ΟΛΟΚΛΗΡΩΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ

Δημήτρης Αντ. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com

Κοινή Γνώμη, 29 Νοεμβρίου 2022

Ως ολοκληρωτικό καθεστώς ορίζεται η ανελεύθερη πολιτειακή κατάσταση σε ένα κράτος (Βικιπαίδεια). Ειδικότερα, ορίζεται ως ριζική καταστολή της πολιτικής και περιφρόνηση εκ μέρους της εξουσίας των ατομικών δικαιωμάτων του πολίτη και ως βασικό διακριτικό έχει τη διείσδυση της κεντρικής εξουσίας σε κάθε πτυχή της ατομικής ύπαρξης και δημιουργίας (H. Αrendt). Η αισθητή υπόσταση του Εγώ μας είναι αντικειμενικά αντιληπτή από το σύμπαν. Η κοινωνική υπόστασή του είναι επίσης αντικειμενικά αντιληπτή από το έλλογο περιβάλλον του, την κοινωνία στην οποίαν ανήκει. Η νοητή υπόστασή του όμως είναι υποκειμενικά αντιληπτή μόνο από αυτό το ίδιο και άβατη για το περιβάλλον της. Ο ολοκληρωτισμός λοιπόν επιδιώκει η κεντρική εξουσία να εισδύει και στο ίδιο το νοητό Εγώ μας. Το προσπαθεί με ποικίλα μέσα. Ένα είναι η παρακολούθηση. Τα σύγχρονα τεχνολογικά μέσα την καθιστούν δυνατή. Είτε μας αρέσει είτε όχι, όταν μιλάμε στο τηλέφωνο είναι σα να κουβεντιάζουμε στην Πλατεία Συντάγματος. Επιπλέον, ήδη από την εποχή του Lombroso θεωρήθηκε ότι κάποια φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά είναι ενδεικτικά για το αν κάποιος είναι εγκληματική προσωπικότητα ή όχι. Με τις σύγχρονες επιστημονικές γνώσεις ένας φυσιογνωμιστής μπορεί να εικάσει με αξιόλογη ακρίβεια ακόμη και τα συναισθήματα και τις σκέψεις και τις βουλήσεις μας. Με το λόγο μπορούμε να κρυβόμαστε αρκετά. Μπορεί να θλιβόμαστε, αλλά να λέμε ότι είμαστε χαρούμενοι. Όμως όταν κλαίμε προφανώς είμαστε λυπημένοι και όταν γελάμε χαρούμενοι. Και με τις υπόλοιπες εκδηλώσεις, τη “γλώσσα του σώματος”, κινήσεις χεριών, ολόκληρου του σώματος, ωχρίαση, ανατρίχιασμα, απώλειες ούρων και κοπράνων (κατουρήθηκε από το φόβο του ή του φύγαν από τη χαρά του κλπ) προδίδομε τι έχομε μέσα μας. Με κρυφές κάμερες μπορεί κάποιος να μας παρακολουθεί. Ουδείς άτρωτος. Πρόσφατα ζούμε το θόρυβο για την παρακολούθηση από κρατική υπηρεσία, με την ευθύνη του πρωθυπουργού, υπεύθυνου για την τήρηση των ατομικών δικαιωμάτων, ενός Ευρωβουλευτή, που εξελίχθηκε σε αρχηγό κόμματος. Και ο ομολογουμένως υπεύθυνος αρνείται να δώσει λεπτομέρειες, όπως για ποιες κατηγορίες θεωρήθηκε ύποπτος ο Ευρωβουλευτής, ενώ εμείς θα κληθούμε να ψηφίσουμε το κόμμα του θύματος με την υποψία ότι είναι ύποπτος για αντεθνικές τοποθετήσεις του. Από την άλλη, για παρόμοιους λόγους, πολλοί ζητούν να εξαιρεθούν από τέτοιες παρακολουθήσεις υπεύθυνα πρόσωπα, κυβερνητικά, βουλευτικά κλπ. Όμως γιατί να έχουν οι άρχοντες τέτοια προνόμια που δεν τα έχουν οι κοινοί πολίτες; Εξάλλου, είναι γνωστό ότι ο Καραμανλής ο πρώτος παρακολουθούνταν από ξένη πρεσβεία. Το υποπτεύθηκε και παγίδεψε τους ξένους. Σε προσυνεννοημένη συνομιλία με τον υπουργό του των εξωτερικών συζήτησε ψευδώς σχέδιο απαγκίστρωσης από την ξένη δύναμη. Την άλλη στιγμή τον κάλεσε για εξηγήσεις η ξένη πρεσβεία πέφτοντας στην παγίδα και αποκαλύπτοντας έτσι ότι παρακολουθούσε τον πρωθυπουργό μιας συμμαχικής χώρας. Ακόμη και τη Γερμανίδα A. Merkel παρακολουθούσε η κυρίαρχη δύναμη. Δεν έλυσα το πρόβλημα. Οι παρακολουθήσεις, και μάλιστα κρυφές, είναι αναγκαίες για να γνωρίζουμε τι κάνουν και τι σκέφτονται επικίνδυνες δυνάμεις, κράτη, οργανισμοί, άνθρωποι κλπ. Εξάλλου, είναι αδύνατο πια να προφυλαχτούμε από αυτές.

Η επίδραση στο νοητό κόσμο των πολιτών δεν σταματά στην απλή παρακολούθηση, αλλά προχωρεί και στον επηρεασμό του, με όργανα τα ποικίλα δικτυακά μέσα ενημέρωσης. Λογοκρισία, εκτροπή του ενδιαφέροντος από τα σημαντικά στα ασήμαντα, διάδοση ψευδών ειδήσεων σε πρώτη φάση. Ακολουθεί ο παραδειγματισμός. Τα πιο ανεξάρτητα, ανθεκτικά πνεύματα φυλακίζονται, εξοστρακίζονται, εκτελούνται (ψευδο)νόμιμα ή με δολοφονία.

Στη βάση του ολοκληρωτισμού συνηθίζομε να χαρακτηρίζουμε τα ποικίλα πολιτεύματα. Οι “δικτατορίες” (έστω και υποκριτικά εκλεγόμενες) είναι ολοκληρωτικές, οι “δημοκρατίες” έστω και κατ΄ όνομα (πραγματικά μοναρχίες ή ολιγαρχίες), είναι ελεύθερες. Ας δούμε μερικά παραδείγματα διώξεων και απαγορεύσεων από όλα τα πολιτεύματα. Ναζισμός σε όλες τις εκφάνσεις του. ΕΣΣΔ: Д. Šostakovič, Б. Пастернак, А. Солжени́цын, А. Са́харов, Л. Троцкий‎. ΗΠΑ: P. Picasso, A. Miller, C. Chaplin,  B. Russell, J. Rosenberg, εκτελεσμένος στη βάση χαλκευμένων κατηγοριών (1953). Στην πολιτεία Indiana εμποδίστηκε η αναφορά στον Ρομπέν των Δασών στα σχολικά βιβλία, διότι ήταν… κομμουνιστής (1953). Δολοφονίες 4 Προέδρων δημοκρατίας. Ευρώπη, άπειρα παραδείγματα. F. G. Lorca, Μ. Θεοδωράκης. Τουρκία: πλήθος πολιτικών αντιπάλων, δημοσιογράφων, συγγραφέων στη φυλακή ή φυγάδες. Αρχαία Κόρινθος: Περίανδρος ο Κορίνθιος, ανόρθωσε υποδειγματικά την πολιτεία του, αλλά στήριξε την εξουσία του στην εξόντωση όποιου πήγαινε να ξεχωρίσει από τους πολίτες του. Αθηναϊκή δημοκρατία: Αισχύλος, Θουκυδίδης και πολλοί άλλοι πέθαναν στην εξορία και ο Σωκράτης εκτελέστηκε με το κώνιο. Οι διωγμοί των θεωρούμενων αντιπάλων του καθεστώτος δεν έλειψαν.

Αν όμως υπάρχει ολοκληρωτισμός σε όλα, ακόμη και σε πρότυπα, δημοκρατικά καθεστώτα, το φαινόμενο είναι σε μεγάλο βαθμό ανεξάρτητο από το πολίτευμα. Αιρετική μου φαίνεται η σκέψη. Αλλά το ίδιο αιρετική δεν είναι και η σκέψη ότι ο πόλεμος, το μεγαλύτερο κακό του ανθρώπινου είδους, είναι ανεξάρτητο από τα καθεστώτα που τον κάνουν; Κι όμως σε μερικές περιπτώσεις, τον πόλεμο, βία κοινωνίας εναντίον άλλων κοινωνιών, σε αντίθεση με τον ολοκληρωτισμό, βία εναντίον ατόμων και ιδεών, τον δεχόμαστε, κάποτε μάλιστα, αν είμαστε νικητές, καμαρώνομε γι΄ αυτόν.

Στα αγελαία, όπως είναι τα περισσότερα ζώα που βλέπομε γύρω μας, δεν υπάρχει ούτε πόλεμος ούτε ολοκληρωτισμός. Στα κοινωνικά όμως υπάρχει πόλεμος, μεταξύ κοινωνιών του ίδιου είδους. Είναι γνωστές επικές, εξοντωτικές μάχες μεταξύ μελισσών για την κατοχή του μελιού. Ο πόλεμος δηλαδή είναι εγγενής ιδιότητα των κοινωνιών. Όμως δεν έχω ακούσει για ολοκληρωτισμό στις κοινωνίες των εντόμων. Δεν τον  χρειάζονται.

Ο άνθρωπος δεν είναι ούτε αγελαίο ούτε κοινωνικό ζώο. Είναι πολιτικό (Αριστοτέλης). Μόνος του επιλέγει πόσο αγελαίος και πόσο κοινωνικός θα είναι. Στα κοινωνικά ζώα η συμπεριφορά των ατόμων γίνεται “φύσει”, με τα κατάλληλα συγγενή (φυσικά) αντανακλαστικά. Ο άνθρωπος αντί γι΄ αυτά στηρίζεται σε αντίστοιχα επίκτητα, εξαρτημένα, αντανακλαστικά, και μάλιστα δευτεροβάθμια, που του εξασφαλίζουν σχεδόν απεριόριστες δυνατότητες μάθησης. Το σύνολό τους αποτελεί την παιδεία των πολιτών. Υπεύθυνη γι΄ αυτήν είναι γονείς, δάσκαλοι, κράτος.

Ο ολοκληρωτισμός παρακάμπτοντας χρονοβόρες διαδικασίες είναι πιο αποτελεσματικός σε ώρες κρίσης (πόλεμος κλπ), επομένως απαραίτητος. Ένα  πραγματικά δημοκρατικό κράτος διαφέρει από τα υπόλοιπα στο ότι ο ολοκληρωτισμός εφαρμόζεται κάτω από τον έλεγχο του λαού. Ο ίδιος ο λαός ορίζει τα όρια του και τη διάρκειά του, χωρίς να χάνει ποτέ τον έλεγχο πάνω σε κείνους που τον ασκούν, όχι στις γνώσεις που έχουν αποκτήσει, που θα ήταν επικίνδυνο. Μη κυβερνητική επιτροπή, διορισμένη από το λαό (δημοψήφισμα ή βουλή κληρωμένων βουλευτών), ασκεί την εποπτεία.

ΧΑΜΠΤΙ ΝΤΑΜΠΤΙ

Δημήτρης Αντ. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com

Ηπειρωτικός Αγών, 26 Νοεμβρίου 2022

“Ο Χάμπτι Νtάμπτι καθόταν σε ένα τοίχο. Ο Χάμπτι Ντάμπτι έπεσε από ψηλά. Όλα τα άλογα και όλοι οι άντρες του βασιλιά δεν μπόρεσαν να αποκαταστήσουν την ακεραιότητα του Χάμπτι Ντάμπτι”. Έτσι λέει το τραγουδάκι του νηπιαγωγείου στην Αγγλία. Και βέβαια, όταν πέσει και σπάσει το αβγό, κανένας δεν μπορεί να το αποκαταστήσει όπως ήταν. Με σπασμένο τσόφλι, το αβγό δεν μπορεί να ξαναγίνει ακέραιο. Στα εθνικά κράτη τσόφλι είναι τα σύνορά τους. Αν σπάσουν, το κράτος παύει να υφίσταται.

Το εθνικό κράτος είναι σχετικά καινούργια ιδέα. Επικράτησε μετά τη Γαλλική επανάσταση. Στην ίδια ιδέα στηρίχτηκε σε σημαντικό βαθμό και η δική μας επανάσταση που μας έκανε για πρώτη φορά στην ιστορία μας κράτος. Η ιδέα των συνόρων όμως υπήρχε από παλιά. Ίσως συστηματοποιήθηκε από τους Βυζαντινούς, έχοντας αρχίσει από τους Ρωμαίους milites limitaneos (συνοριακός στρατός). Στην ακμή του ο θεσμός περιλάμβανε εκχώρηση ιδιοκτησιών της γης και απαλλαγή από τους φόρους για τους ακρίτες, τους συνοριοφύλακες. Οι δραστηριότητές τους ηρωοποιήθηκαν με τα κατορθώματά τους πάνω στους απελάτες, τους μουσουλμάνους ληστές της περιοχής, και τραγουδήθηκαν στα πασίγνωστα ακριτικά τραγούδια με το Βασίλειο Διγενή Ακρίτα και άλλους ήρωες της εποχής (Ανδρόνικο, Βάρδα Φωκά κλπ). Το εγχείρημα ήταν πολύ αποτελεσματικό, αλλά είχε τις ανεπιθύμητες παρενέργειές του. Τις περιέσωσε η λαϊκή μούσα στο πρόσωπο του Διγενή που δε φοβόταν . “…μήτε το Βάρδα το Φωκά μήτε το Νικηφόρο μήτε τον Πετροτράχηλο, που τρέμει η γη κι ο κόσμος…”. Με άλλα λόγια, χάρη στη δύναμη που είχαν αποκτήσει, εξαιρετικά εμπειροπόλεμοι, αψηφούσαν ή και απειλούσαν την κεντρική διοίκηση της αυτοκρατορίας. Ως αποτέλεσμα, μετέπειτα αυτοκράτορες έκοψαν βαθμιαία τα προνόμιά τους, τους επέβαλαν φόρους και αυτοί τελικά, (κορόιδα ήταν;) κατέφυγαν στους Τούρκους Σελτζούκους. Το ζήσαμε και η γενιά μας. Ο στρατός μας, που προορισμός του ήταν η φύλαξη των συνόρων μας, κατέλαβε την εξουσία το 1967 κι έβαλε το λαό στο γύψο με ολέθρια αποτελέσματα. Καθώς κανένας δεν τους ήθελε, δεν μπορούσαν να στηριχτούν στους πολίτες και όταν υπήρξε πραγματική εθνική απειλή στην Κύπρο, αρχικά αποδυνάμωσαν τις Ελληνικές ένοπλες δυνάμεις στην Κύπρο κι αργότερα στην Τουρκική απόβαση, παρέδωσαν τα όπλα.

Το τσόφλι του αβγού, η κόρα του ψωμιού, η τσίπα του γάλακτος, η κυτταρική μεμβράνη, ο φλοιός των φυτών, το όστρακο ή το δέρμα των ζώων, τα σύνορα των κρατών, αποτελούνται από στοιχεία ίδια με του σώματος το οποίο φυλάσσουν. Όμως ενώ όλα σχεδόν τα στοιχεία του μέσα στη μάζα του δέχονται ίδιες επιδράσεις από όλες τις μεριές, έτσι που αλληλοεξουδετερώνονται και αλληλοστηρίζονται, εκείνα τα στοιχεία των συνόρων του δέχονται επιδράσεις μόνον από μέσα από το ίδιο το σώμα που περικλείουν. Καλό ή κακό λοιπόν τα σύνορα;

Ιδανικά δεν θα έπρεπε να υπάρχουν σύνορα. Ή, να το πω αλλιώς, σύνορα όλων των ανθρώπων πάνω στον πλανήτη θα έπρεπε να είναι η ίδια η γη μας. Ας μη φανεί φανταστικό. Πριν από 65 εκατομμύρια χρόνια περίπου έπεσε πάνω στη γη ένας τεράστιος μετεωρίτης, που εξαφάνισε την τότε χλωρίδα και πανίδα. Κι αυτό δεν ήταν ακριβώς κακό. Ο μετεωρίτης αφάνισε την πλούσια χλωρίδα, τα τεράστια δάση από φτέρες, Τα μεγαθήρια που ζούσαν τότε, πανίσχυρα, μήκους δεκάδων μέτρων, μη βρίσκοντας να φάνε, ψόφησαν, ενώ άλλα, σαρκοβόρα δεν έβρισκαν φυτοφάγα, πάνε εξαφανίστηκαν κι αυτά. Έτσι μπόρεσαν να επιζήσουν και εξελιχθούν τα μικρότερα ζώα, πτηνά και θηλαστικά που έφτασαν ως εμάς, τους ανθρώπους, που κάνομε τη διαφορά. Πάντοτε μετεωρίτες πέφτουν άφθονοι στη γη. Οι περισσότεροι καίγονται στην ατμόσφαιρα και βλέπομε το θέαμα των διαττόντων (που αν προλάβουμε να κάνουμε μια ευχή στη διάρκεια της τροχιάς τους στον ουρανό, αυτή πραγματοποιείται!), αλλά κάποιοι, λίγο μεγαλύτεροι, φτάνουν ως την επιφάνεια της γης, σε συχνότητα περίπου ένας κάθε αιώνα. Εμείς λοιπόν τώρα, οι άνθρωποι, είμαστε οι ακρίτες της γης. Μπορούμε, ως ένα όριο πάντα, να εξουδετερώσουμε ένα ουράνιο σώμα σαν εκείνο πριν από τα 65 εκατομμύρια χρόνια, πριν αγγίξει τη γη μας. Πρωτοφανές! Με ένα μεγάλο περιορισμό. Δεν επιτρέπεται να επιβουλευτούμε τη γη μας που μας έχει. Κι αυτός ο κίνδυνος είναι ήδη ορατός.

Οι άνθρωποι γίναμε ειδικοί στη βία. Με τη βία επικρατήσαμε πάνω σε όλα τα ζωντανά στη φύση, αλλά χρησιμοποιήσαμε την ίδια βία εναντίον μας, του ενός εναντίον του άλλου. Και τα μέτρα που αναπτύξαμε για να εφαρμόζουμε βία μεταξύ μας έφτασαν σε τέτοια “τελειότητα” που μπορεί να αφανίσουν κάθε ίχνος ζωής πάνω στον πανέμορφο πλανήτη μας. Ακόμη και χωρίς την ισχύ τέτοιων βίαιων μέσων, η ανάπτυξή μας γίνεται σε βάρος της φύσης. Η θερμοκρασία ανέρχεται με πρωτοφανή ταχύτητα, σε σχέση με την εξέλιξη της γης. Αν δεν ληφθούν άμεσα, αυτή τη στιγμή, μέτρα, σε εκατό χρόνια η θερμοκρασία θα είναι 10^οC υψηλότερη, ασύμβατη με τη διατήρηση της ζωής, ιδιαίτερα της ανθρώπινης. Ήδη βλέπομε να περιορίζεται με αφάνταστη ταχύτητα η ποικιλία των ειδών, ζώων και φυτών, ήδη βλέπομε να ρυπαίνονται ολοένα περισσότερο η ατμόσφαιρα και οι ωκεανοί. Η εικόνα του βυθού μας στα νησιά μας είναι ανατριχιαστική από το πλήθος των πλαστικών και των μεταλλικών που τον καλύπτουν, αντί των ζωντανών φυκιών που είναι φωλιές και τροφή των ψαριών.

Για την ώρα ζούμε στην πραγματικότητα του έθνους κράτους. Ήδη έχομε προχωρήσει στο κράτος μέλος. Ώσπου να καταργηθούν τα διανθρώπινα σύνορα, οφείλομε να ενισχύσουμε τα δικά μας που προστατεύουν τον πολιτισμό μας, τα έθιμα, την ταυτότητά  μας. Τα σύνορα οφείλουν να επιτρέπουν με ασφάλεια τη διακίνηση διαμέσου τους όλων των ανταλλάξιμων ειδών, που εμείς χρειαζόμαστε και δικών μας που χρειάζονται άλλοι. Αλλά και να εμποδίζουμε στεγανά την είσδυση επικίνδυνων στοιχείων, όπως είναι ένοπλοι ξένοι. Δεν το κάνομε. Και οφείλομε να δίνουμε έναντι αυτών στους συνοριοφύλακες τα προνόμια που απαιτούνται για το δύσκολο έργο τους, αλλά χωρίς να τους επιτρέπουμε να απειλούν την εξουσία του λαού μας πάνω στο σύνολο και πάνω τους. Οι συνοριοφύλακες έχουν την ισχύ των όπλων, η κεντρική εξουσία πάνω τους της οικονομίας. Αλλά και μετά την επέκταση των συνόρων πάνω σε ολόκληρη την Οικουμένη, η φύλαξη του πολιτισμού μας είναι αναγκαία, με τις δυνατότητες πολιτιστικών ανταλλαγών και την παρεμπόδιση επιβολής ξένων εθίμων στον τόπο που γεννηθήκαμε και ζούμε. Αυτό όμως είναι χρέος ολόκληρης της πολιτείας και όχι μόνο των γεωγραφικών συνοριοφυλάκων.

ΠΟΣΟ ΑΞΙΖΕΙ Η ΖΩΗ

Δημήτρης Αντ. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com

Πρωινός Λόγος. Τρίκαλα, 24 Νοεμβρίου 2022

Οι δραστηριότητές μας είναι άλλοτε εκούσιες και άλλοτε ακούσιες. Στις τελευταίες ανήκουν εκείνες που προκύπτουν από τα αντανακλαστικά μας. Κάποτε ο πατέρας μου και η μητέρα μου, υπείκοντας σε μια αλυσίδα αντανακλαστικών δημιούργησαν ένα κύτταρο που δεν προϋπήρχε, ένα γονιμοποιημένο ωάριο. Αν και με τα σημερινά μέσα θα μπορούσαν να είχαν προλάβει τέτοιο ενδεχόμενο ή να είχαν διακόψει έγκαιρα την εξέλιξή του σε νεογνό, πάντως δεν σκόπευαν να δημιουργήσουν αυτό το συγκεκριμένο νέο κύτταρο, που αργότερα θα ήμουν Εγώ. Ούτε Εγώ ρωτήθηκα αν ήθελα να υπάρξω. Μπορώ βέβαια να θέσω τέρμα στη ζωή μου όποτε θέλω, αλλά μια άλλη αλυσίδα αντανακλαστικών με αποτρέπει από το να το κάνω. Τη ζωή μου δεν την αγόρασα, άρα δεν έχει τιμή. Όμως είναι ό,τι πολυτιμότερο υπάρχει για μένα· η αξία της, επομένως, για μένα είναι ανεκτίμητη. Δεν έχει τιμή. Έχει μόνον αξία.

Εδώ και τρία χρόνια γράφω περίπου κάθε εβδομάδα ένα δοκίμιο στον Πρωινό Λόγο των Τρικάλων που το φιλοξενεί. Είχα αρχίσει πριν από 8 χρόνια να δημοσιεύω σε άλλες τοπικές εφημερίδες. Σε ένα από τα άρθρα ένας από τους αναγνώστες μου μού έθεσε το θέμα της “χρηματιστηριακής” τιμής της ζωής. Και γι΄ αυτό γράφω τώρα αυτό το δοκίμιο γιορτάζοντας την επέτειο των δημοσιεύσεών μου στον Πρωινό Λόγο. Προσπαθώ να δω από μια όσο γίνεται πιο εκλαϊκευμένη φιλοσοφική σκοπιά ποικίλα τρέχοντα ζητήματα, αλλά και γενικότερα θέματα που μπορούν να απασχολούν τον καθένα. Τα κείμενά μου δεν είναι αυστηρά φιλοσοφικά. Άλλωστε δεν είμαι σπουδασμένος φιλόσοφος. Κάποιοι τα βρίσκουν δυσνόητα, όπως είναι για πολλούς κάθε τι το φιλοσοφικό. Γενικά όμως από τις ανταποκρίσεις τους, όταν αναρτώ τις δημοσιεύσεις μου στο διαδίκτυο είναι αρκετοί αυτοί που τα βρίσκουν ενδιαφέροντα.

Η μέθοδος που ακολουθώ είναι συχνά εκείνη της αναλογίας. Σε εντελώς διαφορετικά επίπεδα οργάνωσης μπορούν να υπάρχουν κάποιοι κοινοί νόμοι. Έτσι τα ποικίλα κοινωνικά φαινόμενα ακολουθούν νόμους που υπάρχουν και στο ψυχολογικό επίπεδο, που κι αυτό υπακούει στους φυσιολογικούς νόμους της βιολογίας, που κι αυτή στηρίζεται στους νόμους της λειτουργίας των στοιχείων που αποτελούν τη βάση του θεμέλιου λίθου της, δηλαδή του κυττάρου, που κι αυτό υπακούει στους νόμους της φυσικής και της χημείας. Είναι πιο εύκολο να μελετήσω τις σχέσεις ανάμεσα στα στοιχεία που αποτελούν ένα απλό σύστημα και στη συνέχεια να τις μεταφέρω στο πιο πολύπλοκο. Ο Θαλής κατέπληξε τους Αιγύπτιους δασκάλους του όταν από το ανάστημά του και το μήκος της σκιάς του, μετρώντας το μήκος της σκιάς των πυραμίδων μπόρεσε να υπολογίσει το ύψος τους. Όλα αυτά υπακούν σε μια λογική σκέψη που υπάρχει ίδια σε όλα τα συστήματα. Φυσικά, με τις μοναδικές ιδιαιτερότητες που υπάρχουν σε κάθε σύστημα. Η ανθρώπινη λογική όμως έχει τα όριά της. Κάθε φορά που προσεγγίζω το Άπειρο, η σκέψη μου αδυνατεί να συνεχίσει. Φυσικά έχομε μάθει να το χειριζόμαστε κι αυτό. Για παράδειγμα, μπορούμε να φανταστούμε πως μια ευθεία γραμμή αποτελείται από άπειρο αριθμό σημείων που είναι κολλητά το ένα με το άλλο, έτσι που η μεταξύ τους απόσταση είναι τόσο μικρή, που δεν υπάρχει άλλη μικρότερη, αλλά είναι πάνω από το μηδέν. Κι όμως μια άλλη ευθεία γραμμή διπλάσια σε μήκος από την πρώτη, προφανώς αποτελείται από άπειρο κι αυτή αριθμό σημείων που όμως είναι διπλάσιος από εκείνον της πρώτης. Καλά, αφού άπειρο σημαίνει ότι δεν υπάρχει τίποτε μεγαλύτερο από αυτό, πώς είναι δυνατό να υπάρχει ένα άλλο άπειρο διπλάσιο σε μέγεθος από αυτό; Εκεί κάπου χάνει κάποιος τα μυαλά του ή τουλάχιστον είναι υποχρεωμένος να δεχθεί ότι η λογική έχει πεπερασμένα όρια.

Κι έρχεται η βούληση και το συναίσθημα, όπως περίπου τα εκφράζει ο Καζαντζάκης, που μας διατάζουν: “Προχώρα! Ναι, αλλά έφτασα στο τέρμα! Δεν πειράζει, προχώρα! Ναι, αλλά δεν πάει παραπέρα! Δεν έχει σημασία, εσύ προχώρα! Κι ας χαθείς!”

Πώς προχωράς όμως χωρίς λογική; Τώρα μπαίνει στο παιχνίδι και η πίστη. Όλα τα λογικά συστήματα στηρίζονται σε τελική ανάλυση πάνω σε αναπόδεικτα αξιώματα. Αυτά πιστεύομε πως είναι σωστά. Δεν το ξέρομε, το πιστεύομε. Κι αν κάποιος τα αμφισβητήσει ανοίγει ένα καινούργιο δρόμο που οδηγεί άγνωστο πού, πάντως πολύ μακριά. Και αυτός ο νέος δρόμος μπορεί να έχει τεράστια επίδραση στη ζωή μας. Ο Ευκλείδης οικοδόμησε το αριστούργημα της γεωμετρίας του που στηριζόταν στο αξίωμα πως από ένα σημείο εκτός ευθείας μία μόνο παράλληλος άγεται. Ώσπου κάποιοι σκεπτόμενοι είπαν: Ας πούμε πως από ένα σημείο άγονται άπειρες παράλληλοι προς μία ευθεία και ας σχηματίσουμε μια γεωμετρία στηριγμένη σ΄ αυτό το αξίωμα. Και για φανταστείτε δυο θαλασσοπόρους να ξεκινούν από το Βόρειο Πόλο, ο ένας προς την Ανατολή κι ο άλλος προς το Νότο. Κάποτε, αναγκαστικά συναντιόνται στο Νότιο Πόλο. Να που η νέα γεωμετρία βοηθά τη ναυσιπλοΐα καλύτερα από την παλιά, την Ευκλείδια.

Η πίστη έρχεται συχνά σε αντίθεση με τη λογική. Φαινομενική, θα έλεγα. Καθώς δεν επιδέχεται λογική απόδειξη, η μόνη απόδειξη της αλήθειας της είναι ότι μπορεί να πείθει και άλλους. Αυτό είναι τρομακτικά επικίνδυνο. Χωρίς λογική απόδειξη, η πίστη γίνεται το εργαλείο ποικίλων συμφερόντων. Η “Αλήθεια” της πηγάζει όχι από τη διασταύρωση του αισθητού κόσμου, κοινού σε όλους, με το νοητό, μοναδικό για τον καθένα, αλλά από κάποια μεταφυσική αρχή, όπως ο Θεός ή ένας φυσικός νόμος σαν την εντροπία, δηλαδή η τυχαιότητα. Η μεταφυσική αρχή όμως, ιδίως όταν προσωποποιείται, εκφράζεται διαμέσου των εκπροσώπων της που έχουν έτσι απεριόριστη σχεδόν δύναμη να στηρίζουν τα συμφέροντά τους. Και επειδή απόδειξη της Αλήθειας που εκφράζει η πίστη τους είναι η ικανότητά της να πείθει άλλους, η απλή λύση είναι, όποιος δεν πείθεται να σκοτώνεται. “Θάνατο στους απίστους!”. Αυτό δυστυχώς ισχύει για όλες τις θρησκείες, ακόμη και για εκείνη που διδάσκει: “Αγαπάτε τους εχθρούς υμών!”

Μια πίστη που βασίζεται σε φυσικές αρχές, όπως είναι η πίστη ότι η ανθρώπινη ζωή έχει άπειρη αξία, έστω και με περιορισμένη τιμή (μπορώ να πληρώσω έναν επαγγελματία δολοφόνο να αφαιρέσει τη ζωή κάποιου), έχει μέγιστη ισχύ. Αφαίρεση ζωής δεν είναι επιτρεπτή παρά μόνον ως άμυνα, όταν η μη άσκηση άμυνας δεν αποσοβεί τη θανάτωση, απλώς αλλάζει το θύμα. Ξεκινώντας από μια τέτοια αρχή, του άπειρου σεβασμού της ανθρώπινης ζωής μπορούμε να οικοδομήσουμε ένα ηθικό σύστημα με ικανοποιητικά παγκόσμια ισχύ.

ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟ

Δημήτρης Αντ. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com

Κοινή Γνώμη, 22 Νοεμβρίου 2022

Στις τελευταίες Αμερικανικές εκλογές εκλέχθηκαν αρκετοί Έλληνες και Αμερικανοί φιλέλληνες αντιπρόσωποι, υπερνικώντας φιλότουρκους υποψηφίους. Κι αυτό χάρη στο οργανωμένο Ελληνικό λόμπι. Κι όμως υπήρξαν Ελληνοαμερικανοί που υποστήριξαν τουρκόφιλους. Δημοσιογραφικές πληροφορίες λένε ότι αυτό έγινε με την προτροπή του Πατριαρχείου. Έχω γράψει αρκετές φορές για την εκκλησία και τη θρησκεία. Φυσικά δεν ταυτίζονται. Το Θεό κανείς ποτέ δεν τον έχει δει, γράφει ο Ιωάννης. Και ο Ιησούς, που τον πιστεύομε Υιό Του, δεν άφησε γραπτά κείμενα. Ούτε προσπάθησε να ιδρύσει νέα θρησκεία ο Χριστός: “Μὴ νομίσητε ὅτι ἦλθον καταλῦσαι τὸν νόμον ἢ τοὺς προφήτας· οὐκ ἦλθον καταλῦσαι ἀλλὰ πληρῶσαι“. Οι διάδοχοί του όμως ίδρυσαν θρησκεία. Και όταν αυτή επεκτάθηκε σε μεγάλο και διάσπαρτο πλήθος πιστών και έπρεπε να οργανωθεί, υιοθέτησε σε γενικές γραμμές το πιο προηγμένο σύστημα της εποχής, εκείνο της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Πόσο στήριξε (ή έβλαψε) τα ελληνικά συμφέροντα η εκκλησία που δημιουργήθηκε; Θα επισημάνω ελάχιστες θετικές και αρνητικές στιγμές. Οι αρνητικές στηρίζονταν αφενός στην υποστήριξη εχθρών του έθνους και αφετέρου των υπερσυντηρητικών τάξεων, ώστε τίποτε να μην αλλάξει (όπως τίποτε δεν άλλαζε στον Ουρανό, κατά τους αυτοδιορισμένους εκπροσώπους του Χριστού).

Σε μια αρχική φάση, όταν έγινε αρχικά ανεκτός ο Χριστιανισμός (Κωνσταντίνος) και έπειτα επίσημη θρησκεία, οι Έλληνες ταυτίστηκαν με τους ειδωλολάτρες προγόνους τους και άρχισαν διωγμοί (π.χ. Θεοδόσιος στη Θεσσαλονίκη, αλλά και αλλού). Βλέπομε στις εκκλησίες πολλούς αγίους με σπαθιά και κοντάρια. Βέβαια δεν έγιναν εναντίον τους όσα είχαν γίνει εναντίον των Χριστιανών στη Ρώμη, αλλά διωγμοί υπήρξαν. Τρομερές καταστροφές υπέροχων έργων τέχνης και ναών, βία, Ώσπου ήλθαν οι Μεγάλοι Τρεις Ιεράρχες με Ελληνική παιδεία που αναγνώρισαν ότι ο Χριστιανισμός δεν ήταν ασύμβατος με τον Ελληνισμό και προέκυψε ένα θαυμάσιο υβρίδιο, το Ελληνορθόδοξο δόγμα. Ακόμη και μετά όμως έχομε το λυντσάρισμα της σπουδαίας φιλοσόφου Υπατίας από το Χριστιανικό όχλο. Οι αντιθέσεις ωστόσο δεν έλειψαν. Οι Έλληνες δεν μπορούσαν να ξεφύγουν από τη λατρεία της εικόνας, όπως ήταν τα είδωλα. Προοδευτικοί αυτοκράτορες προσπάθησαν να περιορίσουν τα προνόμια της άρχουσας τάξης. Έβλεπαν τους κινδύνους από την Ανατολή (Άραβες κυρίως) και τη Δύση (Πάπας), διέκριναν, σωστά εκείνη την εποχή, ότι δεν ήταν δυνατός ο διμέτωπος αγώνας και προτίμησαν τη συνδιαλλαγή με την Ανατολή. Κύριο ιδεολογικό εμπόδιο ήταν η λατρεία των εικόνων, ενώ οι ανατολίτες πίστευαν στο “Οὐ ποιήσεις σεαυτῷ εἲδωλον…”. Μετά από ένα αιώνα τρομερών αναταραχών (εικονομαχία) επικράτησαν οι εικονολάτρες βρίσκοντας έναν εκπληκτικό τρόπο συμβιβασμού. Οι εικόνες δεν αναπαρίσταναν ό,τι φαινόταν στον ουρανό, στη γη, στη θάλασσα, αλλά ό,τι υπήρχε στη φαντασία του αγιογράφου, τι έβλεπε το απέραντο μάτι του Θεού τοποθετημένο απέναντι, στο άπειρο. Παρατηρήστε τις εικόνες μας. Δεν έχουν βάθος τα πρόσωπα και η προοπτική είναι ανάστροφη (Βυζαντινή λέγεται διεθνώς). Ήταν η πρώτη προσπάθεια αφηρημένης τέχνης στη ζωγραφική. Ταυτόχρονα, διατυπώθηκε ότι η προσκύνηση δεν αποδίδεται στην εικόνα, άλλα στο εικονιζόμενο ιερό πρόσωπο και δεν έχει σχέση με τη λατρεία, που αναφέρεται αποκλειστικά και μόνο στο Θεό (Ιωάννης Δαμασκηνός). Μαζί με την εικονολατρία (που ήταν σοβαρότατη πηγή εσόδων στα μοναστήρια), ανακόπηκε ο ανασυγχρονισμός της κοινωνίας που προσπαθούσαν να την κάνουν πιο ανθρωποκεντρική οι Ίσαυροι αυτοκράτορες.

Η εκκλησία έσωσε τον Ελληνισμό (και όλη την Ευρώπη) από την επέλαση των βορειοανατολικών Αβάρων τον καιρό του Ηρακλείου ενθαρρύνοντας το λαό και στέλνοντάς τον από τις εκκλησίες στα οχυρώματα. Στους Χαιρετισμούς εορτάζομε με εκπληκτική ποίηση το γεγονός υμνώντας την Υπέρμαχο Στρατηγό.

Αργότερα ο κίνδυνος μετατοπίστηκε από τη Δύση στην Ανατολή με την εμφάνιση των Τούρκων. Κι όμως η ελληνική εκκλησία συνέβαλε στη δημιουργία του ολέθριου σχίσματος. Η εχθρότητα δεν υποχώρησε ούτε και όταν ο στρατός του ιδιοφυή Μωάμεθ βρέθηκε να πολιορκεί την Πόλη. Κι ο έξυπνος Πορθητής μετά την άλωση έδωσε σημαντική εξουσία στον Πατριάρχη να άρχει πάνω στους Ελληνοχριστιανούς Έλληνες, ώστε να αποφευχθεί η ανάμειξη των δυτικών. Στην Επανάσταση ο Γρηγόριος Ε΄ βρέθηκε σε τρομακτικό δίλημμα. Έπρεπε να την πολεμήσει, αλλιώς κινδύνευαν με σφαγές το μεγάλο πλήθος των άμαχων Ελλήνων στην Κωνστατινούπολη και στην Ανατολή. Έτσι προχώρησε σε αφορισμό της Φιλικής Εταιρείας, του Αλέξανδρου Υψηλάντη, του Μιχαήλ Σούτσου, των επαναστατημένων Ελλήνων. Κι όμως ο πατριάρχης κρεμάστηκε στην πύλη του πατριαρχείου.

Νωρίς, για τα παραπάνω, απομακρύνθηκαν οι επαναστάτες από το πατριαρχείο ιδρύοντας υπουργείο θρησκείας ήδη στο πρώτο σύνταγμα της Επιδαύρου. Το 1833 η Αντιβασιλεία του Όθωνα διακήρυξε την ανεξαρτησία της ελλαδικής Εκκλησίας που την αποδέχθηκε και ο Οικουμενικός Θρόνος το 1850. Βρίσκεται πάντως σε κοινωνία με το Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως και τις άλλες ομόδοξές της Εκκλησίες.

Ακόμη και η επίσημη αυτοκέφαλη Ελλαδική εκκλησία δεν έπαψε ποτέ να συντάσσεται με κάθε συντηρητικό θεσμό. Στις τελευταίες γενιές στήριξε την επτάχρονη δικτατορία της χούντας και δεν αντέδρασε στη βάρβαρη επέμβαση στην εξέγερση του Πολυτεχνείου. Βρίσκεται πάντοτε στο πλευρό της οποιασδήποτε άρχουσας τάξης, παρά τις κάποιες προοδευτικές τοποθετήσεις συγκεκριμένων κληρικών, όπως ο σημερινός Αρχιεπίσκοπος.

Ως προς το πατριαρχείο, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ο Πατριάρχης είναι Τούρκος υπήκοος και εξακολουθεί να ελίσσεται επί ξυρού ακμής. Δεν έχει καν την υποστήριξη, αντίθετα έχει την αντιπαράθεση, του ομόδοξου πατριάρχη της πολυπληθέστερης ορθόδοξης κοινότητας, της Ρωσίας, που διεκδικεί τον τίτλο του Οικουμενικού.

Οι πιέσεις που δέχεται το Πατριαρχείο ώθησαν προφανώς τον Βαρθολομαίο να ευλογήσει τα όπλα των Τούρκων κατά των Σύρων. Και, όπως λένε οι πρόσφατες δημοσιογραφικές πληροφορίες, να ενισχύσει φιλότουρκους υποψηφίους στις Αμερικανικές εκλογές.

Η ελληνορθοδοξία έχει να προσφέρει σε ποικίλους τομείς πολλά, που έχουν αποσιωπηθεί. Η ποίηση, η μουσική, η ζωγραφική, η αρχιτεκτονική και άλλα πολιτιστικά στοιχεία έχουν υποβαθμιστεί. Η γλώσσα και πλείστα έθιμα των παλιών προγόνων μας διαφυλάχτηκαν χάρη στην εκκλησία. Η φιλοσοφική τοποθέτηση της ελληνορθοδοξίας έχει πολλά να μας διδάξει, αλλά δεν έχει γίνει ευρέως γνωστή, παρά το ότι υπήρξαν στην πρώιμη περίοδο της Αναγέννησης μεγάλος αριθμός ορθόδοξων διανοητών και στην Τουρκοκρατία ο φιλόσοφος Διονύσιος Τρίκκης και ο Σεραφείμ Φαναρίου και Νεοχωρίου, αργότερα ο Ευγένιος Βούλγαρης και άλλοι. Η εκκλησία ευθύνεται προφανώς σ΄ αυτό, όπως στην καταδίκη του Θεόφιλου Καΐρη. Με όλα τα παραπάνω θέλω να τονίσω ότι είναι απαραίτητο η εκκλησία να περιοριστεί στο πνευματικό της έργο, από το οποίο όλοι οι Έλληνες, αλλά και η ανθρωπότητα έχουν πολλά να κερδίσουν, και να εγκαταλείψει τις κοσμικές φιλοδοξίες της, όπως είχε και εξακολουθεί, έστω σε μειωμένο βαθμό, να έχει ο

ΑΝΑΛΟΓΙΕΣ

Δημήτρης Αντ. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordperess.com

Ηπειρωτικός Αγών, 19 Νοεμβρίου 2022

Ένα σύνολο ανθρώπων επιβιώνουν χάρη σ΄ αυτό που ονομάζομε οικονομία. Αντιστοιχεί στο αισθητό Εγώ. Για να διατηρούν τη συνοχή τους έχουν ανάγκη από κάποιου είδους οργάνωση. Το οργανωμένο αυτό σύνολο αντιστοιχεί στο κοινωνικό Εγώ. Το σύνολο έχει μια αυτογνωσία, αισθάνεται πως είναι αυτό και όχι άλλο. Με την αυτογνωσία του είναι η Κοινωνία και αντιστοιχεί στο νοητό Εγώ.

Τόσο το νοητό όσο και το κοινωνικό Εγώ δεν μπορούν να υπάρχουν χωρίς τον υλικό φορέα τους, το αισθητό Εγώ. Και το κοινωνικό Εγώ που αντιστοιχεί στη σχέση του Εγώ με το έλλογο περιβάλλον του, δεν μπορεί να υπάρχει χωρίς το νοητό Εγώ. Και όμως το νοητό Εγώ έχει την (ψευδ)αίσθητη ότι αυτό δεσπόζει στα άλλα δύο. Το αισθητό Εγώ είναι ό,τι έχει το νοητό εγώ που νιώθει ως ιδιοκτήτης του. Και το κοινωνικό Εγώ είναι ό,τι θέλει το νοητό Εγώ που υπαγορεύει τη βούλησή του. Κι αυτά, παρά τη φυσική δομή τους που λέει ότι δεν μπορεί να υπάρξει το νοητό Εγώ χωρίς το αισθητό. Αυτό το αισθητό Εγώ γεννιέται πρώτο με τη γονιμοποίηση ενός μητρικού ωαρίου από ένα πατρικό σπερματοζωάριο. Το νοητό Εγώ γεννιέται με τον τοκετό, όταν για πρώτη φορά οι αισθητήρες  που βρίσκονται στην επιφάνεια του νέου όντος διακρίνουν διαφορά μεταξύ των ερεθισμάτων που προέρχονται από μέσα και εκείνων απέξω. Όσο βρισκόταν μέσα στη μήτρα το νέο ον ήταν αδύνατο να συνειδητοποιεί την ύπαρξή του, καθώς τα από μέσα και τα απέξω ερεθίσματα (θερμοκρασία, υγρασία, οξύτητα κλπ) ήταν ίδια και σταθερά. Με την έξοδο του εμβρύου στον κόσμο, ο από μέσα κόσμος του παραμένει σταθερός όπως ήταν ενδομήτρια, ενώ ο απέξω διαρκώς μεταβάλλεται απρόβλεπτα. Η γέννηση του κοινωνικού Εγώ θα πραγματοποιηθεί αργότερα με μια κοινωνική ιεροτελεστία, όπως τα αρχαία αμφιδρόμια, η βάπτιση, η περιτομή, η εγγραφή στα ληξιαρχικά αρχεία.

Το νοητό Εγώ μπορεί να έχει πεθάνει, ενώ διατηρείται το αισθητό Εγώ, όπως στα χρονίως, μόνιμα, χωρίς πιθανότητες εξόδου,  διασωληνωμένα άτομα στις ΜΕΘ. Και το κοινωνικό Εγώ μπορεί να εξακολουθεί να “ζει” μετά το θάνατο του νοητού και του αισθητού Εγώ, αν δεν έχει γίνει κηδεία και δεν έχει διαγραφεί το άτομο από τα ληξιαρχικά βιβλία. Και προχωρώ στην αναλογία με ένα ανθρώπινο σύνολο.

Χωρίς τις αισθητές συνθήκες για την επιβίωσή του, το ανθρώπινο σύνολο δεν μπορεί να υπάρχει. Οι συνθήκες αυτές είναι η οικονομία που περιλαμβάνει ποικίλα μέσα, κυρίως τροφοπαραγωγής και στέγασης, με τα συνωδά τους του, το εμπόριο και τις ποικίλες υπηρεσίες που είναι απαραίτητες. Το σύνολο αυτό διατηρείται ενιαίο χάρη στην πολιτική. Με αυτήν, κάποια εξουσία, ισχύς δηλαδή, επιβάλλει στο σύνολο ενιαία βούληση με “νόμιμη” βία.

Αν και χωρίς το αισθητό Εγώ δεν μπορούν να υπάρχουν οι άλλες δύο υποστάσεις του Εγώ, ευδαιμονία δεν υπάρχει αν το νοητό Εγώ δεν δεσπόζει πάνω στις άλλες δύο. Αντίστοιχα, μολονότι κοινωνία και πολιτική δεν υπάρχουν χωρίς οικονομία, ευδαιμονία του συνόλου δεν μπορεί να υπάρχει παρά μόνον αν η κοινωνία δεσπόζει πάνω στην οικονομία και την πολιτική. Η πολιτική, καθώς το κύριο χαρακτηριστικό της είναι, όπως αναφέρθηκε, η εφαρμογή (νόμιμης) βίας, γίνεται κράτος που συμβαδίζει με τη βία. (Το Κράτος και η Βία αλυσόδεσαν τον Προμηθέα στον Καύκασό). Για χιλιετίες το κράτος δέσποσε πάνω στην κοινωνία. Ανάλογα με τον αριθμό των εξουσιαστών, ο Αριστοτέλης διέκρινε τρεις κατηγορίες κρατικής αρχής: μοναρχία, ολιγαρχία, δημοκρατία. Καθεμιάν από αυτές διέκρινε σε “καλή” και “κακή”. Στην καλή οι άρχοντες μεριμνούν για το σύνολο, στην κακή για τον εαυτό τους. Στην Ελλάδα, ακόμη και μετά την υποδούλωσή της σε Ρωμαίους και Οθωμανούς, επικρατούσε η δομή του έθνους, δηλαδή μια κοινωνία δημοκρατική που στηριζόταν στις μικρές κοινωνίες, όπου οι πολίτες μετείχαν ενεργά στη διοίκησή τους. Φυσικά, τα πλαίσια των ελευθεριών τους ήταν περιορισμένα από τον αφέντη, Ρωμαίο ή Οθωμανό. Οι φόροι δεν εισπράττονταν από τον καθένα, αλλά από την τοπική διοίκηση, στην οποίαν τους μάζευε ο εκάστοτε προύχοντας. Στη Δύση επικράτησε η φεουδαρχία, όπου οι πολίτες ήταν ιδιοκτησία του τοπικού άρχοντα. Αυτός εξαρτούσε την εξουσία του από μεταφυσικές δυνάμεις (ελέω Θεού βασιλιάς), έτσι που η εκκλησία και η μονοκρατορία του Πάπα είχαν μεγάλη ισχύ. Χωρίς την ευλογία του κανένας δεν μπορούσε να είναι βασιλιάς. Με το Διαφωτισμό και τις επαναστάσεις (Αμερικανική, Γαλλική, αργότερα Σοβιετική) οι κάτοικοι των ισχυρών δυνάμεων αποτίναξαν την τυραννία από πάνω τους. Για να παραμείνουν όμως ως οντότητες έπρεπε να ενισχύσουν το κράτος. Έτσι δημιούργησαν τα κράτη έθνη, όπου σε κάποια επικράτεια κατοικούσαν ομοεθνείς (με μειονοτικές εξαιρέσεις, εννοείται) και η εξουσία επέβαλλε τη βούλησή της, χωρίς τη συμμετοχή των πολιτών. Στην καλύτερη περίπτωση οι πολίτες μετείχαν στη διοίκηση της χώρας τους μια στιγμή κάθε 4 συνήθως χρόνια, όταν ψήφιζαν για να νομιμοποιήσουν την εξουσία εκείνων που είχε εκλέξει η άρχουσα τάξη. Ο πολίτης για τις ανάγκες του δεν κατέφευγε στην πολιτεία, αλλά στον πολιτικό, έτσι που το σύστημα λειτουργούσε πελατειακά. Ο πολιτικός αγόραζε ψήφους πουλώντας εκδούλευση. Γι΄ αυτό προφανώς ο Αριστοτέλης χαρακτήριζε το καθεστώς της ολιγαρχίας επικίνδυνο. Στην Ελλάδα η απελευθέρωσή μας έγινε τελικά από τρεις Δυνάμεις που εγκατέστησαν έκτοτε την κυριαρχία τους στον τόπο μας, στην αρχή με τα αντίστοιχα τοπικά κόμματα, Αγγλικό, Γαλλικό, Ρωσικό, αργότερα με τη μοναρχία, η οποία καταργήθηκε τελικά πριν από μισό αιώνα περίπου, ενώ διατηρούνταν παρά τις πρωτοφανείς συμφορές που είχε φέρει στο έθνος, όπως η Μικρασιατική καταστροφή και η ευθύνη της στο Εμφύλιο πόλεμό μας. Όλο αυτό το διάστημα, ο Ελληνικός λαός παραμένει με την παραδοσιακή δημοκρατική συνείδησή του που πειθαρχεί στο ασαφώς οριζόμενο έθνος και όχι στο σαφώς διαγραφόμενο κράτος. Χάρη σ΄ αυτή τη στάση του χαρακτηρίζεται ο λαός μας συχνά ως απείθαρχος.

Ήδη τις τελευταίες δεκαετίες και το κράτος έθνος έχει υποβαθμισθεί, ενώ με την “παγκοσμιοποίηση” προβάλλεται η κυριαρχία της οικονομίας πάνω στην πολιτική και την κοινωνία. Αυτό είναι λογικό, όπως λογικό είναι το αισθητό Εγώ να πρωτεύει πάνω στο νοητό και το κοινωνικό. Όμως ο άνθρωπος με τις ανθρώπινες ιδιότητές του, προτάσσει το νοητό Εγώ να δεσπόζει πάνω στις δύο άλλες υποστάσεις. Και τα ανθρώπινα σύνολα ονειρεύονται την κοινωνία να κυριαρχεί πάνω στην οικονομία και στην πολιτική. Τέτοιο σχήμα μία και μοναδική φορά εμφανίστηκε πάνω στη γη για λίγες δεκαετίες μόνο, τον καιρό της αρχαιοελληνικής δημοκρατίας.                     

ΑΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΤΙΑ

Δημήτρης Αντ. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com

Πρωινός Λόγος, Τρίκαλα, 17 Νοεμβρίου 2022

Διαβάζοντας το βιβλίο κάποιου ειδικού στις πολιτικές επιστήμες, συνάντησα τον όρο “απροσδιοριστία”. Το βικιλεξικό γράφει πως απροσδιοριστία είναι ο μη προσδιορισμός μιας έννοιας ή ενός μεγέθους. Στην κβαντομηχανική η αρχή της απροσδιοριστίας δηλώνει πως ένα ζεύγος τιμών φυσικών ποσοτήτων ενός σωματιδίου, όπως η θέση και η ταχύτητα ή ορμή του, δεν μπορούν να προβλεφθούν με ακρίβεια που σημαίνει ότι με όσο μεγαλύτερη ακρίβεια προσδιορίζεται η θέση, τόσο πιο μεγάλο είναι το πιθανό σφάλμα στην πρόβλεψη της ορμής και αντίστροφα. Στη φιλοσοφία και κοινωνιολογία σημαίνει (Max Weber) την αποτελεσματική τυχαιότητα ύστερα από ένωση πολλών κανονικοτήτων ή πιο απλουστευμένα παρέκκλιση από τον επιστημονικό κανόνα. Αυτό, ομολογώ, δεν το πολυκαταλαβαίνω.

Πολλές φορές έχω παρουσιάσει τους θεμελιώδεις νόμους της κλασικής φυσικής να ισχύουν αναλογικά και σε άλλα γνωστικά πεδία. Αρκεί να αλλάξει κάποιος το βασικό μέγεθος και οι σχέσεις ισχύουν. Ταχύτητα σημαίνει πόσο γρήγορα αλλάζει ένα διάστημα που διανύομε. Στην οικονομία, ταχύτητα είναι πόσο γρήγορα παράγομε ποικίλα αγαθά δηλαδή παραγωγικότητα. Αντίστοιχα, επιτάχυνση σημαίνει στη φυσική πόσο γρήγορα αλλάζει η ταχύτητα, στην οικονομία το πόσο γρήγορα αλλάζει η παραγωγικότητα που ονομάζεται ανάπτυξη. Παρόμοια, έχω συζητήσει το ανάλογο των εμποδίων στην κίνηση, τριβή, αδράνεια, ελαστικότητα, που είναι σαφή στη φυσική, αλλά ισχύουν και στις κοινωνικές επιστήμες. Αδράνεια π.χ. σημαίνει την επιδίωξη σιγουριάς, εμπόδιση στην αλλαγή, ακόμη και όταν η νέα κατάσταση που θα προκύψει είναι καλύτερη. Ένα μέγεθος όμως μένει ίδιο και στη φυσική και στην κοινωνιολογία: η Ενέργεια. Ένα κράτος που διαθέτει άφθονη ενέργεια είναι ισχυρότερο από άλλα που δεν διαθέτουν. Κάποτε, όταν βασίλευε ο ατμός, τα Ευρωπαϊκά κράτη που διέθεταν γαιάνθρακες κυριάρχησαν σε όλη την Υφήλιο. Τώρα που η ενέργεια εξαρτάται από το πετρέλαιο και το αέριο, που η Ευρώπη δεν τα διαθέτει, η (δυτική) Ευρώπη παρακμάζει με ταχύ ρυθμό. Η φυσική ορολογία είναι πιο εύκολα κατανοητή, καθώς τα αντίστοιχα φαινόμενα είναι αντιληπτά με τις αισθήσεις μας, είτε γυμνές είτε με ποικίλα όργανα που μεγεθύνουν τη διακριτική ικανότητά τους.

Να επανέλθω όμως, τι σημαίνει απροσδιοριστία στις κοινωνικές επιστήμες, όπου τη βλέπω και δεν καταλαβαίνω τι εννοεί. Γίνεται σαφέστερη η έννοια αν ισχύει η αναλογία με τη Φυσική. Στη φυσική η απροσδιοριστία σημαίνει ότι η μέτρηση ενός μεγέθους, επηρεάζει, αυξάνει ή μειώνει, το μέγεθος. Και επομένως είναι αδύνατο να προσδιορίσουμε ακριβώς πόσο μεγάλο είναι. Ε, λοιπόν, το ίδιο ισχύει και στις κοινωνικές επιστήμες. Είμαι πολύ πλούσιος και θέλω να γίνω πάμπλουτος. Απλό. Με τα λεφτά μου οργανώνω μια μέτρηση των ποικίλων παραμέτρων σε όλα τα χρηματιστήρια του κόσμου και με αυτά τα δεδομένα μπορώ να προβλέψω με ακρίβεια την πορεία των τιμών τους. Ναι, αλλά και μόνο το γεγονός ότι μετρώ τα στοιχεία των χρηματιστηρίων σε Νέα Υορκη, Λονδίνο, Τόκιο, Χογκ Κογκ κλπ, θα αναστατώσει την πορεία των χρηματιστηρίων. Έτσι είναι αδύνατο να προσδιορίσω με ακρίβεια ποια θα είναι πορεία της οικονομίας. Απλώς έχασα την ευκαιρία να γίνω ο πλουσιότερος του κόσμου, ενώ για την οργάνωση των μετρήσεων ξόδεψα όλη την περιουσία που είχα. Τώρα μπορεί να πένομαι!

Σε ενίσχυση των φυσικών και κοινωνικών παρατηρήσεων έρχονται να βοηθήσουν τα μαθηματικά, ιδιαίτερα η στατιστική. Μπορεί να μην μπορώ να προσδιορίσω ακριβώς τη θέση και την ταχύτητα ενός σωματιδίου, όπως είναι το ηλεκτρόνιο, μπορώ όμως να προσδιορίσω ταυτόχρονα τη θέση και την ταχύτητα ενός πελώριου αριθμού ηλεκτρονίων. Αν κάθε λίρα έχει βάρος π.χ. 9 γραμμαρίων και μία από αυτές είναι κάλπικη, ζυγίζει 8,9 γραμμάρια, μια κοινή ζυγαριά δεν μπορεί να διακρίνει τη διαφορά. Παίρνω λοιπόν ένα τσουβάλι με 1000 λίρες από τις ύποπτες. Αυτές θα ζυγίζουν 8900 γραμμάρια, ενώ οι γνήσιες ζυγίζουν 9000 γραμμάρια. Τη διαφορά 100 γραμμαρίων τώρα μπορεί να τη διακρίνει εύκολα η ζυγαριά μου.

Η αρχή της απροσδιοριστίας δεν ισχύει μόνο για την οικονομία, ισχύει και για την πολιτική. Μετράω τα αποτελέσματα μιας δημοσκόπησης, ποιο προβλέπεται να είναι το κόμμα που θα κερδίσει στις επόμενες εκλογές και τα αποτελέσματά της επηρεάζουν ιδιαίτερα τους αναποφάσιστους. Αν υπάρχει σαφής υπεροχή ενός κόμματος, που δεν φθάνει τα όρια της αυτοδυναμίας, εγώ ο αναποφάσιστος, που ονειρεύομαι μια πολιτική σταθερότητα, επειδή διαθέτω αδράνεια και δεν θέλω τίποτε να αλλάξει, θα ψηφίσω τελικά το πλειοψηφούν κόμμα, ακόμη και αν έχω βάσιμες αντιρρήσεις στο πρόγραμμά του, στην αξιοπιστία του κλπ. Οι μετρήσεις της δημοσκόπησης επηρεάζουν το μετρούμενο μέγεθος, τη δύναμη των κομμάτων στις εκλογές.

Από όσα ανέφερα παραπάνω, γίνεται φανερό πως σε όλα τα φαινόμενα, φυσικά και κοινωνικά, ακριβής εκτίμηση της κατάστασης είναι αδύνατο να προσδιοριστεί. Πάντα υπάρχει σφάλμα, που ένα μέρος του οφείλεται στην απροσδιοριστία, δηλαδή στο σφάλμα που εισάγεται από το γεγονός της μέτρησης. Το σφάλμα  στην ακρίβεια (exactness) μπορεί να είναι είτε συστηματικό που μειώνει την ορθότητα (accuracy), είτε τυχαίο, μείωση συνέπειας (precision). Το συστηματικό σφάλμα αντιμετωπίζεται με αναζήτηση της αιτίας, που εκτρέπει τη μέση τιμή, και εξουδετέρωσή της. Το τυχαίο σφάλμα όμως αντιμετωπίζεται με αύξηση του αριθμού των παρατηρήσεων. Η απροσδιοριστία μόνο μετριέται. Στην πολιτική η ορθότητα μιας απόφασης εξαρτάται από τις γνώσεις και την εμπειρία των ειδημόνων, όπως μπορούν να είναι οι νομικοί ως δικαστές ιδιαίτερα στο αστικό δίκαιο, όπου συγκρίνεται μια πράξη με το νόμο, που πρέπει να τον γνωρίζουν, και οι υπουργοί της κυβέρνησης. Αντίθετα, η συνέπεια (μικρή διασπορά) στη λήψη της απόφασης, όπως στο ποινικό δίκαιο και στη βουλή, μειώνεται με αύξηση του πλήθους των κριτών, ιδανικά, από το σύνολο των πολιτών, όπως ήταν στην αρχαία εκκλησία του δήμου και σήμερα σε ένα δημοψήφισμα. Καθώς, οι σύγχρονες κοινωνίες είναι σε μεγάλη κλίμακα (εκατομμύρια) αντίθετα από τις αρχαίες πολιτείες (μερικές χιλιάδες), η στατιστική δίνει πάλι τη λύση, που είναι η τυχαία δειγματοληψία τόσο στη φυσική όσο και στην κοινωνία. Τυχαία δειγματοληψία είναι δυνατό να υπάρχει στα ποινικά δικαστήρια (ένορκοι), όπου συγκρίνονται οι ιδιότητες του κατηγορουμένου με κάποια παράνομη πράξη. Εδώ, οι νομικές γνώσεις περιττεύουν. Σε μια ιδανική πολιτεία, ένα ελάχιστο σημαίνει ότι μια κυβέρνηση ειδημόνων εμφανίζει επιστημονικά επεξεργασμένα νομοσχέδια, τα οποία κρίνει μια βουλή, τυχαία (με κλήρωση δηλαδή) επιλεγμένων από το σύνολο, αν συνάδει με τη βούληση του σύνολου λαού. Μια δικαιοσύνη αστική/διοικητική, κρίνει αν η όλη διαδικασία υπήρξε νόμιμη ή παράνομη. Σε μια τέτοια πολιτεία η ηθική (βούληση της κοινωνίας) συνάδει πολύ με το δίκαιο (βούληση των αρχόντων).                     

ΑΙΩΝΙΑ ΜΑΚΑΡΙΟΤΗΤΑ

Δημήτρης Αντ. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com

Κοινή Γνώμη, 15 Νοεμβρίου 2022

Διάβαζα τις προάλλες λίγες σελίδες από το Κοράνι. Όπως όλα τα θρησκευτικά βιβλία, τονίζει την πίστη προς το Θεό, τον Αλλάχ, όπως τον λέει. Και τονίζει πως πρέπει να κάνουμε το θέλημά του, να ελεούμε τους φτωχούς, να υπερασπιζόμαστε τους αδυνάτους κλπ. Για τους πιστούς επιφυλάσσεται ο παράδεισος. Εκεί θα είναι ξαπλωμένος ο πιστός σε μαλακά μαξιλάρια και στρώματα, από πάνω του θα κρέμονται οι πιο ωραίοι καρποί σε όση ποικιλία και ποσότητα θέλουν, και βέβαια θα υπάρχουν πανέμορφα κορίτσια να τον περιποιούνται. Για τους κακούς, τους άπιστους επιφυλάσσεται η αιώνια κόλαση με τις φοβερές φλόγες της. Αρκετές από τις ιστορίες για την οικογένεια του Χριστού, που δεν τις αναφέρουν τα Ευαγγέλια είναι γραμμένες στο Κοράνι. Προφανώς είχαν φτάσει ως τον Μωάμεθ με την προφορική παράδοση. Αυτό όμως που με απασχολεί είναι η αιώνια, ατέλειωτη ανάπαυση και πληρότητα του Μουσουλμανικού παραδείσου. Μα υπάρχει, μπορεί να υπάρξει, τέτοιο πράγμα;

Η ζωή μας είναι μια ταλάντωση. Περίοδοι με προσπάθεια, με έλλειψη και κοπιώδη αγώνα εναλλάσσονται περίπου ρυθμικά με περιόδους ικανοποίησης, ανάπαυσης, πληρότητας. Τρώω. Χορταίνω. Θέλω να μη φάω άλλο, ακόμη και αν μου παρουσιαστεί ο πιο νόστιμος μεζές. Με την πάροδο του χρόνου δεν πεινάω ακόμη, δεν θέλω ακόμη να φάω, αλλά τώρα ένα ορεκτικό έδεσμα μπορεί να μου ανοίξει την όρεξη. Ακόμη και χωρίς τέτοιο ερέθισμα, θα έλθει αυτόματα κάποια στιγμή που θα πεινάσω και θα αρχίσω να τρώω. Τρώγοντας έρχεται η όρεξη, θετική ανάδραση, με κάποιες σωματικές δραστηριότητες προσλαμβάνω τροφή, ώσπου χορταίνω, σταματώ και ο κύκλος αρχίζει εξαρχής. Το ίδιο γίνεται και με την ερωτική διαδικασία, που περνά από παρόμοιες φάσεις, με τη σωματική πράξη της συνουσίας, ως τον οργασμό, την ανερέθιστη περίοδο, τη βραδεία φάση που ένα κατάλληλο ερέθισμα, όπως η θέα ενός προκλητικού γυμνού, μπορεί να με διεγείρει πρόωρα και έπειτα, ακόμη και χωρίς ερέθισμα, φτάνω στη φάση της πράξης, είτε με σύντροφο είτε με αυτοϊκανοποίηση είτε και με ονείρωξη. Η μόνιμη παραμονή στη φάση του κόρου, του οργασμού, δεν μπορεί να υπάρξει. Ούτε καν η μόνιμη παραμονή σε μια φάση ανάπαυσης. Δεν μπορούμε να μείνουμε στο κρεβάτι το πρωί αναπαυόμενοι, όταν ξυπνάμε.

Είναι προφανές ότι χωρίς και τις δύο φάσεις, η μια δεν μπορεί να υπάρχει χωρίς την άλλη και ο παράδεισος του Κορανίου, η αιώνια παραμονή στη φάση του κόρου, δεν μπορεί να ισχύσει. Ο άνθρωπος αναγκαστικά πρέπει να περνά διαδοχικά και από τις δύο φάσεις. Τη νύχτα κοιμάται, τη μέρα εργάζεται. Το ερώτημα είναι, μπορούν να είναι ευχάριστες και οι δύο φάσεις; Μπορεί να είναι ευχάριστο το να αγωνίζεται κάποιος, να κοπιάζει;

Είμαστε ενεργητικά ζώα. Οι ενήλικες εργαζόμαστε ενεργητικά για να εξασφαλίζουμε την επόμενη φάση, να τραφούμε, να πιούμε, να κάνουμε έρωτα κλπ. Αν αυτά ήταν εξασφαλισμένα, από μια ανώτερη δύναμη, μεταφυσική ή φυσικά ανθρώπινη, όπως μια ιδανική κοινωνία, θα είμαστε ευχαριστημένοι; Τα παιδιά που δε νοιάζονται για να τραφούν, αφού γι΄ αυτό φροντίζουν οι γονείς τους, έχουν δραστηριότητες; Ασφαλώς: Παίζουν! Με το παιχνίδι βέβαια κουράζονται, όμως με το παιχνίδι ευχαριστιόνται. Θα ακολουθήσει η ανάπαυση. Οι μεγάλοι δουλεύουν στο εργοστάσιο, στο γραφείο ή οπουδήποτε αλλού. Συνήθως μισούν τη δουλειά τους και δε βλέπουν την ώρα να σχολάσουν, για να φύγουν, να κάνουν ό,τι θέλουν. Γιατί να μην είναι ευχάριστη σαν παιχνίδι η δουλειά. Γιατί να δουλεύουν (σα δούλοι) αντί να εργάζονται επιτελώντας ευχάριστα έργο; Ποια είναι λοιπόν η διαφορά μεταξύ παιχνιδιού και εργασίας που κάνει το πρώτο ευχάριστο και το δεύτερο δυσάρεστο;

Κανένας δεν με υποχρεώνει να παίξω. Αν όμως δεν εργασθώ θα πεθάνω από την πείνα. Αν η κοινωνία μου εξασφάλιζε ένα ελάχιστο τροφής, ένδυσης, στέγης κλπ, τότε δεν θα είχα πρόβλημα. Ένα είδος σοσιαλισμού στα μέσα παραγωγής θα ήταν, φαίνεται, απαραίτητο, ισχυρίζεται ο Erich Fromm. Κοινοχρηστία στα αναλώσιμα, στην οδοντόβουρτσά μου, στα παπούτσια μου, στο αυτοκίνητό μου είναι κάτι εντελώς διαφορετικό, απαράδεκτο. Η κοινωνική μέριμνα για τα αναγκαία είναι όρος αναγκαίος, αλλά όχι επαρκής. Το επαρκές σημαίνει ο εργαζόμενος να ευχαριστιέται με το έργο που επιτελεί. Αφότου δημιουργήθηκε η κοινωνία, καθένας κάνει κάτι διαφορετικό από τους άλλους, αλλά όλοι υπηρετούν κοινό σκοπό. Η κοινωνία αναλύεται λοιπόν σε ρόλους. Κανένας δεν κάνει τα πάντα όσα χρειάζεται από την αρχή, ως το τέλος. Κι αυτό του αφαιρεί ενδιαφέρον για την εργασία του. Αν απομακρυνθεί κάποιος, άλλος θα τον αντικαταστήσει και θα συνεχίσει να κάνει την ίδια δουλειά. Είναι σαν ένα γρανάζι στην τερατώδη παραγωγική μηχανή. Θα μπορούσε να είναι διαφορετικά τα πράγματα;

Νομίζω ναι, μπορούν να βελτιωθούν. Πρώτο, είναι ευθύνη του καθενός, να διαλέξει έναν κοινωνικό, επαγγελματικό ρόλο που να του ταιριάζει, να του αρέσει. Το δεύτερο είναι ότι, εντάξει, δεν εκτελεί αυτός το σύνολο του έργου, τον ορισμό σκοπού, τη μέθοδο για την επίτευξή του, την αξιολόγηση του έργου, όμως μετέχει στη λήψη αποφάσεων για το ποιος είναι ο σκοπός και αν επιτεύχθηκε όπως αναμενόταν. Εξάλλου, πρέπει να υπάρχει και μια εξωτερική αξιολόγηση. Οι απόφοιτοι μιας πανεπιστημιακής σχολής δεν είναι αυτόματα αντίστοιχοι επαγγελματίες, δικηγόροι, γιατροί, μηχανικοί κλπ, αλλά αξιολογούνται από τα αντίστοιχα συνδικαλιστικά όργανα για να δώσουν αυτά την άδεια για άσκηση επαγγέλματος. Έτσι όμως αξιολογούνται συγκριτικά οι αντίστοιχες σχολές και, επομένως, οι αντίστοιχοι διδάσκοντες και υπάλληλοι αυτών των ιδρυμάτων. Τώρα οι εργαζόμενοι σ΄ αυτά ενδιαφέρονται για καλύτερες αποδόσεις του έργου που επιτελούν. Η εργασία μετατρέπεται έτσι σε άθλημα.

Όροι σαν τους παραπάνω είναι απλό θέμα να εφαρμοστούν σε κρατικές επιχειρήσεις. Αρκεί η απόφαση των πολιτικών που κατέχουν την εξουσία. Δεν συμφωνούν όλοι ασφαλώς τι πρέπει να είναι κρατικό, τι ιδιωτικό και τι παράλληλα μεικτό. Σε πόσα από τα παρακάτω θα συμφωνούσατε να είναι δημόσια; Εκπαίδευση, υγεία, μεταφορές, χώροι αναψυχής (πάρκα, γήπεδα, ακρογιαλιές, πισίνες κλπ), πολιτισμική ζωή (δράμα, μουσική, χορός, ζωγραφική, γλυπτική, αρχιτεκτονική, κινηματογραφία, επικοινωνία ηλεκτρονική και ταχυδρομική κλπ). Κι αν συμφωνήσουμε η πλειοψηφία σε κάποια, ποια θα έπρεπε να είναι αποκλειστικά; Μια δημόσια επιχείρηση που εξυπηρετεί εξίσου αστικές και άγονες περιοχές, δεν μπορεί να ανταγωνιστεί οικονομικά μια ιδιωτική που εκτείνει τις δραστηριότητές της σε επιλεγμένο εύπορο κοινό. Από την άλλη, μια σωστή λειτουργία κάποιων επιχειρήσεων, δημόσιων ή ιδιωτικών, θα είναι τελικά ωφέλιμη για ιδιοκτήτες, εργαζόμενους και καταναλωτές και επομένως, θα τη μιμηθούν οι υπόλοιποι.

ΑΡΧΙΛΗΣΤΕΣ

Δημήτρης Α. Σιδερής, οπ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com

Ηπειρωτικός Αγών, 11 Νοεμβρίου 2022

“Μην τον είδατε τον απαντήσατε τον Κίτσο το λεβέντη τον αρχιληστή…” Εξέταζα ένα φοιτητή. Με εντυπωσίασε με τις γνώσεις του. Το επώνυμό του μου θύμισε κάποιον γνωστό. Ρώτησα την καταγωγή του. Ναι, ήταν από το χωριό του γνωστού, ένα ορεινό της Αρκαδίας. “Μήπως ο παππούς σου ήταν παπάς;” ρώτησα. Με πολλή περηφάνια μου απάντησε: “Εμένα ο παππούς μου ήταν λήσταρχος!” Η λαϊκή μούσα, αλλά και επώνυμη, έψαλε τον Κατσαντώνη, τους ληστές γενικά,  Νταβέλη, Σακαφλιά, Κουμπαίους, Κοεμτζή, Κουφοντίνα ενώ τόσοι άλλοι τιμούνται από το λαϊκό αίσθημα. Το φαινόμενο δεν είναι μόνο Ελληνικό. Θυμηθείτε τον Robinhood στην Αγγλία, τον Jesse James στην Αμερική και τόσους άλλους, Έλληνες και ξένους ληστές και στυγνούς εγκληματίες που έγιναν θρύλος. Πέρα από την εγκληματική δράση τους τι κοινό έχουν όλοι αυτοί και εξυμνούνται από τη μούσα;

Σε πολλές περιπτώσεις ο θρύλος τους μιλάει για ληστείες πλουσίων με μοίρασμα στους φτωχούς. Αυτό γίνεται συχνά, αλλά τις περισσότερες φορές με σκοπό να υπάρχει μια μάζα συμπαθούντων που να καλύπτουν τις παρανομίες των παρανόμων και να τους προσφέρουν κάλυψη για να διαφεύγουν. Σε άλλες περιπτώσεις όμως, αναγνωρίζεται απλώς η αδικία που τους έχει γίνει από την επίσημη πολιτεία. Μερικές φορές υπάρχει και ένα ιδεολογικό περιεχόμενο που οι ίδιοι ισχυρίζονται πως ήταν το κίνητρό τους. Πάντοτε πάντως εξυμνείται η λεβεντιά, η περηφάνια με την οποίαν αντιμετώπισαν το κράτος.

Όλοι αυτοί είναι ακραία παραδείγματα της αντίθεσης μεταξύ κράτους και ατόμου. Το ανθρώπινο είδος είναι μοναδικό στο να μπορεί να επιλέγει πόσο αγελαία και πόσο κοινωνικά επιθυμεί να ζει. Αυτό το δίλημμα βρίσκεται πίσω από τα αιτήματα για ελευθερία από τους κοινωνικούς περιορισμούς και για ισότητα μεταξύ όλων των μελών της κοινωνίας στην πρόσβασή τους στον κοινωνικό πλούτο. Η κοινωνία διέπεται από τη βούληση του δήμου που εκπροσωπείται αξιόπιστα ή αναξιόπιστα από την εξουσία που τη συντονίζει, ενώ το άτομο εμπνέεται από την αγελαία τάση της επικράτησης του ισχυροτέρου. Δύο στάσεις αμοιβαία αποκλειόμενες, αλλά συνυπάρχουσες.

Η υποστήριξη και ο θαυμασμός για τα κατορθώματα των παρανόμων, σημαίνουν ότι η ανώνυμη μάζα ταυτίζεται περισσότερο μ΄ αυτούς παρά με το επίσημο κράτος. Ο θαυμασμός δεν είναι διότι το κοινό αρέσκεται στη βία. Το ανώνυμο πλήθος έδειξε περισσότερη συμπάθεια για τον Κουφοντίνα, ένα στυγνό, αμετανόητο πολυδολοφόνο, όταν έκανε απεργία πείνας, παρά για τους χρυσαυγίτες, μολονότι ήταν σημαντικό το ποσοστό εκείνων που τους είχαν ψηφίσει. Κι αυτό προφανώς, διότι ήταν διάχυτα γνωστό, έστω και αν δεν είχε ποτέ τεκμηριωθεί, ότι είχαν διασυνδέσεις μέσα στην αστυνομία, μέσα στο κράτος.

Γιατί τόση αντιπάθεια του λαού για το κράτος, το κράτος του; Μα, το Κράτος, μαζί με τη Βία αλυσόδεσαν τον Προμηθέα, τον αναρχικό θεό που πρόδωσε τη γενιά του, γενιά των αθανάτων. Έκλεψε από τον απόλυτο άρχοντα, το Δία, τη φωτιά, την τέχνη της πολιτικής, τα γράμματα, ακόμη, και την απάτη, τη γνώση γενικότερα, και τα πρόσφερε ανιδιοτελώς στους ανθρώπους. Τιμωρήθηκε βαριά. Αλυσοδεμένος στον Καύκασο, έβλεπε κάθε μέρα τον αετό του Δία να έρχεται, να τον βασανίζει και να του τρώει το συκώτι, αλλά εκείνος, αθάνατος σα θεός που ήταν, αναγεννιόταν. Ώσπου ήλθε ο Άνθρωπος, με τη σύμπτυξη στο πρόσωπό του της πανανθρώπινης Δύναμης του Ηρακλή, με όλες τις αμαρτίες που έκανε πάνω στη μανία του. Κι αυτός ελευθέρωσε τον ευεργέτη του από τα δεσμά του. Αυτή είναι η στάση του Ανώνυμου λαού απέναντι στον Παράνομο που τον αλυσοδένει το Κράτος. Αξίζει να σημειωθεί πως ο ίδιος ο Ηρακλής, αν και θνητός, ήταν του Δία γιος, για τον οποίον είχε ιδιαίτερη αδυναμία η Αθηνά, η Σοφία. 

Θεωρώ νοσηρό φαινόμενο αυτή τη στάση. Δείχνει τεράστια διάσταση μεταξύ κράτους και κοινού συναισθήματος. Στην πατρίδα μας ποτέ δεν ταυτίστηκε σημαντικά το ανώνυμο πλήθος με το κράτος του, εκτός από σπάνιες περιπτώσεις, όταν υπήρχε ένας εξωτερικός κίνδυνος, όπως στον Ελληνοϊταλικό πόλεμο του 1940-41. Μια ευλογοφανής ερμηνεία του φαινομένου είναι ότι ευθύς με την απελευθέρωσή μας από τον Οθωμανικό ζυγό, βρεθήκαμε υπό την προστασία ξένων δυνάμεων. Το πρώτο σύνταγμα που ψηφίστηκε το 1822 ήταν αξιοσημείωτα προοδευτικό για την εποχή του. Στηριζόταν στην πολιτική ισότητα και την ανεξιθρησκεία, καταργούσε επίσημα τη δουλεία, στην Ελλάδα πρώτη φορά σε όλο τον κόσμο, και άνοιγε το δρόμο για να γίνει Έλληνας οποιοσδήποτε αλλοδαπός θα το ήθελε. Ήταν βέβαια ανεπαρκές για να αντιμετωπίσει την κατάσταση που είχε διαμορφωθεί από τον εντελώς ανοργάνωτο επαναστατημένο όχλο. Τελικά χρειάσθηκε η επέμβαση των ξένων για να λυθούν τα δεσμά μας από τον απόλυτο άρχοντά μας, το Σουλτάνο, αλλά όχι ανιδιοτελώς. Οι ελευθερωτές έγιναν προστάτες μας κι εμείς είδαμε σ΄ αυτούς και στους υποτακτικούς τους Έλληνες πολιτικούς το μισητό Κράτος. Έκτοτε το Κράτος μας επιτρέπει να κάνουμε οτιδήποτε θέλομε, αρκεί να μην θέτομε σε κίνδυνο τη σχέση μας με τους προστάτες μας. Όταν υπήρξε μικρή υπόνοια ότι μπορεί να απειλείται η υποταγή μας σ΄ αυτήν, οργανώθηκε (ή έγινε ανεκτή) η επτάχρονη δικτατορία που οι συνέπειές της ακόμη μας ταλαιπωρούν, ακόμη και σαν υπερβολική και αχρείαστη πια αντίδραση στην ιδέα της.

Η λύση είναι βέβαια στο να οργανωθεί το κράτος έτσι που να αντιπροσωπεύει τη μέση βούληση της πλειοψηφίας του λαού, που την επιβάλλει ακόμη και με βία στους ελάχιστους που αποκλίνουν πέρα από ένα όριο, που στατιστικά αντιστοιχεί (αυθαίρετα) στο 5% των πολιτών. Η αρχαία δημοκρατία, με κληρωτούς τους βουλευτές που αποφασίζουν τους νόμους, και με τακτική αντικατάστασή τους, πριν έλθουν σε αντιπαράθεση με τις διαρκώς εξελισσόμενες ανάγκες, είναι η μόνη δοκιμασμένη λύση. Φυσικά απαιτεί προσαρμογή σε ένα πληθυσμό μερικών εκατομμυρίων, αφού είχε δοκιμασθεί στο πλήθος των λίγων δεκάδων χιλιάδων πολιτών. Το σύστημα δεν εγγυάται μεγαλύτερη ασφάλεια. Η Αθηναϊκή δημοκρατία υπέκυψε στη Λακεδαιμονική ολιγαρχία και στη Μακεδονική μοναρχία. Δεν πρόλαβε να ολοκληρωθεί, να περιλάβει γυναίκες, δούλους και μετοίκους. Ωστόσο, πρόσφερε, περισσότερο από κάθε άλλο σύστημα, ευδαιμονία στους πολίτες της.  Συνέβαλε στη δημιουργία ενός πολιτισμού με αρμονική ανάπτυξη των φυσικών, κοινωνικών και ανθρωπιστικών επιστημών, όπως και της τέχνης και της πολιτικής, στην ανάπτυξη του πολιτισμού δηλαδή. Κι αυτός ο πολιτισμός έμεινε αθάνατος στους αιώνες. Σ΄ αυτόν βασίζεται ακόμη όλη η παγκόσμια σύγχρονη φιλοσοφία, αλλά και η πολιτική, αν και επιδιώκει η τελευταία να εξαπατήσει τους πολίτες του κόσμου, ότι είναι δημοκρατία σαν την ελκυστική αρχαιοελληνική, χωρίς να είναι.

ΕΓΚΛΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ

Δημήτρης Αντ. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com

Πρωινός Λόγος, Τρίκαλα, 10 Νοεμβρίου 2022

Έχω ασχοληθεί επανειλημμένα με το δίκαιο, την ηθική, το σωφρονισμό. Στις ειδήσεις κάθε μέρα μαθαίνομε για βιασμούς, παιδεραστίες, γυναικοκτονίες κλπ. Τα καθέκαστα αφορούν την αστυνομία και τη δικαιοσύνη. Όμως η συχνότητα τέτοιων ποινικών πράξεων φαίνεται να αυξάνεται. Βέβαια, μπορεί να ήταν πάντοτε τέτοια, αλλά τώρα διαδίδεται πιο συχνά με τα ποικίλα ΜΜΕ. Όμως, με τα ίδια πληροφοριακά μέσα μοιάζει να γίνονται συχνότερα τα εγκλήματα. Η κοινωνία νοσεί. Πώς αντιμετωπίζεται;

Ένας τρόπος είναι η πρόληψη με αναζήτηση των αιτίων της. Ο άλλος είναι εκ των υστέρων, σωφρονισμός. Όλοι οι άνθρωποι είμαστε επιρρεπείς στο έγκλημα, κάποιοι περισσότερο, κάποιοι λιγότερο. Αλλά και ο ίδιος άνθρωπος, όταν βρεθεί σε ανάγκη, δεν ικανοποιούνται οι στοιχειώδεις ανάγκες του, θα παρανομήσει, άλλος σε ελάχιστη, άλλος σε μέγιστη μη ικανοποίηση. Η κοινωνία οφείλει επομένως να αναζητά τις αιτίες και να τις αντιμετωπίζει, έτσι που η κοινωνική ζωή να μην είναι κίνητρο για παραβατικότητα. Η ανισότητα, και ιδιαίτερα η οικονομική, είναι από τα πιο συχνά αίτια, αλλά δεν είναι η μόνη. Σ΄ αυτό το άρθρο μου θα επικεντρωθώ στο σωφρονισμό, καθώς γίνεται πολύς λόγος για την αυστηρότητα των ποινών που καθορίζεται με νόμο.

Υπάρχουν χώρες που έχουν μεγάλη εγκληματικότητα και οι φυλακές τους είναι υπερπλήρεις. Λογικό, αφού είναι πολλά τα εγκλήματα, πολλοί θα είναι και οι φυλακισμένοι. Μήπως όμως ισχύει (και) το αντίθετο, η φυλακή να δημιουργεί εγκληματίες; Ο κρατούμενος συναναστρέφεται άλλους κρατουμένους και από αυτούς μαθαίνει ποικίλες εγκληματικές τεχνικές. Η φυλακή μπορεί να θεωρηθεί Ανώτατη Σχολή Εγκλήματος. Ο V. Hugo γράφει χαρακτηριστικά πριν από δυο αιώνες: “Το κάτεργο κάνει τον κατεργάρη”. Στις φυλακές Norgerhaven στο Veenhuizen, Ολλανδία, οι κρατούμενοι έχουν κρεβάτι, έπιπλα, ψυγείο, τηλεόραση στον τοίχο και ιδιωτικό μπάνιο. Η εγκληματικότητα είναι τόσο χαμηλή (στους απογόνους των Βανδάλων) που οι φυλακές αντιμετωπίζουν “πρόβλημα”, λείπουν οι τρόφιμοι.

Πριν παρανομήσει ο εγκληματίας, σχηματίζεται στη νόησή του η παράσταση της πράξης του. Αν η παραβατικότητά του αντιμετωπίζεται με ποινή, σχηματίζεται εξαρτημένο αντανακλαστικό. Η παράσταση του εγκλήματος φέρνει αυτόματα και τη δυσάρεστη της ποινής, που δρα αποτρεπτικά. Σ΄ αυτό το ψυχολογικό φαινόμενο στηρίζεται το ποινικό σύστημα. Ωστόσο, η ποινή ενεργεί και αντίθετα. Η ποινική κοινωνία είναι εχθρός. Αν δε συλληφθώ να παρανομώ, θα τη γλιτώσω. Επομένως ενεργώ προσπαθώντας να διαλάθω τα όργανα ασφάλειας που θα με συλλάβουν και παρανομώ όταν η επιτήρηση είναι χαμηλή. Συγχρόνως γίνομαι ήρωας στην κοινωνία των παρανόμων, αφού κατάφερα να ξεφύγω από τον έλεγχο του κράτους. Η ποινή γίνεται έτσι κίνητρο για παρανομία.

Ο σωφρονισμός, όπως η φυλάκιση (αφήνω τη θανατική ποινή, διότι ένα σφάλμα στην απόφαση δεν διορθώνεται ποτέ), έχει ποικίλους σκοπούς. Κύριος είναι να προφυλάξει την κοινωνία από επανάληψη του εγκλήματος. Η εγκληματικότητα είναι πιο συχνή σε προγενέστερους εγκληματίες παρά σε άτομα με λευκό ποινικό μητρώο. Στη βάση της ίδιας λογικής η ποινή δρα παραδειγματικά για άλλους που θέλουν να παρανομήσουν. Μου φαίνεται όμως ανήθικο να τιμωρείται κάποιος με ασυνήθιστη αυστηρότητα για να μην κάνει κάποιος άλλος έγκλημα που δεν έχει τελεστεί.

Η κατεξοχήν ποινή σημαίνει περιορισμό της ελευθερίας, προπάντων της γενετήσιας. Αυτή όμως είναι φυσιολογική λειτουργία, δεν περιορίζεται με κανένα τρόπο. Η απαγόρευση του συνηθισμένου τρόπου ικανοποίησής της θα οδηγήσει σε εκτροπές, που συχνά συνοδεύονται από βία. Όταν κάποτε αποφυλακιστεί ο κρατούμενος θα είναι ήδη εθισμένος σε ασυνήθιστους, βίαιους, τρόπους γενετήσιας ικανοποίησης. Για να μη στερηθούν την επαφή με την κοινωνία, όταν κάποτε εξέλθουν, πολλές νομοθεσίες υιοθετούν την άδεια εξόδου με περιορισμούς. Ο αδειούχος όμως αφενός μπορεί να μην επιστρέψει στη φυλακή εμπλουτίζοντας το ποινικό μητρώο του και αφετέρου μπορεί να κάνει εγκλήματα, παραβιάζοντας τον πρώτο σκοπό, την ασφάλεια της κοινωνίας. Στις φυλακές Aranjuez στην Ισπανία, επιτρέπουν στους γονείς κρατουμένους να μένουν με το(η) σύντροφό τους και τα παιδιά τους. Γιατί να βγάζουμε τους κρατουμένους στην κοινωνία και να μη φέρνουμε την κοινωνία τους μέσα στη φυλακή;

Όταν κάποτε αποφυλακιστεί ο κρατούμενος, πρέπει να ζήσει, επομένως να εργαστεί. Σεις παίρνετε στη δούλεψή σας ένα πρώην κρατούμενο; Ο συνηθέστερος τρόπος να αντιμετωπίσει το πρόβλημα της επιβίωσής του (που δεν περιορίζεται με κανένα τρόπο) είναι να βρει άλλους αποφυλακισμένους και να κάνουν επιχειρήσεις στα όρια ή και πέρα από τα όρια, της νομιμότητας. Η εκπαίδευση των κρατουμένων είναι εξαιρετικά σημαντική, ώστε να είναι σε θέση να εργασθούν νόμιμα όταν αποφυλακιστούν. Στις γυναικείες φυλακές του San Diego, Cartagena, οι κρατούμενες εργάζονται εκπεριτροπής ως σερβιτόρες, μαγείρισσες, λαντζέρισες στο “Interno”, ένα ωραίο πολύχρωμο εστιατόριο μέσα στις φυλακές.  Υπάρχουν φυσικά και πλήθος επαγγελμάτων, μερικών μάλιστα δημιουργικών. Ο N. Paganini, ο μεγαλύτερος βιολιστής όλων των εποχών, έγραψε αριστουργηματική μουσική στη φυλακή όπου κρατιόταν για χρέη.

Έχω στοιχειώδη εμπειρία. Όταν το 1960-61 υπηρετούσα ως ανθυπίατρος τη θητεία μου, αποσπάσθηκα για σημαντικό διάστημα στις πολιτικές και ποινικές φυλακές της Γυάρου. Συνέβαλα στο κλείσιμό τους όταν ο διευθυντής υπερνίκησε τους δισταγμούς μου. Αυτοί ήταν κρατούμενοι, όχι θανατοποινίτες, κι εμείς είχαμε την υποχρέωση να τους κρατάμε στη ζωή. Η επικοινωνία με τη Σύρο με μια ψαρόβαρκα τρεις φορές την εβδομάδα, αν ο καιρός το επέτρεπε, δεν ήταν αρκετή κι οι φυλακές από άποψη υγείας ήταν ακατάλληλες.  

Η Ελλάδα διαθέτει τόπους που απομονώνονται ικανοποιητικά, ώστε ένας κρατούμενος να μην μπορεί εύκολα να δραπετεύσει. Είναι τα νησάκια μας. Σε έναν τέτοιο χώρο είναι δυνατό να πολεοδομηθεί ένα είδος νησιώτικου χωριού με όμορφα σπιτάκια και αυξημένη αστυνόμευση με πολλές κάμερες και διαβαθμισμένη ασφάλεια. Σε ασφαλή προστατευόμενο χώρο μένει η διοίκηση. Σε απομονωτήριο, διαμένουν για περιορισμένο χρόνο εξαιρετικά απείθαρχοι κρατούμενοι με απόφαση του διευθυντή των φυλακών. Στα πολλά σπίτια μένουν οι κρατούμενοι και λοιπός πληθυσμός, δηλαδή κυρίως η κοινωνία των κρατουμένων, άτομα που επιθυμούν οι κρατούμενοι να μένουν μαζί τους, εφόσον έχουν λευκό ποινικό μητρώο. Σύζυγοι, οικογένεια, φίλοι, αλλά και δικηγόροι, δημοσιογράφοι κ.λπ. Φυσικά, υπάρχουν νοσοκομείο, κέντρο ψυχολογικής αποκατάστασης και αποτοξίνωσης, γήπεδα για παιδιές, σχολεία και επαγγελματικές σχολές, ιερείς, εισαγγελέας, φύλακες, αστυνομία κ.λπ. Υπάρχουν και οικονομικές μονάδες αφαλάτωσης, ιχθυοκαλλιέργειες, ανεμογεννήτριες, μαγαζιά καταναλωτικών αγαθών, κατασκευαστικά εργαστήρια και πλείστες άλλες. Φυσικά ελικοδρόμιο και λιμενικά έργα. Εκεί μπορούν να εργάζονται κρατούμενοι, αλλά και άτομα του περιβάλλοντός τους. Είναι ένα σχεδόν φυσιολογικό, αυστηρά αστυνομοκρατούμενο όμως, χωριό. Η οικοδόμηση και συντήρηση των κτηρίων θα γίνει από τους ίδιους τους κρατουμένους, άρα το κόστος κατασκευής είναι σχετικά μικρό. Γιατί όχι;