα. Περιορίζομαι σε κλασικά παιχνίδια, σκάκι, κούπες κ.λπ. Στις γιορτές παίζομε.

Έχω ξαναγράψει για το παιχνίδι (Ηπειρωτικός Αγών, 09.09.2017 και dimitrissideris.wordpress.com). Υποστήριξα τότε ότι το παιχνίδι είναι ο κυριότερος βιολογικός τρόπος για να ασκηθεί και εκπαιδευθεί διασκεδάζοντας και ακίνδυνα ένα ζώο, και, όμοια, ο άνθρωπος, για να αντιμετωπίζουν τα πραγματικά προβλήματά τους. Το παιχνίδι αποτελεί προτύπωση των αγώνων της ζωής. Μήπως και της πολιτικής;

Τα παιχνίδια διέπονται από δύο ειδών κανόνες: κανόνες πώς να παίζεις και πώς να κερδίζεις. Οι πρώτοι είναι υποχρεωτικοί. Αν δεν τους τηρείς, δεν μπορείς να συνεχίσεις το παιχνίδι. Αποβάλλεσαι με τον ένα ή τον άλλο τρόπο. Αν θέλεις να συνεχίσεις να παίζεις, δε σου μένει άλλη επιλογή από το να τους τηρείς. Οι κανόνες όμως, πώς να κερδίζεις είναι προαιρετικοί, με επιλογή. Τους μαθαίνεις ασκούμενος, παίζοντας. Μ’ αυτούς τους κανόνες αντιμετωπίζονται δύο ειδών προκλήσεις: αφενός η τύχη (σε κάποια παιχνίδια) και αφετέρου η λογική ή τεχνική, προσπάθεια κάποιου(ων) αντιπάλου(ων). Ο αγώνας στο παιχνίδι μπορεί να είναι ανταγωνιστικός ή με άμιλλα ή και με συμμαχίες. Να σημειώσω πως, όταν παίζω σκάκι εναντίον του υπολογιστή, νιώθω αγωνία. Με την ήττα δεν ντρέπομαι απέναντι στους άλλους, αφού δεν υπάρχει ανθρώπινος αντίπαλος, αλλά έναντι του εαυτού μου, που δεν τα έβγαλα πέρα με την προγραμματισμένη λογική του υπολογιστή. Αγωνιώ λιγότερο παίζοντας τυχερά παιχνίδια. Αν χάσω, δε φταίω, ήμουν άτυχος. Και στις δύο περιπτώσεις όμως, αν κερδίσω, χαίρομαι.

Να τώρα μια διαφορά του κομπιούτορα παίκτη από τον ανθρώπινο ανταγωνιστή. Παίζοντας με έναν άνθρωπο, μπορώ να «κλέψω», να κάνω μιαν ανεπίτρεπτη κίνηση. Αν γίνω αντιληπτός, αποβάλλομαι από το παιχνίδι. Αν όμως δεν με τσακώσουν, εγώ κερδίζω! Στον υπολογιστή η ανεπίτρεπτη κίνηση δεν είναι δυνατή. Μου θυμίζει τη ζωή στις κοινωνίες των εντόμων, όπου τα μέλη τους ενεργούν υποχρεωτικά προς όφελος της κοινωνίας τους, χάρη σε κατάλληλα αντανακλαστικά. Θα μπορούσε άραγε μια ανθρώπινη κοινωνία να οργανωθεί σαν τις μέλισσες ή τον υπολογιστή, αποκλείοντας τις παραβάσεις; Και, αν γίνεται, θα ήταν επιθυμητό; Οι νόμοι της ανθρώπινης κοινωνίας (πολιτείας) αποφασίζονται και επιβάλλονται από τους ίδιους τους ανθρώπους, από τους «άρχοντές» τους. Έργο των κοινωνικών επιστημών είναι η αναζήτηση τέτοιων νόμων που αποκλείουν (ή μειώνουν στο ελάχιστο) την παραβατική δυνατότητα. Παράδειγμα. Η διαφθορά στηρίζεται κυρίως στην ύπαρξη «μέσου» στις μοναρχίες, όπου ο άρχοντας ευνοεί, λόγω του μέσου, κάποιον ή στην πελατειακή σχέση στις ολιγαρχίες, όπου οι εκλεγόμενοι άρχοντες αγοράζουν ψήφους πουλώντας εξυπηρέτηση. Όταν όμως οι άρχοντες κληρώνονται, όπως στη δημοκρατία, οι δυνατότητες διαφθοράς περιορίζονται σημαντικά. Επιθυμούμε όμως μια κοινωνία χωρίς δυνατότητα διαφθοράς, έναν παράδεισο χωρίς το δέντρο της γνώσεως του καλού και του κακού; Θα διαφέραμε τότε από τις κοινωνίες των εντόμων;

Η ανθρώπινη ύπαρξη έχει τρεις υποστάσεις, μια αισθητή από όλους· μια νοητή, άμεσα αντιληπτή μόνον από το ίδιο το υποκείμενο, ενώ οι άλλοι μόνο έμμεσα μπορούν να τη νοούν, να τη συμπεραίνουν· και μια κοινωνική. Αντίστοιχα κατανέμεται ο χρόνος του καθενός. Η κοινωνική συμπεριφορά καταλαμβάνει το τρίτο περίπου του χρόνου καθενός και μόνο στην ενήλικη ζωή. Είναι ο επαγγελματικός και ο πολιτικός χρόνος. Ένα άλλο τρίτο αφιερώνεται στην αισθητή ύπαρξη για ικανοποίηση των σωματικών αναγκών (π.χ. ύπνος) και ένα τρίτο στην πραγμάτωση των ιδιαίτερων σκοπών και επιθυμιών καθενός. Η πολιτεία αποτελείται από ρόλους που τους υποδύονται κυρίως ενήλικοι, επαγγελματίες. Στα παιδιά και στους συνταξιούχους η συμμετοχή του κοινωνικού Εγώ είναι εξαιρετικά μειωμένη. Κυρίως στο κοινωνικό ωράριο, οφείλουν να ισχύουν οι υποχρεωτικοί νόμοι, σαν των κοινωνικών εντόμων, έτσι που ακόμη και αν κάποιος είναι διεφθαρμένος χαρακτήρας, να μη του δίνεται η δυνατότητα να παραβιάσει τους νόμους. Η εκτροπή τον θέτει εκτός κοινωνίας. Στο παράδειγμα της δημοκρατίας που ανέφερα, αποχή είναι αδύνατη στην επιλογή αρχόντων (βουλευτών, δικαστών) για ορισμένη θητεία, αφού τα ονόματα όλων των πολιτών είναι γραμμένα στην κληρωτίδα. Περισσότερο σήμερα παρά στην αρχαιότητα, η Τρίτη εξουσία (εκτελεστική, κυβέρνηση) απαιτεί εξειδικευμένες γνώσεις που δεν επιτρέπουν την κλήρωση και απαιτούν εκλογή, όπως στην αρχαιότητα οι «στρατηγοί». Σ’ αυτούς δεν αποκλείεται η δυνατότητα διαφθοράς. Ωστόσο, κάτω από τον έλεγχο της αδέσμευτης κληρωμένης βουλής και δικαιοσύνης, οι δυνατότητές τους είναι σημαντικά περιορισμένες.

Ο Παλαμήδης επινόησε στην Τροία τους πεσούς, τα ζάρια, αμιγώς τυχερό παιχνίδι. Το σκάκι είναι ινδική επινόηση με μηδενικό παράγοντα τύχης, μεταξύ δύο ανταγωνιστών. Στην πρέφα παίζουν τρεις που σε κάθε γύρο οι δύο συμμαχούν εναντίον του ενός, ως την τελική κατάληξη. Κι αυτή μπορεί να είναι είτε η ήττα του ενός (που συνήθως κερνάει) ή η εξάντληση της «κάσας», ενός είδους κεφαλαίου, με νίκη του ενός που εισπράττει καπίκια, ήττα του δεύτερου, που πληρώνει, και ούτε νίκη ούτε ήττα του τρίτου, που εισπράττει καπίκια από τον ηττημένο και πληρώνει το νικητή. Ωραία προτύπωση του αγώνα στην κοινωνία.

Το 2015 αμφισβητήσαμε θεμελιώδεις κανόνες. Ένας ήταν οι κανόνες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Υποχρεωτικοί. Παράβαση σημαίνει αποβολή, Grexit. Δεν είμαστε εντελώς παράλογοι. Οι κανόνες της Ε.Ε. είναι ανθρώπινοι. Άρα μπορούν να αλλάξουν. Αυτή την αλλαγή, ενδεχομένως απαραίτητη για να μη διαλυθεί η Ένωση, επιδιώξαμε το 2015. Ο άλλος κανόνας που παραβιάσαμε είναι ο προαιρετικός της πρέφας: Δεν εξασφαλίσαμε συμμαχίες, ενώ είχαμε δυνητικούς φυσικούς συμμάχους που συνέπασχαν μαζί μας. Θυμίζω πως μια ευφυής πολιτική συμμαχιών με τις χώρες του ευρωπαϊκού Νότου σε μιαν άλλη εποχή, έφερε τα «Μεσογειακά Προγράμματα» που ενίσχυσαν, έστω πρόσκαιρα, τις οικονομίες των αντίστοιχων χωρών.

Πέρα από λογικούς κανόνες υπάρχουν και οι ψυχολογικοί. Το υπαινίχθηκα παραπάνω. Αυτοί ταλαντώνονται. Περιοδικά, πεινάμε, διψάμε, θέλουμε να κάνουμε έρωτα και, αντίστοιχα, στην υγιή κοινωνία, περιοδικά εναλλάσσομε μια φάση ανάπτυξης, δηλαδή ένα είδος νηστείας, σχηματίζοντας αποθήκες, όπως στα κοινωνικά ζώα, με φάση κατανάλωσης. Ακόμη υπάρχει αγωγιμότητα, έτσι που η ταλάντωση του ενός μεταφέρεται στον άλλο και η πτώχευση μιας τράπεζας στις ΗΠΑ μπορεί να πυροδοτήσει παγκόσμια οικονομική κρίση. Τέτοιοι κανόνες έχουν στοιχεία Τύχης, αν και η περιοδικότητά τους θα επέτρεπε να πιθανολογηθούν από τους ειδήμονες των παιγνίων και των κοινωνικών επιστημών.

* Ο κ. Δημήτριος Α. Σιδερής

είναι ομ. καθηγητής Καρδιολογίας

ΘΑΝΑΤΟΣ ΚΑΙ ΧΑΡΑ

Δημ. Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitris.sideris@gmail.com

Κοινή Γνώμη, 19 Δεκεμβρίου 2017

Έκανα την ίδια περίπου ομιλία σε δύο συνέδρια, ένα στα Γιάννενα, με γενικό θέμα «Πότε πρέπει να πεθαίνουμε;» και ένα στην Αθήνα με γενικό τίτλο «13o Πανελλήνιο Συνέδριο για τη Διοίκηση, τα Οικονομικά και τις Πολιτικές της Υγείας». Εξετάστηκε το ζήτημα από πολλές πλευρές: Ιατρική, νοσηλευτική, ψυχολογική, φιλοσοφική, νομική, θρησκευτική, κλπ. Οργανωτής ο Γιάνης Δημολιάτης, παρουσίασε «διαθήκη» του, στην οποία ζητούσε να μην του εφαρμοσθούν μέθοδοι διάσωσης, αν βρεθεί σε κατάσταση μη αναστρέψιμη. Εξετάστηκαν ζητήματα ενεργητικής και παθητικής ευθανασίας. Ενεργητική είναι όταν σε καταστάσεις ανυπόφορες τα αναλγητικά και ανακουφιστικά μέτρα δεν επαρκούν για μια στοιχειώδη ποιότητα ζωής και ο γιατρός χορηγεί υπερβολικές δόσεις ανακουφιστικών φαρμάκων. Παθητική είναι όταν απέχει ο γιατρός να εφαρμόσει αγωγή που παρατείνει τη ζωή του αισθητού Εγώ, σε περιπτώσεις αφόρητης κατάστασης. Στην υποβοηθούμενη ευθανασία, ο γιατρός προσφέρει τα μέσα στον πάσχοντα από τέτοιες καταστάσεις να τα χρησιμοποιήσει όποτε αυτός νομίζει. Στην Ελλάδα τίποτε από τα παραπάνω δεν είναι νόμιμο. Τα προβλήματα είναι δυσεπίλυτα, ιδιαίτερα όταν ο ασθενής έχει πάψει να έχει τις αισθήσεις του, για να εκφρασθεί ο ίδιος.

Στην εκκλησία ευχόμαστε «ανώδυνα, ανεπαίσχυντα, ειρηνικά, τα τέλη της ζωής», αλλά η ευχή απευθύνεται στο Θεό, όχι στο γιατρό. Διατυπώθηκε όταν η ιατρική δεν είχε τη δυνατότητα να επέμβει. Αν όμως θεωρηθεί ότι ο Θεός ενεργεί διαμέσου κάποιου φυσικού τρόπου, ακόμη και επηρεάζοντας τις ενέργειες ανθρώπων, γιατί να μη δεχθούμε ότι ο γιατρός που εξασφαλίζει ανώδυνα και ειρηνικά τα τέλη ενεργεί ως όργανο του Θεού; Από κοινωνική σκοπιά τα προβλήματα περιπλέκονται περισσότερο, καθώς στο χρόνο ζωής που πετυχαίνει να προσφέρει στον άρρωστό του ο γιατρός, ο άρρωστος μπορεί να αλλάξει τη διαθήκη του ή να προβεί σε ομολογίες που κανονικά θα ήθελε να αποκρύψει.

Δεν μπόρεσα να παρακολουθήσω όλες τις εργασίες των σημαντικών αυτών υπαρξιακών συνεδρίων, οι σκέψεις που μου γέννησαν όμως είναι διαρκείς. Και αναρωτήθηκα, πότε θα πρέπει να πεθάνω εγώ; Αντικατάστησα τη λέξη «πρέπει» με τη λέξη «θέλω». Πότε θέλω να πεθάνω λοιπόν;

Οποιαδήποτε θέληση και να εκφράσω αυτή τη στιγμή διέπεται από το λογικό έλεγχό μου. Όταν θα έλθει η κρίσιμη ώρα όμως, κυριαρχεί πάνω στη λογική η αυτόματη βούληση που κανένας δεν μπορεί να προβλέψει ποια θα είναι, εφόσον βέβαια θα έχει τις αισθήσεις του για να την εκφράσει. Η προοπτική μιας αφόρητης ζωής είναι η περισσότερο προφανής. Όταν συνοδεύεται από συμπτώματα που η ανακουφιστική αγωγή σε μέγιστες δόσεις δεν πετυχαίνει το σκοπό της, η προτίμηση του θανάτου γίνεται κατανοητή. Τότε διακυβεύεται η αισθητή, σωματική, ζωή· η ποσότητά της, τότε, η παράτασή της, παύει να προτιμάται από την ποιότητά της.

Υπάρχει όμως και η κοινωνική ζωή. Οι σχέσεις μου με τους άλλους. Συχνές είναι οι αυτοκτονίες όταν η σχέση με τους άλλους ανθρώπους γίνεται ανυπόφορη. Μιλώ για τις περιπτώσεις στις οποίες αυτοκτονεί κάποιος επειδή πτώχευσε, επειδή δεν μπορεί να αντιμετωπίσει την κοινωνία γύρω του που τον αποδοκιμάζει, τουλάχιστον, όπως αυτός προσλαμβάνει τη συμπεριφορά της.

Υπάρχει ακόμη και το τέλος της νοητής, της μοναδικά ανθρώπινης, ζωής. Ζω για τη χαρά. Η συνουσία προσφέρει ηδονή. Ο έρωτας προσφέρει χαρά. Η ύψιστη χαρά που μπορούμε να νιώσουμε είναι όταν πετυχαίνουμε να δώσουμε χαρά σε άλλον. Στην ερωτική επαφή, δεν υπάρχει μόνο η ηδονή της συνουσίας, αλλά και η χαρά από την προσφορά χαράς διαμέσου της στο αγαπημένο πρόσωπο. Χαρά νιώθομε ακόμη όταν παραστεκόμαστε στις δύσκολες στιγμές δίνοντας χαρά στα παιδιά μας, γενικότερα σε όσους αγαπάμε. Γέρασα πια. Η ερωτική μου δραστηριότητα έχει εξαντληθεί. Τα παιδιά μου έχουν μεγαλώσει, είναι πια ανεξάρτητα, δεν έχω τίποτε να τους προσφέρω, από αυτά μάλλον προσδοκώ να μου προσφέρουν, έστω ένα ποτήρι νερό. Οι φίλοι γύρω μου έχουν αραιώσει. Οι λίγοι που έχουν μείνει δεν έχουν ανάγκες που θα μπορούσα εγώ να τις θεραπεύσω. Υπήρξα γιατρός. Τώρα είμαι συνταξιούχος. Σε κανένα άρρωστο δεν μπορώ πια να προσφέρω τίποτε με την επαγγελματική δραστηριότητά μου. Είμαι άχρηστος. Και είμαι βάρος στην κοινωνία. Της κοστίζω. Το έχει αντιληφθεί αυτή και περικόπτει όλο και περισσότερο τη σύνταξή μου (μολονότι προπληρωμένη). Από τα πολλά παιδιά που έκανε κάποιος δεν ήταν κανένα τους δίπλα του στις γιορτές. Το θέμα όμως είναι ότι δεν είμαι μόνον άχρηστος, ανίκανος να προσφέρω ό,τι μετριέται, ιδίως σε χρήμα, αλλά και διότι αδυνατώ πια να προσφέρω χαρά στους γύρω μου.

Διατηρεί ακόμη κάποιος ικανότητες για προσφορά πνευματικής απόλαυσης, αν είναι συγγραφέας, ποιητής, μουσουργός, ζωγράφος, καλλιτέχνης γενικά, ή ερευνητής και παραμένει δημιουργικός. Να όμως που με την ηλικία αρχίζει να χάνει και τις πνευματικές του δυνάμεις. Η μνήμη του διαρκώς λιγοστεύει. Να, τώρα δεν του έρχεται στο μυαλό η λέξη που ζητά, ενώ έχει στη νόησή του ξεκάθαρη την έννοια που θέλει να εκφράσει. Η ικανότητά του να μαθαίνει, να σχηματίζει καινούργια εξαρτημένα αντανακλαστικά, μειώνεται δραστικά κι αυτή. Παραμένει ακόμη ο «θυμός» του, το συναίσθημά του και θλίβεται για την κατάντια του. Τώρα μετρά η τάξη που συνήθισε σε όλη τη ζωή του να έχει, καθώς, χωρίς αυτήν, χάνει πιο εύκολα τα πράγματά του και αναστατώνεται. Ωστόσο, όσο ζούμε, και επειδή ζούμε, έχομε υποχρέωση στη θλίψη, αλλά και δικαίωμα στη χαρά. Μπορώ να χαίρομαι τώρα αναλογιζόμενος τη ζωή που έκανα στο φευγάτο πια παρελθόν: τα προβλήματα που ξεπέρασα, τη δημιουργία μιας ωραίας, ευτυχισμένης οικογένειας, την προσφορά μου στην κοινωνία με την επαγγελματική μου δραστηριότητά, τα χαροποιά έργα που δημιούργησα, τους φίλους που επέλεξα και, όσοι απ΄ αυτούς ζουν ακόμη τη θυμούνται με ίδια αισθήματα όπως εγώ. Όσο ακόμη διαθέτω μνήμη. Υπάρχει όμως και η αθανασία. Μπορώ να χαίρομαι τώρα για ό,τι χαροποιό από μένα θα παραμένει μετά το θάνατό μου στο άσωστο μέλλον. Τα παιδιά μου αποτελούν επέκταση των γεννητικών μου κυττάρων, μαζί με το πνεύμα μου που τους μετέδωσα ανατρέφοντάς τα. Τα άξια πνευματικά έργα που δημιούργησα μένουν αθάνατα. Είναι ό,τι μένει ζωντανό από το νοητό Εγώ μου και εξακολουθούν να χαροποιούν τους άλλους. Και ο κοινωνικός περίγυρός μου διατηρεί, σαν σε κοινωνικό εκμαγείο στη μνήμη του αθάνατη τη μορφή και τη συμπεριφορά μου. Γέννηση, θάνατος, αθανασία. Εγώ χαίρομαι τώρα για ό,τι υπήρξα και για ό,τι από μένα θα συνεχίσει να υπάρχει. Θα φύγω διατηρώντας τη χαρά από την αγάπη που πρόσφερα και έζησα.

 

 

 

Τρίτη Άποψη. Βαν Γκογκ

ΕΚΠΛΗΚΤΙΚΗ έκθεση Βαν Γκογκ αυτές τις μέρες στο Μέγαρο Μουσικής. Είμαι πολύ λίγος για να μιλήσω γι’ αυτόν. Θα εκθέσω τις ασυνάρτητες σκέψεις που μου γέννησε.

Η επιδίωξη της αριστείας προϋποθέτει σαφή ορισμό της, κριτήρια και αξιολόγηση. Έτσι κρίνεται σε ποιο βαθμό κάποιος ή κάτι πληροί τα κριτήρια. Είναι η προϋπόθεση για λήψη έλλογης απόφασης. Λήψη απόφασης χωρίς προηγούμενη αξιολόγηση σημαίνει φασισμό, δικτατορία (ενδεχομένως με διαφορετικό δικτάτορα). Αυτή η λογική, όμως, μεταθέτει την ευθύνη από τον αξιολογούντα σε αυτόν που ορίζει τα κριτήρια. Αν κριτήριο αριστείας είναι η καταγωγή, καταλήγουμε στην «αριστοκρατία». Η καταγωγή είναι ένα κριτήριο με ικανοποιητική σαφήνεια. Χρειάσθηκε να χυθεί πολύ αίμα, ιδιαίτερα στη Γαλλική επανάσταση, για να αρχίσει να καταργείται. Άλλο κριτήριο είναι οι προτιμήσεις του λαού σε άλλου είδους ολιγαρχία, όπως όταν εκλέγουμε κάποιους προεπιλεγμένους από τα κόμματα επαγγελματίες υπογράφοντάς τους ανά τετραετία λευκή επιταγή, όπως στη ρεπούμπλικα (ή φιλελεύθερη ή αστική ή κοινοβουλευτική ή όπως αλλιώς θέλετε λεγόμενη «δημοκρατία»). Επομένως, οι αντιτιθέμενοι στην αξιολόγηση θα είχαν κάποια δικαιολογία, αν μπορούσαν να προτείνουν διαφορετικά κριτήρια αντί να αντιτίθενται στην αξιολόγηση.

Καλύτερο κριτήριο θεωρείται η παιδεία, καθώς είναι επίκτητη και προϊόν μακράς επίπονης ατομικής προσπάθειας των κρινομένων. Μ’ αυτή την έννοια, πολίτες μπορούν να είναι μόνον όσοι έχουν υποβληθεί σε ορισμένη εκπαιδευτική διαδικασία. Τώρα, όμως, προκύπτει η ευθύνη της κατεύθυνσης που έχει η παιδεία. Όταν αποσκοπεί στη δημιουργία πολλαπλών επιλογών για κάθε πρόβλημα, αυτή είναι γνήσια. Αν, όμως, αποσκοπεί στη δημιουργία μίας μόνον επιλογής, πρόκειται για πλύση εγκεφάλου και «άριστος» είναι εκείνος που έχει υποστεί την καλύτερη πλύση εγκεφάλου. Συχνά παραπονιόμαστε για την παρακμή της παιδείας μας από αυτό που ήταν στις προηγούμενες γενιές. Ο παππούς μου ήταν δάσκαλος. Έχει διασωθεί ένα χειρόγραφο βιβλιαράκι που έγραψε το 1894 και περιγράφει ποια πρέπει να είναι η συμπεριφορά του δασκάλου. Γίνεται εκεί σαφές ότι με σωστές ψυχολογικές μεθόδους, όπως τις θεωρούμε σήμερα, στοχεύει στο να καθιερώσει την αυθεντία του δασκάλου και γενικότερα της ανώτερης δύναμης, του βασιλιά, του Θεού. Ύψιστες αρετές είναι η υπακοή και η θεοσέβεια. Εκείνη η «παιδεία» ήταν προφανώς συστηματική «πλύση εγκεφάλου». Οδηγεί στη μισαλλοδοξία. Όχι μόνον «Εγώ ειμί ο Κύριος ο Θεός σου», αλλά και « Ουκ έσονται σοι Θεοί έτεροι πλην εμού». Πόσο συνέβαλε στις συμφορές μας του 20ού αιώνα και στη σημερινή δεινή κατάστασή μας; Κι αυτό γίνεται φανερό, όταν έρχεται σε κρίσιμη αντίθεση με την πραγματικότητα. Ως αριστεία θεωρείται συνήθως σήμερα η επιτυχής συσσώρευση γνώσεων ή χρημάτων, μετρήσιμων δηλαδή κοινωνικών ανταμοιβών της προσπάθειας.

Ποια είναι όμως η πραγματική παιδεία; Τα κίνητρα του ανθρώπου μπορούν να ιεραρχηθούν σε τρεις κατηγορίες (σύνοψη των κριτηρίων τoυ Maslow) και αφορούν τις τρεις υποστάσεις της ύπαρξής μας, την αισθητή/σωματική, την κοινωνική και την πνευματική/νοητή. Τα κίνητρα του αισθητού Εγώ ικανοποιούνται εκπαιδευτικά με τη σωματική άσκηση, τη γυμναστική. Σχετίζονται τελικά με τις περιστασιακές και περιοδικές (ταλαντούμενες), σωματικές μας ανάγκες, πόνο, πείνα, δίψα, ερωτικό ίμερο κ.λπ. Τα κίνητρα του κοινωνικού Εγώ επιβάλλονται από την κοινωνία, η οποία άμεσα ή έμμεσα επιδοκιμάζει ή αποδοκιμάζει τις συμπεριφορές μας. Πάνω σ’ αυτά τα κίνητρα βασίζονται τα δημόσια εκπαιδευτικά συστήματα ή, ακόμη χειρότερα (ή καλύτερα;), τα ιδιωτικά. Υπάρχουν όμως και τα κίνητρα του νοητού Εγώ, τα κίνητρα της αυτοπραγμάτωσής του. Κάθε μοναδικό πρόσωπο σχηματίζει το σκοπό του, βασισμένο στην απείρως ελεύθερη φαντασία του και τον επιδιώκει. Αυτή είναι η ελευθερία. Γιατί ελευθερία δεν είναι μόνο το να μην κάνεις κάτι επειδή στο επιβάλλουν οι άλλοι, ακόμη και αν «άλλοι» είναι ολόκληρη η κοινωνία, αλλά το να κάνεις αυτό που εσύ βούλεσαι (Αριστοτέλης, Kant). Και σωστή παιδεία δεν είναι, επομένως, αυτή που προσθέτει γνώσεις και/ή συμπεριφορές στον κάθε εκπαιδευόμενο. Δεν προσθέτει, αλλά αφαιρεί εμπόδια από την πραγμάτωση του σκοπού του.

Μια αρχή σαν την παραπάνω τονίζει την ιδιαιτερότητα κάθε μέλους της κοινωνίας ως μοναδικού προσώπου παραγνωρίζοντας τις κοινωνικές υποχρεώσεις του. Ο άνθρωπος, όμως, είναι κοινωνικό ζώο και δεν είναι δυνατό να αγνοεί την κοινωνική υπόστασή του, όπως δεν μπορεί να αγνοεί την αισθητή/σωματική υπόστασή του. Αν τις παραβλέψει, παύει να υπάρχει, πεθαίνει ή αποβάλλεται από την κοινωνία, οπότε πάλι αδυνατεί να επιβιώσει. Μόλις αρχίσει η προσπάθεια για υλοποίηση του σκοπού καθενός, αυτή γίνεται αισθητή και μπορεί να έλθει αντιμέτωπη με τους φυσικούς και κοινωνικούς νόμους, συμπεριλαμβάνοντας τις βουλήσεις των άλλων. Και αυτοί είναι αδυσώπητοι, δεν καταργούνται. Μπορούν, ωστόσο, να αντισταθμισθούν. Σ’ αυτό το σημείο είναι που παίζει πάλι ρόλο η προσωπική προσπάθεια του καθενός. Αν με τη φαντασία του και το λογικό έλεγχό της σκεφθεί τρόπο να αντισταθμίζει τους νόμους, προχωρεί. Ο τρόπος που ανακάλυψε, αυτή είναι η παράπλευρη κοινωνική ωφέλεια, καθώς μπορεί πια να μεταδοθεί σε άλλους που θα εφαρμόσουν παρόμοιους τρόπους. Έτσι, η διαδρομή για την επίτευξη του αυτοσκοπού αποκτά αξία ισοδύναμη ή και ανώτερη από τον ίδιο το σκοπό. Το ταξίδι για την Ιθάκη μπορεί να είναι τελικά πιο σημαντικό από το φθάσιμο στο νησί, που αυτός είναι ο προορισμός. Πρότυπο κριτήριο της Τέχνης είναι να συγκινεί το κοινό σε όσο γίνεται ευρύτερο χώρο και χρόνο: κλασική. Οι λόγιοι μελετούν τις ιδιότητες των κλασικών, τις εκφράζουν και, έκτοτε, καλό έργο είναι όποιο ικανοποιεί αυτές τις ιδιότητες. Αυτή η κρίση, αρκετά καλή, αποκλείει όμως την καινοτομία, την πρωτοτυπία, που, χάρη σ’ αυτήν, η ανθρωπότητα βαδίζει μπροστά. Η αντίληψη που παρουσιάζω, επιδίωξη ενός αυτοδημιουργούμενου σκοπού με ένα αυτοεπινοούμενο τρόπο που αντισταθμίζει, όχι αντιτίθεται στους, φυσικούς νόμους, οδηγεί στη μεγαλοφυΐα ή στην παραφροσύνη. Μπορεί μαζί και στα δύο. Βαν Γκογκ! Αυτοδίδακτος. Αυτό δε σημαίνει «άνευ διδασκάλου». Σημαίνει επιλεκτική μίμηση μεγάλου πλήθους επιλεγόμενων δασκάλων, συμπληρωμένη με προσωπική παρατήρηση του περιβάλλοντος και στοχευμένη αναζήτηση σ’ αυτό, σύμφωνα με ίδιο προδιαγραμμένο σχέδιο. Θάνατος στα 37 έτη.

Η κοινωνία, όμως, δεν μπορεί να αποτελείται από μεγαλοφυείς πρωτοπόρους παράφρονες, όσο κορυφαίοι φάροι και αν είναι. Απαιτεί να πορεύεται με τουλάχιστον σκεπτόμενους ανθρώπους. Αλλά γιατί να σκέπτονται οι άνθρωποι; Εξ ορισμού (Αριστοτέλης) οι δούλοι δε σκέπτονται. Κάποιοι έτυχε να έχουν λάβει την κατάλληλη παιδεία που έτυχε να ταιριάζει στο γονιδίωμά τους. Όλοι οι άνθρωποι, όμως, αν δεν έχουν υποστεί πλύση εγκεφάλου, αναγκάζονται να γίνουν λιγότερο ή περισσότερο σκεπτόμενοι, όταν πιέζονται από την κοινωνία να μετέχουν στη λήψη αποφάσεων γι’ αυτήν, γι’ αυτούς.

*Ο κ. Δημήτριος Α. Σιδερής είναι ομ. καθηγητής Καρδιολογίας

ΕΙΝΑΙ ΔΥΝΑΤΗ Η ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ;

Δημ. Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας

Κοινή Γνώμη, 12 Δεκεμβρίου 2017

Οι περισσότεροι θα ομολογούσαν ότι η δημοκρατία είναι το ιδανικό πολίτευμα. Κι όμως πουθενά δεν ισχύει σήμερα. Γιατί; Υπενθυμίζεται ότι στη δημοκρατία όλοι είναι εκ περιτροπής άρχοντες και αρχόμενοι κι αυτό, κατά τον Αριστοτέλη, επιτυγχάνεται μόνο με κλήρωση των αρχόντων. Οι αρχές (εξουσίες) είναι τρεις ανεξάρτητες: Εκτελεστική, Νομοθετική και Δικαιοσύνη. Η εκτελεστική εξουσία δεν μπορεί να κληρώνεται, διότι απαιτεί ειδικές γνώσεις και πείρα, που δεν έχουν τυχαία κληρωμένα άτομα. Η δικαιοσύνη εξακολουθεί να είναι δημοκρατική, με κληρωτούς δικαστές (ενόρκους), σε πολλά μέρη. Οι ένορκοι ακούν την πολιτική αγωγή και την υπεράσπιση, αποτελούμενες από γνώστες του δικαίου, και αποφασίζουν, ενώ η όλη διαδικασία ελέγχεται από τον πρόεδρο του δικαστηρίου επίσης γνώστη των νόμων. Οι ειδήμονες δεν μετέχουν στη λήψη απόφασης. Η δημοκρατία στη βουλευτική εξουσία εφαρμόσθηκε με μοναδική επιτυχία στην αρχαία Ελλάδα με εκπληκτικά αποτελέσματα. Εξελισσόταν βαθμιαία στην προϊστορία από τη μοναρχία, αλλά ποτέ δεν ολοκληρώθηκε. Δεν μετείχαν σ΄ αυτήν ως πολίτες οι γυναίκες, οι μέτοικοι και οι δούλοι. Αν μετείχαν οι τελευταίοι, δεν θα ήταν δούλοι. Επιπλέον, η Αθηναϊκή συμμαχία εξελίχθηκε σε ηγεμονία. Οι σύμμαχοι πλήρωναν φόρους, έτσι σχημάτιζαν οι Αθηναίοι ισχυρό στόλο με τον οποίον ανάγκαζαν τους συμμάχους υποτελείς να πληρώνουν τους φόρους, αντί να σχηματίσουν μια δημοκρατική ομοσπονδία, όπου οι άρχοντες θα επιλέγονταν με κλήρωση από όλους και όχι μόνο από τους Αθηναίους. Μπορεί λοιπόν σήμερα να ισχύσει η δημοκρατία;

Στα θερμόαιμα ζώα υπάρχουν δεσμοί μεταξύ ατόμων που στηρίζονται σε βιολογική ανατομική και λειτουργική βάση. Είναι ο δεσμός μεταξύ μητέρας και τέκνων. Στα θηλαστικά, υπάρχουν ηδονικοί υποδοχείς στη θηλή του μαστού αφενός και στα βρεφικά χείλη αφετέρου, που η κατασκευή τους είναι συμπληρωματική, σαν να είναι το ένα εκμαγείο του άλλου. Άλλος δεσμός είναι μεταξύ εραστών με ηδονικούς υποδοχείς στο πέος και στον κόλπο, που η κατασκευή τους είναι επίσης συμπληρωματική, σαν εκμαγείο. Και οι δύο δεσμοί δημιουργούν εξαρτημένα αντανακλαστικά που έχουν διάρκεια, χωρίς να είναι αναγκαστικά ισόβια. Η αγάπη μεταξύ μητέρας-παιδιού ατονεί βαθμιαία, όταν μεγαλώσει το βρέφος, οπότε η μητέρα εξαντλείται από το θηλασμό, ενώ το παιδί δε χορταίνει και στρέφεται αλλού για ανεύρεση τροφής. Και ο έρωτας, αν και συχνά μακροχρόνιος, βαθμιαία εξασθενεί, ενώ τεχνητά, κοινωνικά, μέσα (θρησκείες, πολιτεία) προσπαθούν να καταστήσουν το γαμήλιο δεσμό ισόβιο, ιδίως στη βάση της εξάρτησης του ενός εραστή από τον άλλο για τη διατροφή και επιβίωσή του. Χάρη στους βιολογικούς νόμους σχηματίζονται κοινότητες με συνοχή, την κοινή καταγωγή τους, αποτελώντας μια «φρατρία» («αδελφότητα») που διαφέρει από τους υπολοίπους. Στην Ελληνική μυθολογία ο Δευκαλίωνας άφησε παιδιά, μεταξύ των οποίων τον Έλληνα, που τα παιδιά και εγγόνια του ήταν οι Αχαιός, Δωριέας, Αίολος, Ίωνας, γενάρχες των Ελληνικών φυλών. Επώνυμοι. Διότι υπήρχαν και οι ανώνυμοι. Μετά τον κατακλυσμό ο Δευκαλίωνας και η γυναίκα του πετούσαν πέτρες πίσω τους και από αυτές φύτρωναν άντρες και γυναίκες αντίστοιχα, ανώνυμοι. Ήταν προφανώς όσοι είχαν επιβιώσει από τον κατακλυσμό έξω από την κιβωτό του Δευκαλίωνα. Οι επώνυμοι λοιπόν έγιναν οι άρχοντες των ανωνύμων.

Βασικό στοιχείο για να ισχύσει η δημοκρατία, ή και οποιοδήποτε άλλο πολίτευμα είναι ο κοινός τόπος κατοικίας, με γεωγραφική συνέχεια των μερών που τον απαρτίζουν. Πολλές φορές παραβιάστηκε ο κανόνας σε αυτοκρατορίες, αποικιοκρατίες και, σήμερα, με την παγκοσμιοποίηση.

Θεμελιώδης αρχή της δημοκρατίας, όπως και της ολιγαρχίας, είναι ότι βούληση των αρχόντων (δίκαιο) είναι η βούληση της πλειοψηφίας που γίνεται νόμος για όλους. Η αρχή παραβιάζεται ουσιαστικά, όταν οι άρχοντες εκλέγονται μόνο μεταξύ ατόμων με κοινή καταγωγή ή προεπιλεγμένων μελών κάποιων κομμάτων.

Άλλος παράγοντας που μπορεί να διαφοροποιεί τους κατοίκους ενός τόπου είναι η γλώσσα τους. Η γλώσσα είναι το κύριο μέσο επικοινωνίας μεταξύ των μελών μιας κοινωνίας. Κοινωνία χωρίς επικοινωνία δεν υπάρχει. Οι Έλληνες διαφοροποιούσαν τον εαυτό τους από τους βαρβάρους που όταν μιλούσαν ήταν σα να έκαναν μπαρ-μπαρ, δηλαδή βάρ-βαροι. Οι εξαιρέσεις υπάρχουν. Ευνομούμενο κράτος σήμερα είναι η τρίγλωσση Ελβετία, ενώ η Αγγλική γλώσσα δεν ενώνει τους Αγγλόφωνους.

Θρησκεία. Οι θρησκείες θεωρούν τους πιστούς τους ίσους απέναντι στο Θεό στον οποίον πρέπει να πειθαρχούν. Μόνο που, επειδή «τον Θεόν ουδείς πώποτε εώρακε» (Ιωάννης), απαιτούν πίστη στον εκπρόσωπο του Θεού πάνω στη γη. Όσοι δεν τον πιστεύουν είναι άπιστοι. Πρέπει να αφανισθούν. Έγινε προσπάθεια να αφανισθούν οι Μουσουλμάνοι από τους Χριστιανούς με τις σταυροφορίες και συνεχίζεται ακόμη σήμερα η αντίστροφη απόπειρα με την προσπάθεια των Μουσουλμάνων εναντίον των απίστων Χριστιανών. Μια από τις 99 ιδιότητες του Θεού (Κοράνι) είναι ότι είναι ελεήμων, αλλά μόνο για τους πιστούς του, δηλαδή τους πιστούς του εκπροσώπου του στη γη, του Μωάμεθ. Ούτε αυτή η διαφοροποίηση είναι απόλυτη. Υπάρχουν κράτη που έζησαν με συνοχή, αν και είχαν πολλαπλές θρησκείες στον τόπο τους. Στη γειτονιά μας (Αλβανία) υπήρχε πριν από μερικές δεκαετίες ανεξιθρησκεία, με μηδενικές πράξεις βίας εναντίον αλλοθρήσκων και με ίσα δικαιώματα μεταξύ ετεροθρήσκων, με τίμημα ότι αυτά τα δικαιώματα ήταν εξαιρετικά περιορισμένα για όλους.

Η ταξική διαφορά είναι άλλο διαφορικό γνώρισμα μεταξύ ομάδων πληθυσμού. Στην ακμή της βιομηχανικής περιόδου, όταν ελάχιστοι εργοδότες (καπιταλιστές) είχαν καθένας πλήθος εργαζομένων (προλεταρίων), η δημοκρατία ήταν αδιανόητη, καθώς οι ισχυροί λίγοι καπιταλιστές αντιστάθμιζαν βίαια το πλήθος των πολλών αδύναμων προλεταρίων. Και πάλι η εξάλειψη της διαφοράς (Σοβιετική Ένωση), συνοδεύθηκε από σημαντική μείωση των δικαιωμάτων όλων.

Η δημοκρατία επομένως προαπαιτεί ομοιογενή πληθυσμό ή εξασφάλιση στοιχειωδών ίσων δικαιωμάτων στις μειονότητες. Επιπλέον η δημοκρατία είναι σχετικά αναποτελεσματική, απαιτώντας πολύπλοκες διαδικασίες.

Όλοι οι περιορισμοί που αναφέρθηκαν μπορούν να αντισταθμισθούν με κατάλληλα πολιτικά μέσα, εφόσον ερείδονται σε στέρεα φυσικά, γεωγραφικά, βιολογικά, κοινωνικά δεδομένα. Για να επιβληθεί ότι η βούληση όλων των ανθρώπων, με διαφορετική καταγωγή, θρησκεία, γλώσσα, εκπαίδευση, πλούτο κλπ είναι ισότιμη, απαιτούνται δικτατορικές δικαιοδοσίες. Θεωρητικά τουλάχιστον, σε έκτακτες καταστάσεις μπορεί η βουλή να εκχωρεί στην κυβέρνηση τέτοιες δικαιοδοσίες, εφόσον οι κληρωμένοι άρχοντές της (βουλευτές) δεν έχουν τη δυνατότητα με τον κανόνα της πλειοψηφίας να περιορίζουν τα ανθρώπινα δικαιώματα της μειοψηφίας. Εγγυητής είναι η δικαιοσύνη, ανεξάρτητη από την εκτελεστική και βουλευτική εξουσία. Καθώς και αυτή όμως κληρώνεται, η ηγεμονία της ίδιας πλειοψηφίας είναι στατιστικά ίδια στη βουλή και στη δικαιοσύνη. Μια εποπτεία πάνω στα ανθρώπινα δικαιώματα φαίνεται να είναι απαραίτητη. Μπορεί να είναι παγκοσμιοποιημένη ή ένα σώμα με ίση κληρωμένη συμμετοχή μειονοτήτων και πλειοψηφίας σ΄ αυτό.

 

Τρίτη άποψη. Αίτιο και αιτιατό στην ιστορία

Δημ. Α. Σιδερής* dimitris.sideris@gmail.com

Ηπειρωτικός Αγών, 8 Δεκεμβρίου 2017.

Η τυπική λογική (Αριστοτέλης) λέει ότι η αιτία είναι συνθήκη αναγκαία και ικανή για την εμφάνιση του αποτελέσματος. Ο χρόνος δεν παίζει ρόλο στον ορισμό. «Αν ένα τρίγωνο είναι ορθογώνιο, το άθροισμα των τετραγώνων των κάθετων πλευρών του ισούται με το τετράγωνο της υποτείνουσας». Ισχύει όμως και ακριβώς το αντίθετο: «Αν υφίσταται η ισότητα, τότε το τρίγωνο είναι ορθογώνιο».

Στην πραγματική λογική (Ηράκλειτος), υπεισέρχεται ο χρόνος. Και, ακόμη, υπάρχουν πολλαπλά αίτια για κάθε αποτέλεσμα και πολλαπλά αποτελέσματα για κάθε αίτιο. Η απόδειξη της αιτιότητας (με πιθανότητες πάντοτε) απαιτεί την ικανοποίηση τριών αρχών (και των τριών). Η απόδειξή της είναι συνήθως (όχι πάντοτε) επιτευκτή στις φυσικές επιστήμες, πολύ πιο δύσκολα στις θεωρητικές (π.χ. Ιστορία).

1.Τα δύο φαινόμενα έχουν αποδεδειγμένη σχέση. «Οι περισσότερες ιστορικές αναφορές για τον δικό μας εμφύλιο πόλεμο ευνοούν την αριστερά». Είναι έτσι; Κι αν ναι, τι από τα δύο ισχύει; Επειδή γράφτηκαν από αριστερούς ή επειδή ισχύει η ιστορική αλήθεια και οι περισσότεροι ιστορικοί του εμφυλίου χαρακτηρίσθηκαν αριστεροί, επειδή έγραψαν αντικειμενικά; Με μόνο αυτά τα στοιχεία η σχέση αιτίας-αποτελέσματος μένει αναπόδεικτη.

2. Το ένα φαινόμενο προηγείται αποδεδειγμένα από το άλλο. Το επιχείρημα από μόνο του προφανώς δεν επαρκεί. «Η μεγάλη οικονομική ανάπτυξη της χώρας μας (ως την κρίση) ακολούθησε τη δικτατορία. Άρα, ήταν αποτέλεσμα της δικτατορίας». «Η δεινή πολιτικοοικονομική κατάσταση που βρισκόμαστε σήμερα ακολούθησε τη νίκη της δεξιάς πάνω στην αριστερά στον εμφύλιο. Άρα για τη σημερινή κατάστασή μας φταίει η νίκη της δεξιάς». Προφανώς, μόνες τους αυτές οι δύο προτάσεις είναι αστήρικτες.

3. Aκόμη και αν ισχύουν και οι δύο παραπάνω αρχές, η απόδειξη της αιτιότητας δεν είναι ακόμη πλήρης. Η ελεγχόμενη μεταβολή ενός φαινομένου (εξεταζόμενου ως αιτίου), ενώ τα συνυπάρχοντα διατηρούνται σταθερά, συνεπάγεται αντίστοιχη μεταβολή του άλλου (θεωρούμενου ως αποτελέσματος). Αυτό γίνεται στο πείραμα. Χρησιμοποιείται κατά κόρον στις φυσικές επιστήμες, αλλά πολύ πιο δύσκολα (ή είναι αδύνατο) στις θεωρητικές, όπως είναι η ιστορία.

Η αναζήτηση των αιτίων είναι απαραίτητη στην ιστορία, αν είναι να έχει χρησιμότητα η ιστορία στην αποφυγή παρόμοιων λαθών. Ο χρόνος όμως είναι μονόδρομος. Και είναι αδύνατο να εφαρμοσθούν οι αρχές της αιτιότητας στην ιστορία που αντιμετωπίζει το πρόβλημα με άλλους τρόπους, όπως αναπτύχθηκαν από τον Ηρόδοτο και τον Θουκυδίδη. Γράφει ο πρώτος: «ΗΡΟΔΟΤΟΥ ΑΛΙΚΑΡΝΗΣΣΕΩΣ ΙΣΤΟΡΙΗΣ ΑΠΟΔΕΞΙΣ ΗΔΕ, ΩΣ ΜΗΤΕ ΤΑ ΓΕΝΟΜΕΝΑ ΕΞ ΑΝΘΡΩΠΩΝ ΤΩ ΧΡΟΝΩ ΕΞΙΤΗΛΑ ΓΕΝΗΤΑΙ, ΜΗΤΕ ΕΡΓΑ ΜΕΓΑΛΑ ΤΕ ΚΑΙ ΘΩΜΑΣΤΑ, ΤΑ ΜΕΝ EΛΛΗΣΙ ΤΑ ΔΕ ΒΑΡΒΑΡΟΙΣΙ ΑΠΟΔΕΧΘΕΝΤΑ, ΑΚΛΕΑ ΓΕΝΗΤΑΙ, ΤΑ ΤΕ ΑΛΛΑ ΚΑΙ ΔΙ’ ΗΝ ΑΙΤΙΗΝ ΕΠΟΛΕΜΗΣΑΝ ΑΛΛΗΛΟΙΣΙ». Αναζητείται δηλαδή η αιτία ερευνώντας τα θαυμαστά έργα Ελλήνων και βαρβάρων, ώστε να μη μείνουν ακλεή (χωρίς κλέος, δόξα). Ένας γερμανός καθηγητής ιστορίας, ο Ρίχτερ, έγραψε την πιο λεπτομερή ιστορία της αντίστασης των Κρητών στη γερμανική εισβολή. Ερεύνησε εξονυχιστικά όλα τα επίσημα έγγραφα των γερμανικών αρχών, αλλά δεν αναζήτησε τις μαρτυρίες αυτοπτών Ελλήνων που επιβίωναν ακόμη μετά τον πόλεμο. Αναρωτιέμαι τι δίδασκε ο καθηγητής της ιστορίας στους φοιτητές του, Ηρόδοτο ή Goebbels;

Ένας άλλος τρόπος είναι η διασταύρωση της θεωρίας με την εμπειρία, της υπόθεσης με την παρατήρηση, του νοητού με το αισθητό: Η ουσία της επιστημονικής αλήθειας. Παρατηρώντας τα υπάρχοντα γεγονότα, σχηματίζει ο ιστορικός μια θεωρία ή έναν νόμο και κατόπιν αναζητεί άλλα γεγονότα που τον στηρίζουν. «Η ελληνική ιστορία είναι μια αδιάκοπη συνέχεια από πριν από τον Τρωικό πόλεμο ως σήμερα». Το «απέδειξε» ο Παπαρηγόπουλος, με ιστορική αναζήτηση. Το υιοθέτησαν έκτοτε οι έλληνες ιστορικοί, όχι όμως κάποιοι ξένοι. «Τα αίτια της ιστορίας είναι ο πόλεμος των τάξεων». Το «απέδειξε» ο Μαρξ. Το υιοθέτησαν, άμεσα ή έμμεσα, οι ιστορικοί αναγνωρίζοντας τον ρόλο αριστεράς και δεξιάς. Φυσικά, καμιά από τις παραπάνω θεωρίες δεν ανταποκρίνεται στα τρία αυστηρά κριτήρια που αναφέρθηκαν. Ωστόσο, είναι χρήσιμες για την κατανόηση των ιστορικών φαινομένων, καθώς κάθε ιστορικό αίτιο μπορεί να έχει πολλαπλά αποτελέσματα και κάθε ιστορικό αποτέλεσμα μπορεί να έχει πολλαπλά αίτια.

Πρόσφατα ο καθηγητής της ιστορίας, κ. Καλύβας, ειδικευμένος στις δικτατορίες (χούντες) της λατινικής Αμερικής έγραψε ένα άρθρο για την ελληνική περίοδο των συνταγματαρχών. Αναδεικνύει κάποια θετικά στοιχεία. Δέχθηκε πολλές επιθέσεις, αλλά και επαίνους. Προσωπικά διάβασα επικρίσεις εναντίον του μόνον από εμφανώς «δεξιούς» συγγραφείς, αλλά προφανώς, οι «αριστεροί» θα πρέπει να είναι οι περισσότεροι. Νομίζω πως έκανε κάποια λογικά σφάλματα ο κ. καθηγητής. Θεώρησε ότι τα θετικά στοιχεία που παρατηρήθηκαν είχαν σχέση με τη «χούντα», ενώ μπορεί να είχαν λάβει χώρα και χωρίς αυτήν. Θεώρησε πως η χρονική αλληλουχία «χούντας» γεγονότων είναι αποδεικτική της αιτιολογικής σχέσης. Όπως αναφέρθηκε ήδη, ούτε η μεταχουντική ανάπτυξη ήταν αποδεδειγμένα αποτέλεσμα της χούντας ούτε η σημερινή οικονομική κρίση αποτέλεσμα της νίκης της δεξιάς στον εμφύλιο. Προφανώς τέτοιες λογικές είναι αστήρικτες.

Απαντώντας ο κ. Καλύβας στους επικριτές του, περιέπεσε σε άλλο λογικό σφάλμα, ότι δεν είναι υποστηρικτής της δικτατορίας, αλλά το κείμενό του δεν έγινε κατανοητό και παρεξηγήθηκε. Επομένως, σ’ αυτό φταίνε οι αναγνώστες, όχι ο συγγραφέας. Βέβαια, όταν μιλάει και/ή γράφει κάποιος, δεν το κάνει για να μιλήσει ή να γράψει, αλλά για να προσλάβει τη σκέψη του ο ακροατής και/ή αναγνώστης του. Αν ισχύει αυτό για όλους, πολύ περισσότερο ισχύει για έναν καθηγητή, που κύριος σκοπός του είναι όχι να διδάσκει, αλλά να αποκτούν γνώσεις οι μαθητές του.

Δεν υπάρχει «καλό» καθεστώς χωρίς κάποιες «κακές» συνέπειες ούτε «κακό» χωρίς «καλές». Κάποτε πρέπει να δούμε ψύχραιμα τι καλά πρόσφεραν στον κόσμο η ναζιστική Γερμανία, η σταλινική Σοβιετία, η δικτατορία του Παπαδόπουλου κ.λπ. και τι κακά πρόσφεραν στον κόσμο η Γαλλική επανάσταση και η νίκη των συμμάχων στον τελευταίο παγκόσμιο πόλεμο. Απ’ αυτή την άποψη, είναι χρήσιμη, αξιέπαινη θα μπορούσαν κάποιοι να πουν, η προσπάθεια του κ. Καλύβα. Απαιτείται, όμως, πολύ αυστηρή εφαρμογή των επιστημονικών ιστορικών κανόνων, για να μην εξαχθούν λανθασμένα αιτιολογικά συμπεράσματα από τέτοια κείμενα. Και έντονα κριτική στάση των αναγνωστών για να μην παρασυρθούν.

Τελικά, τι είναι καλό και τι είναι κακό; Η απάντηση σ’ αυτό το ερώτημα αναζητείται στην Ηθική, όχι στην Ιστορία. Ο ιστορικός οφείλει να στηρίζεται όχι στις ηθικές θέσεις του, με προέλευση συνήθως την πίστη, όχι τη γνώση, αλλά στις ιστορικές και την αρχαιολογική τεκμηρίωση που έχει στη διάθεσή του. Ένα άρθρο σε εφημερίδα δεν είναι βέβαια επιστημονικό κείμενο. Ούτε τούτο, το δικό μου.

Ο κ. Δημήτριος Α. Σιδερής είναι ομ. καθηγητής Καρδιολογίας

ΑΜΕΣΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙA

Δημ. Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitris.sideris@gmail.com

Κοινή Γνώμη, 5 Δεκεμβρίου 2017

Η ολιγαρχία που επικρατεί διεθνώς φαίνεται να παρακμάζει. Το πολίτευμα ονομάζεται διεθνώς ρεπούμπλικα, π.χ. Bundesrepublik Deutschland, République française κλπ. Σ΄ αυτές ανήκει και η Hellenic Republic, που μεταφράζεται σε Ελληνική Δημοκρατία, δημιουργώντας σύγχυση. Η αποτυχία του καθεστώτος μας χρεώνεται στη δημοκρατία με εναλλακτική λύση τη μοναρχία (βασιλεία ή δικτατορία). Φωνές όπως «Ένας Παπαδόπουλος μας χρειάζεται!» ακούονται συχνά. Όμως θα πρόκειται για αποτυχία της ολιγαρχίας, με εναλλακτική λύση τη δημοκρατία, αφού η μοναρχία έχει συνδυασθεί επανειλημμένα με εθνικές συμφορές, όπως η Μικρασιατική καταστροφή και η τραγωδία της Κύπρου.

Διεθνές το πρόβλημα διεθνής και η αναπτυσσόμενη τάση για άμεση δημοκρατία. Πολλές αντιδράσεις. Ν.Μαραντζίδης στην Καθημερινή: «Το πιο βασικό επιχείρημα εναντίον της άμεσης δημοκρατίας βρίσκεται βαθιά κρυμμένο σε μια εμπεδωμένη αριστοκρατική αντίληψη πολιτικής λειτουργίας: στην πεποίθηση πως ο μέσος άνθρωπος δεν έχει ούτε τις γνώσεις ούτε και τον χρόνο να αφιερώσει σε σύνθετα πολιτικά θέματα πως οι πολιτικές αποφάσεις αφορούν επαγγελματίες καθώς, εντέλει, ο πολίτης δεν ενδιαφέρεται για την πολιτική ως διαδικασία, αλλά μόνο ως αποτέλεσμα». Πόσο δίκιο έχει! Τον δικαιώνουν μεγάλοι διανοητές εκφράζοντας την αντίθετη άποψη. Αριστοτέλης: «Διὰ τοῦτο καὶ κρίνει ἂμεινον ὂχλος πολλὰ ἢ εἷς ὁστισοῦν», ο όχλος κρίνει πολλές φορές καλύτερα από τον οποιονδήποτε. Σε παρόμοιο συμπέρασμα καταλήγει από την ιστορική εμπειρία ο μεγάλος ιστορικός, Κ.Παπαρρηγόπουλος: «…τὸ ἂδηλον εἶναι πολλάκις μυστηριῶδὲς τι προαίσθημα τῶν πολλῶν μᾶλλον ἢ ἐπιστημονική διάγνωσις τῶν ολίγων. Ὃθεν ὃλως ἂπορον δὲν εἶναι ὃτι τὸ πάλαι ὁ λαὸς ἀνεδείχθη σοφώτερος τῶν διδασκάλων αὐτοῦ».

Ωστόσο, η πρόταση του Ν.Μαραντζίδη εμπεριέχει υπολειμματικά ψήγματα αριστοκρατικής αντίληψης. Εισηγείται την άμεση δημοκρατία σαν συχνά δημοψηφίσματα, ως συμπλήρωμα της «αντιπροσωπευτικής» δημοκρατίας, εννοώντας, υποθέτω, μια βουλή όπως η σημερινή, στην οποίαν οι αντιπρόσωποι εκλέγονται. Όμως η ουσία της δημοκρατίας είναι η κλήρωση, όχι η εκλογή. Είναι απόλυτα σαφής πάλιν ο Αριστοτέλης: «Λέγω δ΄ οἷον δοκεῖ δημοκρατικὸν μὲν εἶναι τὸ κληρωτὰς εἶναι τὰς ἀρχὰς, τὸ δ΄ αἱρετὰς ὀλιγαρχικὸν».

Στη σύγχρονη εποχή δεν υπάρχει πουθενά δημοκρατία, για να μπορεί να συγκριθεί με τη σύγχρονη ολιγαρχία. Όμως, ας προσπαθήσουμε.

Στη δημοκρατία οι άρχοντες, βουλή και δικαιοσύνη, κληρώνονται, ενώ στην ολιγαρχία (με ποικίλα ονόματα, όπως ρεπούμπλικα, κοινοβουλευτική ή φιλελεύθερη ή αστική δημοκρατία), οι άρχοντες εκλέγονται. Θεωρείται ότι το σημαντικό στη δημοκρατία είναι η αρχή της πλειοψηφίας με τις εκλογές. Αυτή είναι όμως διαδικασία. Ουσία είναι η κλήρωση των αρχόντων. Εξαρχής, αναγκαστικά, η αιρετή διαδικασία εμπεριέχει την πελατειακή σχέση, την ανάγκη δηλαδή ο πολιτικός να πουλά εξυπηρέτηση για να αγοράσει ψήφους. Κι αυτή συνεπάγεται διαφθορά. Σε χαμηλό επίπεδο σε μικρές χώρες, όπως σε εμάς, σε υψηλό σε μεγάλες, όταν π.χ. Πρόεδροι των ΗΠΑ ψεύδονται για τις σεξουαλικές τους δραστηριότητες ή για την ύπαρξη χημικών όπλων σε ξένες χώρες ή αναγκάζονται να παραιτηθούν. Η αντίστοιχη διαδικασία στη μοναρχία γίνεται με το μέσο. Ακόμη και την τέλεια μοναρχία, του Θεού, δεν μπορούμε να τη φαντασθούμε χωρίς μέσο: «Και σε μεσίτριαν έχω…ταις πρεσβείαις της Θεοτόκου…πρέσβευε Χριστώ τω Θεώ…». Στη δημοκρατία οι άρχοντες (βουλευτές) είναι ανεξάρτητοι από τους πολίτες, μολονότι στατιστικά τους εκπροσωπούν. Το άλλο μειονέκτημα της ολιγαρχίας είναι ότι μ΄ αυτήν είναι πρακτικά αδύνατη η ανεξαρτησία των εξουσιών. Στην πατρίδα μας η βουλή εκλέγει τον πρωθυπουργό και την κυβέρνηση. Μα έτσι η βουλή δεν μπορεί να ασκήσει κριτική στην κυβέρνηση, περίπου ταυτίζονται. Τόσο που στη συνείδηση του κοινού ανθρώπου, η αντίρρησή του στην δημοκρατία συνοψίζεται στο «Μα μπορούν να μας κυβερνούν οι αγράμματοι;». Μα η βουλή δεν κυβερνά! Η κυβέρνηση κυβερνά! Εξάλλου, η ηγεσία της δικαιοσύνης διορίζεται από την κυβέρνηση. Πού είναι η ανεξαρτησία της; Οι αποφάσεις ακόμη και της τριτοβάθμιας δικαιοσύνης αμφισβητούνται (υπό τις παρούσες συνθήκες δικαίως) και αναγκάζουν τους πολίτες να καταφεύγουν σε διεθνή δικαστήρια (όταν έχουν την οικονομική δυνατότητα). Αλλά ο κύριος ρόλος των διεθνών δικαστηρίων είναι η κρίση διακρατικών υποθέσεων. Η προσφυγή σ΄ αυτά για ενδοεθνικές υποθέσεις ανακατεύει τους ξένους στα εσωτερικά μας, με όλες τις εθνικές συνέπειες.

Να δούμε όμως και άλλες όψεις της δημοκρατίας. Ένα αρκετά δημοκρατικό κράτος είναι οι ΗΠΑ. Έχουν κληρωτά δικαστήρια με ενόρκους που κληρώνονται μεταξύ όλων των πολιτών. Οι ακατάλληλοι με συγκεκριμένα κριτήρια αποκλείονται. Στη βουλή των αρχαίων οι άριστοι μόνον τυχαία μπορούσαν να μετέχουν, ενώ στην ολιγαρχία, μπορούν να εκλέγονται. Όμως στην ολιγαρχία μπορούν να εκλέγονται και οι χείριστοι, που είναι αδύνατο να αποκλεισθούν, αφού η απόφαση του λαού που τους ψήφισε είναι αμετάκλητη. Οι χείριστοι που κληρώνονταν στην αρχαία βουλή μπορούσαν να αποβληθούν, π.χ. για ηθικούς ή θρησκευτικούς λόγους, όπως από τα ορκωτά δικαστήρια των ΗΠΑ, καθώς δεν έχουν εκλεγεί. Όπως στα ορκωτά δικαστήρια, έτσι και σε μια δημοκρατική βουλή, την απόφαση τη λαβαίνουν οι κληρωμένοι μη ειδικοί, αφού έχουν ακούσει τις δημηγορίες των επαγγελματιών, της πολιτικής αγωγής και της υπεράσπισης στα δικαστήρια, της συμπολίτευσης και της αντιπολίτευσης στη βουλή.

Το άλλο «μειονέκτημα» των κληρωτών αρχών προκύπτει ακριβώς από την ανεξαρτησία των τριών εξουσιών, κυβέρνησης, βουλής και δικαιοσύνης. Για παράδειγμα, ο Πρόεδρος Τραμπ αδυνατεί να εφαρμόσει τα μέτρα που υποσχέθηκε προεκλογικά, διότι δεν τα εγκρίνουν τα νομοθετικά σώματα, βουλή και γερουσία ή τα απορρίπτουν τα δικαστήρια. Πώς να κυβερνήσει; Μήπως όμως είναι καλύτερα έτσι; Τα μέτρα που έχει εμποδισθεί να εφαρμόσει είναι κυρίως τα ρατσιστικά και η κατάργηση της ιατρικής ασφάλισης.

Επομένως, η άμεση δημοκρατία (συχνά δημοψηφίσματα σε εθνικό και τοπικό επίπεδο) με διατήρηση της ρεπούμπλικας δεν αίρει τα μειονεκτήματα της εκλεγμένης βουλής, την πελατειακή σχέση και την απουσία ανεξαρτησίας των εξουσιών με τη συνοδό διαφθορά. Σοβαρό μειονέκτημα της άμεσης δημοκρατίας είναι ότι σε μερικές περιπτώσεις που εφαρμόσθηκε εκφυλίσθηκε, διότι οι πολίτες αδιαφορούν. Απλά δεν προσέρχονταν να ψηφίσουν, προτιμώντας να γκρινιάζουν, αντί να αναλαμβάνουν τις ευθύνες για τη λήψη αποφάσεων. Όταν όμως οι άρχοντες κληρώνονται, δεν υπάρχει δυνατότητα για αποχή. Η άρνηση συμμετοχής στις διαδικασίες τότε σημαίνει απώλεια πολιτικών δικαιωμάτων. Μ΄ αυτό τον τρόπο διατηρείται το ενδιαφέρον των πολιτών που ωριμάζουν πολιτικά, καθώς αύριο μπορεί καθένας τους να κληρωθεί και να είναι αυτός ο άρχων. Η διαφθορά συνοδεύει αναγκαστικά τη μοναρχία με το μέσο και την ολιγαρχία με την πελατειακή σχέση. Στη δημοκρατία μπορεί να υπάρχει ευκαιριακά. Περιορίζεται με βραχεία θητεία των αρχόντων. Ο υπεύθυνος για τη φύλαξη των χρημάτων και των αρχείων στην αρχαία Αθήνα άλλαζε με κλήρωση κάθε μέρα.