Το κόστος της Δημοκρατίας

31 Ιανουαρίου 2017

Ο Αριστοτέλης διακρίνει τα πολιτεύματα σε μοναρχίες, ολιγαρχίες και δημοκρατίες. Στις δημοκρατίες οι άρχοντες επιλέγονται με κλήρωση, στις ολιγαρχίες με εκλογή. Δημοκρατίες υπήρξαν μόνο στον Ελληνικό χώρο. Άκμασαν, παράκμασαν και εξέλιπαν βαθμιαία με κομβικό σημείο τη Χαιρώνεια (338 π.Χ). Κάποιας μορφής δημοκρατία έχει επιβιώσει στην Ελβετία. Οι πιο σημαντικές ολιγαρχίες ήταν η Ρωμαϊκή res publica που από τον Ιούλιο Καίσαρα στράφηκε στη μοναρχία για αιώνες και επανεμφανίστηκε με το Διαφωτισμό, τον Αγγλικό κοινοβουλευτισμό, την Αμερικανική, Γαλλική (république française) και Σοβιετική (Респу́блик) Επανάσταση. Για μακρές περιόδους επικράτησε η μοναρχία ως βασιλεία ή τυραννία/δικτατορία. Σήμερα επικρατεί κυρίως η ρεπούμπλικα, που στην Ελλάδα έχει ονομασθεί καταχρηστικά «δημοκρατία» (σύγχυση). Η μοναρχία επιβιώνει επιτυχημένα σε ελάχιστες χώρες (π.χ. Ηνωμένο Βασίλειο). Η Σοβιετική Ρεπούμπλικα κατέρρευσε. Η επικρατούσα ολιγαρχική ρεπούμπλικα μοιάζει να οδηγεί σε παγκοσμιοποιημένο αδιέξοδο. Διεθνώς συζητείται πια όλο και εντονότερα η δημοκρατία, με το (περιττό) επίθετο άμεση. Επανειλημμένα έχω υποστηρίξει την επιστροφή στην (Ελληνική) δημοκρατία. Δεν έχω θίξει όμως το κόστος της – κι αυτό μετράει. Με βάση την Αθηναίων Πολιτεία του Αριστοτέλη (μετάφραση Κόντου), θα επιχειρήσω να το συζητήσω. Βέβαια ούτε ιστορικός είμαι ούτε πολιτικός ούτε οικονομολόγος. Απαιτούνται απαντήσεις σε ερωτήσεις που αρχίζουν από τη λέξη «Πόσο;». Ωστόσο, ακόμη κι εγώ ο αδαής, όπως κάθε άρχοντας και αρχόμενος στη δημοκρατία, μπορώ να εκτιμήσω (με πιθανότητα σφάλματος) τι αξίζει περισσότερο, τούτο ή εκείνο;

Το κόστος των εκλογών στη ρεπούμπλικα είναι τεράστιο, όχι μόνο άμεσα, λόγω διαδικασίας, άλλα και έμμεσα, αναστέλλοντας για μήνες τις οικονομικές πρωτοβουλίες. Αντίθετα, η κλήρωση από το σύνολο των πολιτών είναι πρακτικά ανέξοδη. Η λειτουργία της εγκαταστημένης δημοκρατίας όμως είναι δαπανηρή. Στην κλασική Αθήνα, με κατοίκους της Αττικής ως 300 000, οι πολίτες ήταν 30 000. Κάθε φορά που μειώνονταν, γίνονταν Αθηναίοι κάποιοι μέτοικοι. Όταν περίσσευαν, μειώνονταν οι πολίτες, π.χ. θεωρώντας πολίτη μόνον όποιον γεννιόταν από γονείς και τους δύο Αθηναίους. Με την κλήρωση η πλειονότητα των Αθηναίων (περί τις 20 000) κατείχαν διαρκώς μια κληρωμένη θέση εξουσίας. Για τα σημερινά δεδομένα, αν είχαμε κληρωτούς βουλευτές και διοικητικά συμβούλια περιφερειών, δήμων, συνδικαλιστικών και επαγγελματικών οργανώσεων, δικαστών, οι απασχολούμενοι στην εξουσία θα ήταν πάμπολλοι. Αυτοί όλοι, όσο άρχουν, πρέπει να μισθοδοτούνται από την πολιτεία. Τα έξοδα τα αντιμετώπιζαν οι Αθηναίοι διττά. Αφενός με το ασήμι που έβγαζαν από το Λαύριο και έκοβαν νόμισμα και αφετέρου φορολογώντας τους συμμάχους για να διατηρούν στόλο τάχα εναντίον των Περσών. Στην πραγματικότητα, για να αναγκάζουν τους συμμάχους να πληρώνουν τους φόρους. Βρήκαν αντιμέτωπους τους Λακεδαιμονίους που πολεμούσαν τάχα για να ελευθερώσουν τις πόλεις από τους Αθηναίους, στην πραγματικότητα για να εξασθενήσουν τους Αθηναίους, αυξάνοντας όμως έτσι το βαρβαρικό κίνδυνο. Σήμερα ασήμι δεν έχομε, έχομε όμως χαρτί και πλαστικά, μπορούμε να κόψουμε νόμισμα. Συμμάχους για να τους ηγεμονεύουμε και τους φορολογούμε (ή απομυζούμε) δεν έχομε. Τους έχουν οι μεγάλες δυνάμεις που πολύ έξυπνα τους ηγεμονεύουν (και μας μαζί).

Πώς αντιμετωπίζεται το κόστος για τη μισθοδοσία των πολυπληθών κληρωτών αρχόντων σήμερα; Ένας τρόπος είναι με δραστική μείωση των περιττών πια δημοσίων υπαλλήλων. Για να δοθεί μια άδεια (π.χ. οικοδόμησης), απαιτούνται >20 υπογραφές, σημαντική καθυστέρηση και διαφθορά με «δώρα» κάτω από το τραπέζι. Μέρος του έργου τους θα το εκτελούν οι κληρωτοί άρχοντες. Ο έλεγχος μπορεί να αντικατασταθεί με μηχανογράφηση, δραστική μείωση του χρόνου, χωρίς διαφθορά. Το κόστος τέτοιας μετατροπής (γι΄ αυτό δεν προχωρεί) είναι ο αριθμός ανέργων υπαλλήλων που θα πλεονάσουν. Ο καθένας μπορεί τώρα να αποφανθεί τι τελικά είναι πιο συμφέρον για το σύνολο, συνυπολογίζοντας και ό,τι δεν μπορεί να κοστολογηθεί εύκολα όπως η διαφθορά και, προπάντων, ο εθισμός στη διαφθορά. Κι οι απολυμένοι τι θα κάνουν; Υπάρχουν δύο απαντήσεις. Θα πρέπει να ασχοληθούν με περισσότερο παραγωγική εργασία αφενός και με συμμετοχή στην άσκηση της εξουσίας, αποκτώντας πολιτική παιδεία και ωριμότητα, αφετέρου. Άλλος τρόπος εξοικονόμησης είναι ασφαλώς η εκτεταμένη χρήση τηλεδιάσκεψης, που απαλλάσσει από τα εκτός έδρας κόστη.

Κανένας δεν μαθαίνει να κολυμπά αν δεν πέσει στη θάλασσα. Είναι επικίνδυνο ώσπου να μάθει κολύμπι. Κανένας δεν μαθαίνει να άρχει στο σύνολο, αν δεν βρεθεί στη θέση να παίρνει αντίστοιχες αποφάσεις. Επικίνδυνο. Η απόφαση από ένα σύνολο όμως μειώνει σημαντικά τους κινδύνους. Οι καλά εκπαιδευμένοι σήμερα είναι εξειδικευμένοι, δηλαδή αδαείς σε θέματα έξω από την ειδικότητά τους τόσο, όσο και οι ανεκπαίδευτοι. Όπου χρειάζεται εξειδικευμένη υπηρεσία οι κληρωτοί ή το σύνολο μπορούν να επιλέγουν επαΐοντες απροκατάληπτα. Επιλέγουν μεταξύ αποδεδειγμένα επαϊόντων και όχι μεταξύ προεπιλεγμένων εκλεκτών των κομμάτων. Τόσο καλά, όσο επιλέγουν σήμερα βουλευτές ή, ως ένορκοι, αποφασίζουν για ενοχή ή αθωότητα. Ο ικανός «άρχοντας» είναι ικανός σε οποιοδήποτε πόστο εξουσίας. Μερικοί υπουργοί είναι επιτυχημένοι οποιοδήποτε χαρτοφυλάκιο κι αν έχουν, πολλοί όμως σφάλλουν όπου κι αν τύχουν.

Η αποτελεσματικότητα της σημερινής παγκόσμιας οικονομικής ολιγαρχίας είναι ανυπέρβλητη. Όπως ήταν η ναζιστική Γερμανία. Η ανταγωνιστική (χαμηλού κόστους) παραγωγικότητα αντιμετωπίζει ικανοποιητικά τις διατροφικές ανάγκες του υπερπληθυσμού. Σπανίζει πια ο μαζικός λιμός παντού. Μακροπρόθεσμα όμως, το κόστος είναι ασύλληπτο. Η ανθρωπότητα σώζεται από το λιμό, αλλά κινδυνεύει από την άθροιση των αποβλήτων. Η ολιγαρχική παραγωγικότητα αυξάνει την ανισότητα που οδηγεί μοιραία στη βία, με ανεξέλεγκτη καταστροφή όποιου εποικοδομητικού στοιχείου έχει δημιουργήσει η ρεπούμπλικα. Η αντιμετώπιση της βίας με αστυνομικά ή στρατιωτικά μέσα, αυξάνει τη βία («η βία γεννά βία»). Τι κάνομε λοιπόν; Τι επιδιώκομε; Ποιο μπορεί να είναι το όραμά μας (κι όποιον το πλησιάζει αυτόν να στηρίξουμε);

Ο Αριστοτέλης πρότεινε το μέσο, που βρίσκεται μεταξύ των άκρων. Η αρετή του θάρρους βρίσκεται μεταξύ δειλίας και θράσους – όχι αναγκαστικά ακριβώς στη μέση. Ο κόσμος όμως βρίσκεται σε δυναμική κίνηση. «ΤΑ ΠΑΝΤΑ ΡΕΙ» και «ΟΥΚ ΑΝ ΔΙΣ ΤΟΝ ΑΥΤΟΝ ΠΟΤΑΜΟΝ ΕΜΒΑΙΗΣ» (Δημόκριτος). Και ο Hegel ιδεαλιστικά, με το Marx υλιστικά, έδειξαν την ελίκωση της μεταβολής, που ο Van der Pol μελέτησε τους νόμους της στα πλαίσια της ταλάντωσης. Η ταλάντωση επιτρέπει διαρκή διακύμανση μέσα στα όρια των άκρων του Αριστοτέλη.

Με τα σημερινά δεδομένα, μου φαίνεται πως υπάρχει ανάγκη να επανέλθουμε στην παραδοσιακή οικονομική ταλάντωση με εναλλαγή νηστείας (λιτότητας) με θυσία (κατανάλωση). Τέτοια ταλάντωση μπορεί να επιτευχθεί με προγραμματισμό που δεν σχεδιάζεται από την ολιγαρχική μονομέρεια του διεφθαρμένου κομματισμού. Η δημοκρατία, βασικά με κλήρωση αρχόντων, φαίνεται σήμερα πιο απαραίτητη παρά ποτέ. Αξίζει το κόστος της.

Δημοσιεύθηκε στις 31.91.2017 στην koinignomi των Κυκλάδων.

ΑΝΑΓΚΗ ΝΕΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ

Αρθρο του Δημ.Α.Σιδερή, Ομ. Καθηγ.Καρδιολογίας

Σειρά κυβερνήσεων τα τελευταία χρόνια έχει αποδειχθεί ανίκανη να αντιμετωπίσει τα προβλήματα της χώρας μας, που έχουν γιγαντωθεί. Είναι απίθανο ότι όλοι οι πολιτικοί μας την τελευταία δεκαετία είναι ανίκανοι. Τα σταθερά αυξανόμενα ποσοστά αποχής στις τελευταίες εκλογικές αναμετρήσεις είναι ενδεικτικά. Αν ήταν ζήτημα προσώπων ή κομμάτων, θα αυξάνονταν τα ποσοστά της λευκής ψήφου. Η άρνηση ψήφου υποδηλώνει ότι το σύστημα είναι προβληματικό. Πολλοί συγγραφείς έχουν προχωρήσει στην αναζήτηση των αιτίων. Συνήθως καταλήγουν στο ότι φταίνε είτε οι πολιτικοί μας ή ο λαός που δεν έχει παιδεία και ωριμότητα αφού αυτούς εκλέγει. Επειδή όμως η παιδεία και η ωριμότητα αναπτύσσονται από την πολιτεία και τους πολιτικούς, η κατάληξη είναι φαύλος κύκλος. Η διέξοδος βρίσκεται προφανώς στην καθιέρωση ενός διαφορετικού συστήματος, που σημαντικό βήμα προς αυτό είναι ένα εντελώς διαφορετικό σύνταγμα. Μια πρόταση είναι να στηρίζεται στη δημοκρατική παράδοση των προγόνων μας, προφανώς χωρίς να είναι αντίγραφό της.

«ΛΕΓΩ Δ’ ΟΙΟΝ ΔΟΚΕΙ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟΝ ΜΕΝ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΚΛΗΡΩΤΑΣ ΕΙΝΑΙ ΤΑΣ ΑΡΧΑΣ, ΤΟ Δ’ ΑΙΡΕΤΑΣ ΟΛΙΓΑΡΧΙΚΟΝ» (Αριστοτέλης). Η ουσία της δημοκρατίας είναι η επιλογή των αρχόντων με κλήρο, ενώ της ολιγαρχίας με εκλογές. Ολιγαρχία ήταν η Ρωμαϊκή res publica, όπως και όλες οι σύγχρονες «δημοκρατίες» που οι ξένοι τις ονομάζουν ρεπούμπλικες (π.χ. République française). Ένα σύγχρονο δημοκρατικό σύνταγμα κατάλληλο για την Ελλάδα θα όφειλε, προτείνω, να έχει τους ακόλουθους σκοπούς:

Μεγιστοποίηση της λαϊκής κυριαρχίας. Εκπροσώπηση στη Βουλή τέτοια που να εξασφαλίζει τη μεγαλύτερη δυνατή ταύτιση της δημογραφίας της με εκείνη των πολιτών (ισοπολιτεία). Ελαχιστοποίηση του πελατειακού κράτους. Ελαχιστοποίηση της δυνατότητας λαϊκισμού και δημαγωγίας. Ελαχιστοποίηση ανεξέλεγκτων πολιτικών κρίσεων. Ελαχιστοποίηση δαπανών από την ανανέωση της βούλησης των πολιτών. Σαφή περιγραφή του κράτους (σύνορα). Ανεξιθρησκεία. Προώθηση της γλωσσικής επάρκειας των Ελλήνων με ευχερέστερη γραπτή έκφραση των σκέψεών τους (ισηγορία). Ενίσχυση της ανεξαρτησίας των τριών εξουσιών, εκτελεστικής, νομοθετικής, δικαιοσύνης (ισονομία).

Οι παραπάνω στόχοι στηρίζονται πρώτιστα στο πρώτο άρθρο του Συντάγματος, που οφείλει να διατυπωθεί απλά: «Το πολίτευμα της Ελλάδας είναι δημοκρατία». Η βουλή, για να εκφράζει τη λαϊκή βούληση, οφείλει να αποτελείται από βουλευτές κληρωμένους από το σύνολο του λαού. Υπενθυμίζεται ότι οι εκπαιδευμένοι, έξω από την ειδικότητά τους, είναι τόσο αρμόδιοι να κρίνουν όσο και οι ανειδίκευτοι. Και η βουλή οφείλει να εκφράζει τη βούληση του λαού και τα μέλη τους να διαθέτουν απλώς κοινό νου. Η κλήρωση των βουλευτών καθιστά σχεδόν αδύνατη την πελατειακή σχέση. Οι κληρωτοί βουλευτές ψηφίζουν μεταξύ τους τον πρόεδρο, ενδεχομένως μεταξύ βουλευτών με συγκεκριμένες προδιαγραφές. Η συχνή (και ανέξοδη) ανανέωση της βουλής, π.χ. κατά το ένα τρίτο ετησίως, απομακρύνει την πιθανότητα ανεξέλεγκτων πολιτικών κρίσεων. Αντίθετα από τη βουλή, η κυβέρνηση οφείλει να απαρτίζεται από άτομα με γνώση και πείρα της πολιτικής, με άποψη που εκφράζεται από το κόμμα στο οποίο ανήκουν. Απαιτεί εκλογή. Η βουλή εκλέγει ποιους θεωρεί κατάλληλους για κυβέρνηση, επιλέγοντας κόμμα. Η δικαιοσύνη σε πολλά μέρη του κόσμου εξακολουθεί να αποδίδεται από κληρωτά μέλη (ενόρκους), με την ευθύνη νομικών (προέδρων, εισαγγελέων, συνηγόρων) οι οποίοι γνωρίζουν άριστα τη νομολογία, αλλά δεν είναι αυτοί που αποφασίζουν. Οι νομικοί αποφασίζουν για τον Πρόεδρο του Ανώτατου Δικαστηρίου όπου κρίνονται δευτεροβάθμια ή τριτοβάθμια οι αποφάσεις των δικαστηρίων. Για τον περιορισμό της πιθανότητας να εκτραπεί η δημοκρατία προς το λαϊκισμό/δημαγωγία, έχω προτείνει αλλού (Δημοκρατία, dimitrissideris.wordpress.com) την ύπαρξη ενός παράλληλου σώματος γερουσίας που τα μέλη της επιλέγονται ex officio ως τέως επικεφαλής των τριών εξουσιών (τέως πρωθυπουργοί, πρόεδροι βουλής, πρόεδροι Ανώτατου Δικαστηρίου). Ο τίτλος του τέως τους απαλλάσσει από τρέχουσες πιέσεις που μπορούν να επηρεάζουν τη γνώμη τους. Η γερουσία είναι υπεύθυνη να ψηφίζει νόμους πάνω σε θέματα με μακροπρόθεσμες συνέπειες (δικαιώματα μειονοτήτων, ελευθερία έκφρασης κλπ). Το όλο σύστημα συντονίζει πρόεδρος δημοκρατίας άμεσα εκλεγόμενος από το λαό.

Για τη διοίκηση της χώρας, οι Αθηναίοι είχαν επιλέξει κάθετο και οριζόντιο διαχωρισμό των πολιτών. Για τα σύγχρονα δεδομένα μας, ο κάθετος διαχωρισμός αντιστοιχεί σε κατανομή κατά περιφέρειες και δήμους. Σ΄ αυτούς τους οργανισμούς μπορούν να εκχωρηθούν σημαντικές πρωτοβουλίες. Καθώς ο κίνδυνος αποσχιστικών τάσεων δεν μπορεί να αποκλεισθεί, υπάρχει ανάγκη και για οριζόντιο διαχωρισμό της χώρας, σε πανελλήνια συνδικαλιστικά και επαγγελματικά σωματεία. Τα διοικητικά συμβούλια όλων αυτών των σωμάτων οφείλουν να είναι κληρωτά, με αιρετούς από αυτά τα σώματα τους επικεφαλής τους (περιφερειάρχες, δημάρχους, προέδρους συνδικαλιστικών και επαγγελματικών οργάνων), που οφείλουν να έχουν κάποιες προδιαγραφές.

Η ισηγορία των πολιτών οφείλει να είναι προφορική και γραπτή. Η δυνατότητα γραπτής επικοινωνίας στην αρχαιότητα εξασφαλίσθηκε με την επινόηση του Ελληνικού αλφαβήτου, που στηριζόταν στην αρχή ότι για κάθε προφερόμενο φθόγγο υπήρχε ένα μόνο γράμμα και κάθε γράμμα προφερόταν ως ένας μόνο φθόγγος. Η απλότητά του κατέστησε το σύνολο των Ελλήνων τον πρώτο εγγράμματο λαό. Με την εξέλιξη της γλώσσας στις χιλιετίες η απλή γραπτή απεικόνιση της γλώσσας χάθηκε και σήμερα υπάρχουν πολλαπλοί τρόποι να γραφούν κάποιοι φθόγγοι, έτσι που η συντριπτική πλειονότητα των Ελλήνων είναι ανίκανοι να γράψουν ένα κείμενο χωρίς ορθογραφικό λάθος, διστάζοντας έτσι να παρουσιάζουν γραπτά τις απόψεις τους (Φωνητική γραφή, dimitrissideris.wordpress.com).  Ι χρίσι τις φονιτικίς γραφίς (όπος αφτί τι στιγμί) ίνε ανίκια σίμερα κε προκσενί έντονα αρνιτικά συνεσθίματα ος αιδία. Ι ανάγνοσί τις καθιστερί έναντι τις ιστορικίς, αλά δεν εμποδίζι τιν κατανόισι του κιμένου. Από τιν άλι σχεδόν το σίνολο τον μορφομένον Ελίνον αδινατούν να γράπσουν κίμενο μιας σελίδας χορίς ορθογραφικό λάθος. Ι αλαγί ορθογραφίας όστε να γίνι φονιτικί, θα επιτρέπσι σε όλους τους αποφίτους τις πρότις διμοτικού να εκφράζουν γραπτά τις απόπσις κε τι βούλισίς τους. Ι αποκατάστασι τις αρχίς του Ελινικού αλφαβίτου ίνε πιθανός απαρέτιτι για τιν ισιγορία.

Δημοσιεύθηκε στο http://www.neosyntagma.net

ÜBER ALLES

Δημ. Α. Σιδερής

Βρέθηκα προ ημερών σε μια διάλεξη. Ο ομιλητής Τζων Καλέφ-Εζρά, μη γιατρός, Εβραίος καθηγητής της Ιατρικής Σχολής των Ιωαννίνων, μίλησε για το ρόλο των Γερμανών γιατρών στο «Ολοκαύτωμα». Πάνω από 11 εκατομμύρια ψυχές εξολοθρεύθηκαν όχι επειδή έκαναν κάτι, αλλά επειδή ανήκαν σε ομάδα ανθρώπων που θεωρήθηκε επικίνδυνη. Η ομάδα, όχι αυτοί. Δεν υπήρξαν καν εικονικές δίκες. Αρκούσε το ότι ανήκαν στην ομάδα. Εκτελέσθηκαν επειδή ήταν Εβραίοι, κομμουνιστές, τσιγγάνοι ή «καθαροί» άριοι, αλλά με κάποια ασυνήθιστη ιδιότητα. Το διεθνές δικαστήριο καταδίκασε πολύ μικρό αριθμό ατόμων, προφανώς διότι οι Γερμανοί εγκληματίες ήταν απαραίτητοι για να αντιμετωπισθεί ο ανατέλλων Σοβιετικός θεωρούμενος κίνδυνος. Πολλοί πήραν υπεύθυνες θέσεις γι΄ αυτό το σκοπό. Πίσω από αυτή την πρωτοφανή στην ιστορία θηριωδία υπήρχε το ευγενικό πρόσταγμα: Deutschland über alles. Η Γερμανία πάνω από όλους. Για το καλό της ανθρωπότητας ολόκληρης, έπρεπε να απαλλαγεί από τη «σαβούρα», είτε, συνήθως, με φυσική εξόντωση είτε με στείρωση. Το να εκτελέσεις ή στειρώσεις τόσα εκατομμύρια ανθρώπους δεν είναι εύκολη δουλειά. Έπρεπε να βιομηχανοποιηθεί η παραγωγή εκτελέσεων. Σ΄ αυτό ήταν που βοήθησαν οι γιατροί. Εφηύραν τρόπους στιγμιαίας μαζικής θανάτωσης σε θαλάμους αερίων και τρόπους μαζικής στείρωσης. «Πειραματόζωα» υπήρχαν άφθονα ανάμεσα στους τόσους κρατουμένους. Για τέτοιους σκοπούς δόθηκε μεγάλη έμφαση – και χρήματα – στην έρευνα. Αυτά στη Γερμανία, που εκείνο τον καιρό ήταν πρώτη στην Ιατρική, πρώτη αυτή καθιέρωσε τον όρκο του Ιπποκράτη και ήταν πρώτη στην έρευνα, πρώτη στα βραβεία Nobel. Πολλοί άνθρωποι στον κόσμο έχουν σωθεί ή ανακουφισθεί από τις ανακαλύψεις της Γερμανικής ιατρικής εκείνης της εποχής.

Τι έκανε τους γιατρούς να συνεργασθούν με ένα τόσο ειδεχθές καθεστώς; Μα τα θαύματά του. Και ήταν όντως εντυπωσιακά. Το ποσοστό των γιατρών που ήταν μέλη του ναζιστικού κόμματος ανήλθε από 6% πριν από την άνοδο των ναζί στα 45% το 1936. Το 1926 το μέσο εισόδημα των γιατρών ήταν λίγο πάνω από του μέσου εργάτη. Το 1932, 72% των γιατρών είχαν εισόδημα κάτω από το όριο επιβίωσης. Στην πρώτη 6ετία του ναζιστικού καθεστώτος αυξήθηκε κατά 61%. Το μεγαλύτερο πρόβλημα της εποχής ήταν η ανεργία. Σχεδόν μηδενίσθηκε μέσα σε ελάχιστο χρόνο. Ο πιο εύκολος τρόπος ήταν να χάσουν τις θέσεις τους (συχνά υψηλόβαθμες, πανεπιστημιακές) οι αποδιοπομπαίοι, συνήθως Εβραίοι, και να τις καταλάβουν το πλήθος των ανέργων. Ο άλλος τρόπος ήταν καθαρά οικονομικός. Σχεδιάσθηκε επιστημονικά η βιομηχανική ανάπτυξη. Χρήματα δεν υπήρχαν, αλλά τυπώθηκε άφθονο πληθωριστικό χρήμα που θα ξεπληρωνόταν όταν θα άρχιζε να αποδίδει η αυστηρά σχεδιασμένη ανάπτυξη. Αυτά ήταν θαύματα για τα οποία ο πολύς ο κόσμος θεώρησε ότι άξιζαν οι μαζικές δολοφονίες που πραγματοποιήθηκαν. Στο κάτω κάτω, δεν έβλεπαν, δεν άκουγαν, οι ψίθυροι που μπορεί να έφθαναν στα αυτιά τους ήταν ξένη προπαγάνδα. Δεν πιέσθηκαν για να γίνουν μέλη του κόμματος και συνεργοί στα εγκλήματά του. Δεν πιέσθηκαν, πείσθηκαν – ένας απλός αναγραμματισμός από «ιε» σε «ει».

Έχουν περάσει πολλά χρόνια από τότε. Ελάχιστοι πια ζουν για να θυμούνται στο πετσί τους τι έγινε. Η Ελλάδα υπέφερε πάμπολλα από όλη αυτή τη θύελλα. Οι νεότεροι τα ακούν, αλλά δεν τα έχουν ζήσει.

Λίγες μέρες αργότερα άκουσα το ελπιδοφόρο μήνυμα του νέου Προέδρου των ΗΠΑ. Πολύ σωστά, είπε ότι αφού στηρίζομε τα σύνορα τόσων χωρών, γιατί να μη στηρίξουμε πρώτα τα σύνορα τα δικά μας; Πολύ σωστά επισήμανε επανειλημμένα πως το μέγα σύγχρονο πρόβλημα είναι η ανεργία. Αυτήν θα καταπολεμήσει. Αποτελεσματικά. Πώς; Πρώτα διώχνοντας όλους τους ξένους εργάτες. Δεύτερο, απαλλάσσοντας από τους φόρους τις επιχειρήσεις των πάμπλουτων Αμερικανών που έχουν μεταναστεύσει σε τριτοκοσμικές χώρες όπου κερδίζουν πάμπολλα είτε διότι δεν πληρώνουν φόρους είτε διότι εκμεταλλεύονται άγρια τον ντόπιο πληθυσμό με υποτυπώδεις αμοιβές. Και πολλά άλλα ελπιδοφόρα υποσχέθηκε ο νέος Πλανητάρχης. Θα μπορούσα να συνοψίσω την ομιλία του με μια φράση που δεν την είπε, αλλά από όλη την ομιλία του την εννοούσε: «USA over all» Οι ΗΠΑ πάνω από όλους. Σας θυμίζει τίποτε;

Εμένα μου θυμίζει πρώτα το δόγμα Μονρόε πριν από 2 αιώνες. Απομονωτισμός. Οι Ευρωπαίοι για τους Ευρωπαίους κι οι Αμερικανοί για τους Αμερικανούς. Γιατί όχι; Κι εμείς κάποτε ενθουσιαζόμαστε με το δόγμα: «Η Ελλάδα στους Έλληνες». Τον καιρό του Μονρόε το δόγμα του ήταν – ή φαινόταν πως είναι – καθαρά αμυντικό. Ευρωπαϊκές δυνάμεις, Άγγλοι, Γάλλοι, Ισπανοί, Πορτογάλοι, διεκδικούσαν επικράτειες στην Αμερικανική Ήπειρο. Ο Μονρόε, με τη στάση του επέβαλε την επικράτεια των ΗΠΑ πάνω σε ολόκληρη τη Νότια Αμερική, σε ολόκληρη την Αμερικανική Ήπειρο. Κι όποιος γουστάρει «μολών λαβέ».

Το δεύτερο που μου θυμίζει είναι ένα είδος ιεράς συμμαχίας. Η προεργασία έχει γίνει με τον ευφυέστερο πολιτικό του πλανήτη αυτή την περίοδο, τον Πούτιν. Τότε, στις αρχές του 2^ου παγκόσμιου πολέμου με το Μανιχαϊστικό τρόπο της σκέψης που επιβάλλει ο πόλεμος, για το Σοβιετικό καθεστώς οι διαφορές μεταξύ Αγγλογάλλων και Γερμανών ήταν απλώς μικροδιαφορές μεταξύ καπιταλιστών. Οι Σοβιετικοί τα βρήκαν με τους ναζί. Ώσπου ο Χίτλερ εισέβαλε στη Ρωσία. Και τότε το μισητό Σοβιετικό καθεστώς άρχισε για τους Αγγλοαμερικάνους να αποτελείται από σωτήρες ήρωες.

Σοβιετικός κίνδυνος ποτέ δεν υπήρξε. Κατέρρευσε, αλλά η αντιπαλότητα Ρωσίας-Δύσης συνεχίζεται σήμερα. Οι γεωπολιτικοί παράγοντες είναι που επικρατούν. Η Ιερά Συμμαχία αναβίωσε το 1945 στη Γιάλτα. Ο κόσμος χωρίσθηκε σε σφαίρες επιρροής. Στην Ελλάδα μαίνεται ο εμφύλιος, καθώς ο «δημοκρατικός» στρατός αγνοεί ότι η Ελλάδα βρίσκεται στη σφαίρα επιρροής της Αγγλίας και όχι της Σοβιετίας. Συνεχίζει τον άπελπι αγώνα ως την καταστροφή. Και τώρα, μέσα στην αντιπαλότητα μεταξύ ΗΠΑ και Ρωσίας, βλέπομε μια προσέγγιση των δύο. Καλό ή κακό; Ο Τραμπ προωθεί την επανανάπτυξη των πυρηνικών όπλων, αλλά η σύμπραξη με τη Ρωσία απομακρύνει το ενδεχόμενο τρίτου (τελευταίου;) παγκόσμιου πολέμου. Όχι για πολύ, φοβούμαι. Το Αμερικανικό ενδιαφέρον απομακρύνεται από την Ευρώπη. Η Ευρώπη, μετά από δύο μέγιστους πολέμους στο έδαφός της έχει υπαχθεί πλήρως στην Αμερικανική ομπρέλα. Τι θα κάνει τώρα, αν, υπό τη Γερμανική κυριαρχία, βρεθεί αντιμέτωπη με τις ΗΠΑ; Θα ξαναζητήσει τη βοήθεια των Ρώσων; Εντελώς άδηλο το μέλλον. Η επιστημονική φαντασία καλπάζει. Αν η γεωπολιτική θεωρία αποδειχθεί, μένει μια συμμαχία Ευρασίας εναντίον Αμερικής, Παλαιού εναντίον Νέου Κόσμου. Χωρίζονται με δύο ωκεανούς. Ακολουθεί ένας τελευταίος πόλεμος, επικράτηση παγκόσμιας δικτατορίας και εξέλιξη τελικά σε παγκόσμια δημοκρατία. Μέσα σε διάστημα πολλών γενιών, αιώνων και μεσαιώνων. Αν η ανθρωπότητα ακόμη επιβιώνει.

Ηπειρωτικός Αγών, 27 Ιανουαρίου 2017

Αναρωτιέμαι κι απάντηση δεν έχω

Από νέος έθετα στον εαυτό μου ερωτήματα   Προσπαθούσα να βρω απαντήσεις μέσα μου, καθώς δεν είχα χρόνο να αναζητήσω βιβλιογραφικά τι έλεγαν άλλοι. Ήμουν τυχερός να έχω καλούς δασκάλους στη μέση εκπαίδευση και (λιγότερους, οφείλω να ομολογήσω) άριστους στο Πανεπιστήμιο. Προπάντων, είχα μια πλειάδα φίλων με πολύ δυνατή σκέψη. Ανάμεσα σε ένα μεζέ, ένα ποτηράκι κρασί και πολύ τραγούδι, συζητούσαμε, συμφωνούσαμε, διαφωνούσαμε, διαμορφώναμε τη σκέψη μας. Σκέφτηκα μερικές απαντήσεις. Μερικές μου φάνηκαν πρωτότυπες. Όταν, συνταξιούχος πια, απόκτησα χρόνο, άρχισα να μελετώ. Ποτέ δεν είναι αργά. Ανακάλυψα λοιπόν πως οι «πρωτότυπες» απαντήσεις μου πρέπει να είναι ορθές, διότι τις έχουν διατυπώσει άλλοι, σοφοί άνθρωποι. Όμως έπαψαν έτσι να είναι πρωτότυπες! Κι όμως. Καθώς έφθασα σ΄ αυτές όχι αντιγράφοντας τους σοφούς, αλλά ακολουθώντας δικό μου δρόμο, διατηρούν ίχνη πρωτοτυπίας του νέου δρόμου. Στηριζόμενος σε τέτοιες απαντήσεις άρχισα να προσπαθώ να ερμηνεύσω τα όσα συμβαίνουν γύρω μου. Και να τα δημοσιεύω σε βιβλία, που αποδείχθηκαν μη ευπώλητα, αλλά και σε επιφυλλίδες σε τοπικές εφημερίδες με διάδοσή τους στο ιντερνέτι. Άρχισαν να καταφθάνουν κριτικές αναγνωστών. Αρκετές θετικές, μερικές αρνητικές, πάντοτε εποικοδομητικές. Ένα από τα αναπάντητα ερωτήματα που έχω θα συζητήσω παρακάτω.

Πάστερνακ, Σολζενίτσιν, Ζαχάροφ, Τσάρλι Τσάπλιν, Πικάσο, Μπερτραντ Ράσελ, Νόαμ Τσόμσκυ, Ρίτσος, Θεοδωράκης, Ευριπίδης, Πλάτων…ο κατάλογος των ονομάτων που θα μπορούσα να παραθέσω δεν έχει τελειωμό. Τι κοινό έχουν όλοι αυτοί που τους έβαλα στο ίδιο τσουβάλι; Είναι όλοι άνδρες επιφανείς. Μεγάλωσαν και αναπτύχθηκαν σε κάποιο καθεστώς. Τυχαία; Δεν μπορεί να αποκλεισθεί, αλλά δεν μπορώ να φαντασθώ ότι το καθεστώς όπου μεγάλωσε και αναπτύχθηκε μια ιδιοφυΐα δεν συνέβαλε στην παιδεία της. Και όμως απαρνήθηκαν όλοι τους ανοιχτά αυτό το καθεστώς, το πατρικό καθεστώς τους. Κι αυτό τους κυνήγησε, αυτούς, τα παιδιά του, ανελέητα. Από την εξορία και το κλείσιμο των συνόρων πίσω τους, με τον εξαναγκασμό να γίνουν πρόσφυγες σε ξένα μέρη ως τη φυσική εξόντωσή τους. Κι όμως συνέβαλαν αυτοί στη δόξα του καθεστώτος που τους ανέθρεψε, κι όλοι αναγνωρίσθηκαν και τιμήθηκαν απ΄ αυτό εκ των υστέρων. Προκύπτουν ποικίλα ερωτήματα. Γιατί ένας Πλάτων ή ένας Θουκυδίδης, διάνοιες προϊόντα της Δημοκρατίας, έγιναν τιμητές της; Γιατί ένα τέτοιο καθεστώς έφθασε στην ασυγχώρητη πράξη της θανατικής καταδίκης του Σωκράτη; Αν έγιναν τέτοια πράγματα επειδή το καθεστώς δεν ήταν καλό, τότε πώς ανέθρεψε και ανέδειξε τέτοιους μεγάλους άνδρες; (Γράφω άνδρες σε μια μακρά περίοδο ανδροκρατίας, αλλά υπάρχουν και αντίστοιχες γυναίκες). Εξάλλου τα καθεστώτα που ανέφερα είχαν συχνά ιδιότητες εντελώς αντίθετες το ένα από το άλλο. Ένα καθεστώς που ανέπτυξε εκπληκτική μουσική, χορό, κινηματογράφο, ποίηση, πώς βρέθηκε να κατηγορείται από τους ήρωες που αυτές οι πνευματικές λειτουργίες τους ανέδειξαν και να τους κυνηγά αμείλικτα; Γιατί οι πιο επιφανείς άνθρωποι σε ένα καθεστώς είναι οι διαφωνούντες; Ο επιφανής κινεί το φθόνο. Οι ομότεχνοί του, όταν δεν μπορούν να δημιουργήσουν οι ίδιοι αξιόλογο έργο, προσπαθούν να αποδομήσουν το έργο των ικανών ή και να τους εξουδετερώσουν. Παρασύρουν εύκολα το ευκολόπιστο πλήθος, που είναι έτοιμο κι αυτό να φθονεί τους ανθρώπους που θαυμάζει. Οι ίδιοι αρνούνται να κολακέψουν το καθεστώς. Δεν μου αρκεί όμως αυτή η εξήγηση. Η δίωξη τέτοιων ανθρώπων πρέπει να έχει κάποιο συστηματικό στοιχείο.

Τα ονόματα που ανέφερα και το πλήθος όσων άλλων ανήκουν στην ίδια κατηγορία δεν ήταν πολιτικοί ή στρατιωτικοί, για να απειλούν άμεσα το καθεστώς. Γιατί τους φοβήθηκε τόσο και τους κυνήγησε; Ήταν πνευματικοί άνθρωποι. Δεν απευθύνονταν στο σωματικό Εγώ, όπως οι στρατιωτικοί που απειλούν τη ζωή ανθρώπων. Ούτε στο κοινωνικό Εγώ απευθύνονταν, όπως οι πολιτικοί. Απευθύνονταν κυρίως στο νοητό Εγώ, στον καθένα χώρια. Η επίδραση που μπορούν να έχουν πάνω του είναι ελάχιστη. Αλλά το πλήθος των ανθρώπων που επηρεάζονται είναι μέγιστο. Κι αυτό το μεγάλο πλήθος συντονίζεται συναισθηματικά από τους πνευματικούς ανθρώπους, καλλιτέχνες, μουσικούς, εικαστικούς, θεατρικούς, ερευνητές κλπ. Αναδεικνύεται έτσι η ανυπολόγιστη αξία που έχει η παιδεία, για την οποίαν δεν υπάρχουν πτυχία. Και η αξία που έχουν οι ανθρωπιστικές επιστήμες. Οι φυσικές επιστήμες προσφέρουν γνώσεις που αντισταθμίζουν τους περιορισμούς των φυσικών νόμων κάνοντας τη ζωή μας ευκολότερη. Οι κοινωνικές επιστήμες προσφέρουν γνώσεις που αντισταθμίζουν τους περιορισμούς των κοινωνικών νόμων διευκολύνοντας επίσης τη ζωή μας. Οι ανθρωπιστικές επιστήμες προσφέρουν γνώσεις που απλώς μπορούν να διευρύνουν τα σύνορα που περιορίζουν την άπειρη φαντασία του νοητού Εγώ, διαλύοντας τις επιδράσεις που έχει η σκόπιμη ή τυχαία πλύση εγκεφάλου που διαρκώς υφιστάμεθα.

Έχω επανειλημμένα τονίσει την υπεροχή της δημοκρατίας έναντι όλων των άλλων καθεστώτων. Και λέγοντας δημοκρατία εννοώ ό,τι και ο Αριστοτέλης, οι άρχοντες να είναι κατεξοχήν κληρωτοί. Ωστόσο, η δημοκρατία δεν είναι η πανάκεια που λύνει όλα τα προβλήματα, ιδίως αυτό που έθεσα. Θυμόμαστε το Σωκράτη. Υπάρχει λύση; Ασφαλώς δεν υπάρχει, από εμένα τουλάχιστον, αφού δεν μπορώ να προσδιορίσω την αιτία του φαινομένου. Ωστόσο, έχω υποδείξει τις αρχές μιας σύγχρονης εκδοχής της αρχαίας Αθηναϊκής Δημοκρατίας («Δημοκρατία», dimitrissideris.wordpress.com). Πιστεύω ότι αυτή αντιμετωπίζει ως ένα βαθμό το πρόβλημα, οποιαδήποτε κι αν είναι η αιτία του.

Η δημοκρατία και η ρεπούμπλικα έχουν ένα εγγενές (εξορισμού) μειονέκτημα: Επιτρέπουν στην πλειοψηφία (50%+x) να αποφασίσει μέτρα που μειώνουν τα δικαιώματα της μειοψηφίας (50%-x). Ακόμη όμως και ο πιο ειδεχθής εγκληματίας έχει απαραβίαστα ανθρώπινα δικαιώματα, αποφασισμένα με παγκόσμια συναίνεση. Ο κίνδυνος μπορεί να ταλαντώνεται αυτόματα. Στην εκδοχή της δημοκρατίας που έχω προτείνει, πλάι στην κοινή βουλή με βουλευτές κληρωμένους από όλο το λαό, υπάρχει και μια «γερουσία» υπεύθυνη για τα δικαιώματα των μειονοτήτων και την υπεράσπισή τους απέναντι σε προκαταλήψεις. Η γερουσία αποτελείται από μέλη που δεν έχουν ούτε εκλεγεί (κίνδυνος κυρίως πελατειακών σχέσεων) ούτε κληρωθεί (κίνδυνος δημοκρατικών καταχρήσεων), αλλά διορισθεί ex officio. Δηλαδή αποτελείται από τέως επικεφαλής των τριών εξουσιών, Πρωθυπουργούς, Προέδρους της Βουλής και Προέδρους Ανώτατου Δικαστηρίου. Το γεγονός ότι υπήρξαν όλοι επικεφαλής των εξουσιών τούς προσδίδει κύρος και εμπειρία. Η προέλευση κάποιων από αιρετό σώμα (κυβέρνηση) προσδίδει αναγνωρισιμότητα· η προέλευση άλλων από κληρωτό σώμα (βουλή) προσδίδει αντιπροσωπευτικότητα· η προέλευση τρίτων από σώμα με διορισμένους για ύψιστες γνώσεις (δικαιοσύνη) προσδίδει γνωστικότητα. Και ο τίτλος «τέως», τους ανεξαρτητοποιεί από τρέχουσες πιέσεις, προσδίδοντας διαχρονικότητα στις αποφάσεις τους. Ο λαϊκισμός και η δημαγωγία περιορίζονται έτσι σημαντικά, καθώς και ο κίνδυνος να κυνηγηθούν προσωπικότητες που εκ των υστέρων θα τιμηθούν. Στα πλαίσια της δημοκρατίας πάντοτε.

Δημοσιεύθηκε στην Κοινή Γνώμη των Κυκλάδων στις 24. 01. 2017

dimitris.sideris@gmail.com

 

 

Νόμοι και νομή

ΠΡΩΤΑΡΧΙΚΗ αποστολή του Νόμου είναι να νέμει τον πλούτο μιας κοινωνίας. Πώς πρέπει να γίνεται αυτή η νομή;

Στα ίσα! Ισομοιρία. Αυτό θα πει δικαιοσύνη. «Ει θέλεις τέλειος είναι, ύπαγε πώλησον τα υπάρχοντά σου και δος πτωχοίς» (Ματθ ιθ 21). Τι γίνεται όμως αν ο πλούσιος δεν το κάνει μόνος του; Εντάξει, αυτός δεν θα εισέλθει στη βασιλεία των ουρανών. Εμένα τι με νοιάζει; Μια εξουσία, το κράτος, μπορεί να παίρνει τα λεφτά από τους πλουσίους και τα μοιράζει στους φτωχούς. Κι ύστερα, τι γίνεται;

Πλούσιοι είναι βέβαια αυτοί που έχουν το κεφάλαιο. Αν τους πάρουμε τον πλούτο και τον μοιράσουμε στους φτωχούς, κεφάλαιο παύει να υπάρχει και να τίκτει τόκο. Και τότε πώς θα ζήσουμε; Γυρίζουμε όλοι πίσω στη μακάρια εποχή που κυνηγούσαμε και βρίσκαμε έτοιμη την τροφή μας στα δάση –αν τη βρίσκαμε.

Ας κάνουμε λοιπόν την αντίστροφη νομή. Παίρνουμε τα λεφτά από τους φτωχούς και τα προσφέρουμε στους πλουσίους. Αυτοί τα κεφαλαιοποιούν και τα λεφτά τίκτουν τόκο. Για να κάνουν τη δουλειά τους, οι πλούσιοι παίρνουν δούλους, ή, έστω, οιονεί δούλους, τους φτωχούς, που έτσι βρίσκουν να φάνε ψίχουλα κοντά στους πλουσίους. Και οι φτωχοί γίνονται ολοένα πιο πολλοί και πιο φτωχοί, ενώ οι πλούσιοι γίνονται ολοένα λιγότεροι και πιο πλούσιοι. Ώσπου φτάνουμε ιδανικά σε ένα μόνο του που έχει μαζέψει την περιουσία όλου του κόσμου, με δισεκατομμύρια φτωχών γύρω του να πένονται και να δουλεύουν γι’ αυτόν για να κερδίζουν τα ψίχουλα τα επιούσια. Χωρίς θεωρίες, εμπειρικά έχει αποδειχθεί ότι όσο μεγαλύτερη είναι η οικονομική ανισότητα σε μια χώρα, τόσο χειρότερα είναι: το προσδόκιμο επιβίωσης, η αγραμματοσύνη, η παιδική θνησιμότητα, οι ανθρωποκτονίες, ο αριθμός των κρατουμένων στις φυλακές, οι γεννήσεις από ανήλικα κορίτσια, η απουσία εμπιστοσύνης μεταξύ των πολιτών, η παχυσαρκία, τα ψυχικά νοσήματα και οι φαρμακευτικοί εθισμοί και η κοινωνική κινητικότητα (Wilkinson).

Δεν πάει καλά ούτε η μια νομή ούτε η άλλη. Τότε; Το ερώτημα είναι, νομίζω, τη θέλουμε ή δεν τη θέλουμε την ανισότητα.

Από φυσική σκοπιά, ανισότητα σημαίνει υψηλή εντροπία. Η εντροπία είναι ένα μέτρο της αταξίας που υπάρχει στη φύση. Κάθε πράγμα αφιέμενο στην τύχη, τείνει να καταλήξει στη μικρότερη δυνατή εντροπία. Η μικρότερη εντροπία υπάρχει στο απόλυτο μηδέν. Όταν επιτευχθεί το απόλυτο μηδέν, στους -273°C βαθμούς τίποτε πια δεν κινείται. Το απόλυτο μηδέν είναι αδύνατο να επιτευχθεί, αν και το έχουν πλησιάσει αρκετά οι επιστήμονες. Σε κοινωνικό επίπεδο, η πολύ χαμηλή εντροπία σημαίνει μια μακαριότητα, μια νιρβάνα, όπου καμιά εξέλιξη δεν συμβαίνει. Είναι η απόλυτη χαλάρωση. Η κοινωνία είναι σταθερή, με μηδενική ελευθερία και μηδενική ανισότητα. Σαν την κοινωνία των μελισσών. Να τα πω και αλλιώς. Χωρίς ανισότητα δεν υπάρχει κίνητρο για πρόοδο, για να φθάσει ο καθένας τον άλλον, να αναπτυχθούν οι φυσικές επιστήμες που μας αυξάνουν τον ορίζοντα της ελευθερίας μέσα στα πλαίσια των φυσικών περιορισμών μας. Αυτή η πρόοδος αυξάνει την εξειδίκευση των πολιτών που σημαίνει ότι αυξάνει κι άλλο την ανισότητα. Παράλληλα, αρχίζουν να επικρατούν τα δεινά που προκύπτουν από την ανισότητα και αναφέρθηκαν παραπάνω. Οι κοινωνικές επιστήμες μπορούν να ανακαλύψουν τους νέους νόμους που προκύπτουν και να βοηθήσουν έτσι να διευρυνθεί ο ορίζοντας των κοινωνικών ελευθεριών μας, που διαρκώς στενεύει από την ανάπτυξη των φυσικών επιστημών.

Και τώρα που αρχίσαμε να υποπτευόμαστε τον μηχανισμό με τον οποίον μας επηρεάζει η ανισότητα, τη θέλουμε ή δεν τη θέλουμε; Είναι προφανές ότι υπάρχουν κάποια όρια, ουδοί (=κατώφλια) και προς τα άνω και προς τα κάτω. Μόλις ξεπερασθούν οι ουδοί, εγκαθίστανται ανεξέλεγκτοι φαύλοι κύκλοι. Με την επιβολή ισότητας, το κράτος εμποδίζει την ανάπτυξη, για να μη γίνουν κάποιοι πιο ισχυροί και ελεύθεροι από τους άλλους. Κι η κοινωνία μένει στάσιμη, υποκείμενη παθητικά στους φυσικούς νόμους που επελαύνουν καταστροφικά με κάθε είδους αποκαλυπτικές θεομηνίες. Με την υψηλή ανισότητα πάλι, υπάρχει μια ολοένα επιταχυνόμενη ανάπτυξη, με διαρκώς αυξανόμενη ανισότητα, ενώ η κοινωνία προσπαθεί να θέσει στο περιθώριο όσους δεν πειθαρχούν. Φυλακίζει τους «κακούς», αφήνει να χαθούν οι περιθωριακοί εξαρτημένοι και οι ανήλικες μητέρες, ανέχεται την αγραμματοσύνη (όποιος πραγματικά αξίζει θα βρει το δρόμο του!) κ.ο.κ. Και το άγχος κορυφώνεται. Οι σεκουριτάδες δεν εξασφαλίζουν τους πλουσίους από την απειλή της λαϊκής οργής, αλλά οι μισθοφόροι παίρνουν τελικά την εξουσία από τους εργοδότες τους. Η κοινωνική βία καραδοκεί. Εμφύλια σύρραξη, βίαιες μετακινήσεις λαών, δικτατορίες.

Μια λύση είναι να επιδιωχθεί από το κράτος, με παρεμβάσεις του, ένας «μέσος» βαθμός ανισότητας. Εξαιρετικά δύσκολο να επιτευχθεί. Η άλλη λύση, πολύ πλησιέστερα σε ό,τι συμβαίνει στη φύση, είναι η ταλάντωση. Στη διάρκεια μιας προγραμματισμένης πολιτικο-οικονομικής περιόδου (ενός τριετούς, πενταετούς ή άλλου σχεδίου δηλαδή) η κυβέρνηση περνά από φάσεις. Η αρχική φάση, σε τέτοιου είδους ταλαντώσεις, είναι μια περίοδος ανερέθιστη («περίοδο χάριτος» τη λένε στην πολιτική). Μόλις εκλεγεί μια νέα κυβέρνηση, ό,τι και να κάνει ή ό,τι κι αν παραλείψει είναι ανεκτό. Στο κάτω κάτω για όλα τα στραβά, φταίει η προηγούμενη κυβέρνηση! Σ΄ αυτή τη φάση η νομή θα πρέπει να μαζέψει χρήματα από όλο τον κόσμο και να τα κεφαλαιοποιήσει. Δεν έχει σημασία αν η κεφαλαιοποίηση θα είναι κρατική ή ιδιωτική. Ό,τι είναι αναγκαίο να γίνει και υπάρχουν πόροι και τεχνογνωσία, πρέπει να γίνει. Αν βρεθούν ιδιώτες επενδυτές, καλά. Όσο μεγαλύτερο κεφάλαιο, τόσο μεγαλύτερο κέρδος. Αν δεν βρεθούν, θα πρέπει να το κάνει το ίδιο το κράτος, με χρηματοδότη το σύνολο των φορολογουμένων. Είναι αναγκαίο. Η φάση αυτή δεν μπορεί να κρατήσει επάπειρον. Η επόμενη πρέπει να φροντίσει να συνεχισθεί η ανάπτυξη με κίνητρο την εργασία. Όσο αποδοτικότερη εργασία, τόσο υψηλότερη αμοιβή. Και πάλι είτε είναι στο δημόσιο είτε στον ιδιωτικό τομέα. Στην τελευταία φάση, πριν από την επόμενη βουλή και κυβέρνηση, θα πρέπει να γίνει νομή σε όλο τον κόσμο. Κάθε πολίτης πρέπει να απολαύσει τις θυσίες ολόκληρης της κοινωνίας.Κατά τις ανάγκες του. Κάθε πολίτης δικαιούται κάποιο ελάχιστο, αφού μετέχει στην αναπαραγωγή και στην άμυνα της κοινωνίας (υποχρεωτική θητεία). Υγεία, παιδεία, δικαιοσύνη, ασφάλεια, δώρα. Σ’ αυτή τη φάση θα δοθεί ο χρόνος να ανανεωθούν πόροι και ανακυκλωθούν απόβλητα, που αλλιώς θα οδηγήσουν στον κόρο. Οι κρατικές και οι διεθνείς οικονομίες διαρκώς ταλαντώνονται περίπου όπως περιγράφηκε, αλλά ανεξέλεγκτα. Μια σώφρων πολιτεία οφείλει να τις προγραμματίζει.

Ηπειρωτικός Αγών, 20 Ιανουαρίου 2017

Ο κ. Δημήτριος Α. Σιδερής είναι ομ. καθηγητής Καρδιολογίας__

Πρωτοβάθμια και Δευτεροβάθμια Νόηση

Δημ. Α. Σιδερής

Η συμπεριφορά των ζώων είναι αποτέλεσμα είτε μιας αντίδρασης σε εξωτερικά ερεθίσματα (φυσικό αντανακλαστικά) ή μιας αυτόματης εκδήλωσης από περιοδικές σωματικές λειτουργίες σαν ταλάντωση. Τα ομοιόθερμα κυρίως ζώα μπορούν να σχηματίζουν αντανακλαστικά (εξαρτημένα αντανακλαστικά) όταν ένα τυχαίο ερέθισμα επιδρά επανειλημμένα ταυτόχρονα ή αμέσως πριν από το ερέθισμα που ξεκινά ένα φυσικό αντανακλαστικό. Αυτή είναι στοιχειώδης μάθηση και μνήμη. Επιπλέον ο άνθρωπος μπορεί να σχηματίζει αντανακλαστικά και όταν ένα τυχαίο ερέθισμα επιδρά επανειλημμένα ταυτόχρονα ή αμέσως πριν από το ερέθισμα που ξεκινά ένα προσχηματισμένο εξαρτημένο αντανακλαστικό (δευτεροβάθμια εξαρτημένα αντανακλαστικά). Τα δευτεροβάθμια εξαρτημένα αντανακλαστικά είναι ευλογία και κατάρα.

Η επεξεργασία των προσλαμβανόμενων ερεθισμάτων οδηγεί στην οικοδόμηση γνώσης. Η οργάνωση της συμπεριφοράς αποτελεί τη βούληση. Προκύπτει είτε από τη γνώση είτε αυτόματα σαν ταλάντωση. Η ισορροπία ανάμεσα στη γνώση και τη βούληση, αποτελεί το συναίσθημα (ή στάση) που τυπικά στρέφει την προσοχή προς το ερέθισμα (ευχάριστο) είτε την αποστρέφει από αυτό (δυσάρεστο). Αυτά ισχύουν στα θερμόαιμα κυρίως ζώα, που, έτσι, διαθέτουν στοιχειώδη γνώση, συναίσθημα και βούληση. Καθώς ο άνθρωπος σχηματίζει δευτεροβάθμια εξαρτημένα αντανακλαστικά, δημιουργεί και δευτεροβάθμια γνώση, συναίσθημα, βούληση. Κι αυτό σημαίνει πως γνωρίζει τι ξέρει, τι νοιώθει, τι θέλει· χαίρεται ή θλίβεται από ό,τι γνωρίζει, συναισθάνεται και θέλει· και θέλει να μάθει, να χαίρεται ή να θλίβεται και να θέλει ή να μη θέλει. Η δευτεροβάθμια γνώση αντιστοιχεί στη συνείδηση της ψυχολογίας, η δευτεροβάθμια στάση και βούληση στο υποσυνείδητο της ψυχανάλυσης.

Χάρη στα εξαρτημένα αντανακλαστικά, μαθαίνομε να ανταποκρινόμαστε σε ερεθίσματα που κανονικά δεν θα μας προξενούσαν καμιάν αντίδραση. Χάρη στα δευτεροβάθμια εξαρτημένα αντανακλαστικά οι δυνατότητές μας επεκτείνονται σχεδόν απεριόριστα. Μια μπουκιά από παϊδάκι στο στόμα μου προξενεί σιελόρροια: φυσικό αντανακλαστικό. Η θέα από το παϊδάκι συνηθίζομε να μας προξενεί σιελόρροια: εξαρτημένο αντανακλαστικό. Το άκουσμα της λέξης παϊδάκι τελικά μας προξενεί σιελόρροια: δευτεροβάθμιο εξαρτημένο αντανακλαστικό. Χάρη στη δευτεροβάθμια γνώση μας μαθαίνομε να μιλάμε και να συνεννοούμαστε ακούγοντας τη μιλιά των άλλων, να γράφουμε και να διαβάζουμε. Ανταλλάσσοντας λέξεις με τους συνανθρώπους μας μαθαίνομε να σχηματίζουμε έννοιες με το ίδιο περίπου βάθος και πλάτος σε όλους, μολονότι δεν υπάρχει άμεση επαφή της νόησης μεταξύ μας.

Η πρωτοβάθμια και η δευτεροβάθμια νόηση μπορεί να μη συμπίπτουν. Μπορώ να ξέρω ότι δεν γνωρίζω κάτι ή να μην ξέρω ότι το γνωρίζω. Ο Σωκράτης εκμαίευε από τους μαθητές του τις γνώσεις που είχαν μέσα τους χωρίς να το γνωρίζουν. Πολύ σημαντική είναι η αντίθεση μεταξύ πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας στάσης και βούλησης. Μπορεί να θέλω κάτι που δεν θέλω και αντιστρόφως. Μπορεί να χαίρομαι με κάτι που με θλίβει και αντιστρόφως. Προβλέπει η Κασσάνδρα την καταστροφή που έρχεται, αλλά δεν πείθει. Η καταστροφή έρχεται. Κι εκείνη χαίρεται που βγήκε αληθινή, αλλά θλίβεται για την καταστροφή. Θέλω να μην καπνίζω, αλλά αυτή τη στιγμή θέλω και καπνίζω. Κάπου εδώ αρχίζει η τραγωδία. Πρωτοβάθμια βούληση και συναίσθημα στηρίζουν τον ήρωα (έλεος), ενώ τα δευτεροβάθμια αντίστοιχα τον ελέγχουν (φόβος). Η κοινωνία υποφέρει βαρύτατα και δεν ανακουφίζεται αν δεν υπάρξει κάθαρση, μια ισορροπία ανάμεσα στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια νόηση. Αυτή η ισορροπία δεν είναι μαθηματική, ένας μέσος όρος ή ισότητα. Είναι συνήθως μια αμοιβαία ελάχιστη ικανοποίηση ανάμεσα στην πρωτοβάθμια και στη δευτεροβάθμια νόηση.

Οι κοινωνικοί κανόνες προσφέρουν ως ένα βαθμό τις βάσεις για τέτοια ισορροπία. Θέλω να αγοράσω πράγματα, να δανεισθώ χρήματα, αλλά δεν θέλω να πληρώσω ούτε να επιστρέψω τα δανεικά. Με τους νόμους της η κοινωνία διευθετεί ως ένα βαθμό τέτοια θέματα, με αποδοκιμασίες (ποινή) ή επιδοκιμασίες (έπαινο). Άλλα θέματα είναι δυσκολότερο να διευθετηθούν. Έγινε μια βίαιη αναμέτρηση. Βία εγκληματική εφαρμόσθηκε και από τις δύο μεριές. Ο νικητής επέβαλε τους όρους του, την τιμωρία του ηττημένου. Τα εγκλήματα του νικητή όμως έμειναν ατιμώρητα. Και τότε προκύπτει η ύβρις, ο ανίερος θρίαμβος του νικητή. Όμως, σε κοινωνικό επίπεδο, η απουσία κάθαρσης μεταβιβάζεται στις γενιές, σαν βεντέτα.

Ο Τάνταλος, με τόσο κύρος που συνέτρωγε με τους θεούς, μαγείρεψε το γιο του Πέλοπα και τους τον σέρβιρε για να δοκιμάσει την παντογνωσία τους. Αυτοί κατάλαβαν την απάτη, αποκατέστησαν τον Πέλοπα και τιμώρησαν τον Τάνταλο εσαεί στα Τάρταρα. Ο Πέλοπας πήγε στην Πελοπόννησο, νίκησε με απάτη τον αντίπαλό του και γέλασε το συνεργό του. Η κατάρα μεταφέρθηκε στο γιο του τον Ατρέα. Ο Ατρέας, βασιλιάς των Μυκηνών πια, όταν έμαθε πως η γυναίκα του είχε σχέσεις με τον αδελφό του το Θυέστη, σκότωσε τα παιδιά του, τα μαγείρεψε και του τα πρόσφερε γεύμα. Ο Θυέστης, για να εκδικηθεί τον αδελφό του έκανε με την ίδια του την κόρη ένα παιδί, τον Αίγισθο, που ο χρησμός έλεγε πως θα σκότωνε τον Ατρέα. Τάφερε η μοίρα και τον Αίγισθο τον ανάθρεψε ο ίδιος ο Ατρέας από άγνοια. Όταν ο Αίγισθος μεγάλωσε και έμαθε την αλήθεια, σκότωσε τον Ατρέα. Ο Ατρέας όμως είχε αποκτήσει γιους, τον Αγαμέμνονα και το Μενέλαο, που έκαναν τον Τρωικό πόλεμο. Για να νικήσει ο Αγαμέμνονας, θυσίασε την κόρη του, την Ιφιγένεια. Για το έγκλημά του, τον σκότωσαν η γυναίκα του η Κλυταιμνήστρα με τον εραστή της τον Αίγισθο. Εκδίκηση παίρνει ο γιος τους ο Ορέστης και η τραγωδία κορυφώνεται. Ο Ορέστης διαπράττει το πιο ανόσιο έγκλημα, σκοτώνει τη μάνα του, υπήκοντας στην πιο ιερή υποχρέωση, την απονομή δικαιοσύνης για το φόνο του πατέρα του. Μαζί θύτης και θύμα, κατήγορος και κατηγορούμενος. Η κάθαρση έρχεται με την κοινωνική δικαιοσύνη του Αρείου Πάγου που είναι πάνω από κάθε άνθρωπο. Το κληρωτό δικαστήριο ισοψηφεί, αλλά με τη μεροληπτική συνέργεια της Αθηνάς, ο Ορέστης αθωώνεται και, για πρώτη φορά, επέρχεται κάθαρση στην οικογενειακή κατάρα και σταματά η βεντέτα της ύβρεως με τους θεούς. Προφανώς, το ότι τα ανοσιουργήματα έγιναν με θεϊκούς χρησμούς, δεν απαλλάσσει τους ήρωες. Όπως στο πείραμα Milgram.

Η ανθρωπότητα έχει διαπράξει τρομακτικά εγκλήματα, χειρότερα από των μυθολογικών ηρώων. Η σύγχρονη ελληνική ιστορία έχει βιώσει πολλά από αυτά. Συνήθως δικαιώνονται οι νικητές, αλλά τα δικά τους εγκλήματα μένουν ατιμώρητα, μεταβιβάζοντας την ύβρη στους απογόνους τους. Οι απόγονοι των νικητών συνεχίζουν να ασκούν βία κατά των ηττημένων από φόβο μήπως οι τελευταίοι επιδιώξουν να εκδικηθούν. Και η ύβρις κατά των θεών συνεχίζεται. Ώσπου να επικρατήσει, αν μπορέσει, η Κάθαρση, με συνεργό την αγάπη του Θεού.

Koinignomi 17 Ιανουαρίου 2017

 

Μανιχαϊσμός

ΤΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Α. ΣΙΔΕΡΗ*

ΣΤΟΝ ΜΑΝΙΧΑΪΣΜΟ υπάρχει μόνο άσπρο ή μαύρο. Γκρίζο ή άλλο χρώμα δεν υπάρχει. Λέει ο δήμαρχος στον πάστορα Μπραντ: «Τι ωφελεί να επιμένεις πως το χιόνι είναι άσπρο, όταν όλοι γύρω σου λένε πως είναι μαύρο;» «Και θα δεχθείς πως είναι μαύρο;» «Όχι, αλλά θα παραδεχθώ πως μπορεί να είναι γκρίζο!» (Ibsen). Στον αντίποδα του μανιχαϊσμού βρίσκεται η δημιουργία μετώπου. «ΟΣ ΟΥΚ ΕΣΤΙ ΚΑΘ’ ΗΜΩΝ, ΥΠΕΡ ΗΜΩΝ ΕΣΤΙ» λέει ο Χριστός στην ακμή της δραστηριότητάς του. Όλοι είναι μαζί μας εκτός από όσους είναι εναντίον μας. Όμως «Ο ΜΗ ΩΝ ΜΕΤ’ ΕΜΟΥ, ΚΑΤ’ ΕΜΟΥ ΕΣΤΙ» λέει μανιχαϊστικά όταν, αργότερα, ετοιμάζεται για την πορεία προς την Ιερουσαλήμ. Όποιος δεν είναι κομμουνιστής, είναι φασίστας. Κι όποιος δεν είναι δεξιός, είναι κομμουνιστής.

Διάβασα πρόσφατα ένα ενδιαφέρον άρθρο του Γιώργου Κράλογλου. Μάζεψε έναν κατάλογο μεγάλων επιχειρήσεων, ελληνικών και ξένων, που είχαν ανοίξει στην Ελλάδα και έκλεισαν κυνηγημένες από την Ελλάδα. Φιλίππου, Μποδοσάκης, Νιάρχος, Πεσινέ, Ανδρεάδης, Αγγελόπουλος, Ιζόλα, Shell, Pirelli, Nissan, Good Year, Petrogaz και ο κατάλογος δεν έχει τέλος. Ο συγγραφέας θέτει το εύλογο ερώτημα: «Θέλουμε ιδιώτες επενδυτές στη χώρα;». Δίκιο έχει.

Όταν έκαναν τον Ναστραδίν Χότζα καδή, στην πρώτη υπόθεση που δίκασε άκουσε τον πρώτο από τους αντιδίκους κι αποφάνθηκε: «δίκιο έχεις!» Άκουσε μετά και τον δεύτερο και αποφάνθηκε πάλι: «δίκιο έχεις!» «Μα, Χότζα», παρατήρησε ένας από το ακροατήριο, «ένας από τους δύο πρέπει να έχει άδικο.». Σκέφτηκε περισσότερο ο Χότζας: «Και συ δίκιο έχεις!», του απάντησε.

Μούρχεται τώρα στον νου ένας πολύ πρόχειρος κατάλογος άλλων επιχειρήσεων που δεν έχουν κλείσει: Novartis, Vodafone, Siemens και άλλες πολλές. Τις ανεχόμαστε. Κι ας αυτοκτονούν ή κάνουν απόπειρα άνθρωποι. Κι ας παρακολουθούν τα τηλέφωνα του πρωθυπουργού. Κι ας προστατεύουν τους ενόχους τους (με τη συνέργεια του ελληνικού κρατικού μηχανισμού και την αυτουργία ξένου κράτους). Προκύπτει βέβαια άλλο εύλογο ερώτημα: «Υπάρχει έντιμη, επικερδής, ιδιωτική επιχείρηση;»

Το άρθρο θεωρεί ότι τα ατοπήματα έγιναν από δεξιές και αριστερές κυβερνήσεις, αλλά η ολέθρια νοοτροπία είναι πάντοτε αριστερή. Για έναν αιώνα παραπαίομε στο μανιχαϊστικό δίπολο Αριστερά-Δεξιά, που δημιούργησε ο Marx. Όσοι το αποδέχονται, προφανώς είναι μαρξιστές, είτε δεξιά είτε αριστερά αυτοτοποθετούνται. Να όμως που η Σοβιετία έγινε κι αυτή «ελεύθερη», δυτικού τύπου, δημοκρατία και η μανιχαϊστική αντιπαλότητα παραμένει εξελισσόμενη σε νέο ψυχρό πόλεμο. Τώρα ανακύπτει η πιο παραδοσιακή αντιπαλότητα: Δύση-Ρωσία. Το αριστερο-δεξιό δίπολο καταρρέει βαθμιαία, καθώς αποδεικνύεται φρούδο και πεθαίνουν όσοι Έλληνες το έζησαν στο πετσί τους με τον εμφύλιο. Αντικαθίσταται έντεχνα όμως. Από τη μια είναι οι (κακοί;) «αντιφιλελέδες». Από την άλλη, εννοείται, είναι οι (καλοί;) «νεοφιλελέδες».

Αντίθετος στην ιδιωτική πρωτοβουλία είναι ο κρατικισμός. Όπως σωστά τονίζεται, δεν είναι ίδιο των αριστερών κυβερνήσεων (μολονότι φταίει η αριστερή νοοτροπία). Θυμόμαστε τις κρατικοποιήσεις του Καραμανλή πρεσβυτέρου, και το πλήθος των κρατικοδίαιτων επιχειρήσεων επί Καραμανλή νεοτέρου, Συριζανέλ, Σαμαροβενιζέλ, Μητσοτακοσυνάσπ κ.λπ. Τα ξέρουμε δα τα τεμπελχανεία των κρατικών επιχειρήσεων. Βέβαια, το ότι κάποιες κρατικές επιχειρήσεις είναι εξ ορισμού οικονομικά παθητικές το αποδεχόμαστε (στρατός, δικαιοσύνη, παιδεία, υγεία κ.λπ.): είναι λειτουργίες, όχι επιχειρήσεις. Βέβαια το ότι κάποιες κρατικές επιχειρήσεις μπορούν να είναι επικερδείς, συχνά το ξεχνάμε. Η ΔΕΗ είχε κέρδη όταν αρμόδιος υπουργός ήταν ο Αλέκος Παπαδόπουλος. Εξαιρέσεις που επιβεβαιώνουν τον κανόνα. Και δεν γίνεται αλλιώς. Οι δημόσιοι υπάλληλοι διορισμένοι από τους πολιτικούς μας άρχοντες (με αντάλλαγμα την ψήφο τους) είναι κατοχυρωμένοι με τη μονιμότητα, ενώ οι διοριστές τους με την ασυλία. Πελατειακή σχέση. Μα γίνεται αλλιώς;

Το άρθρο συμπεραίνει ότι πρέπει να αλλάξουμε νοοτροπία. Δεν μας λέει όμως πώς, ούτε ποια είναι η σωστή νοοτροπία. Κι όμως τη γνωρίζομε. Και την απεμπολούμε. Η (μόνη) δημοκρατία που εμφανίσθηκε στη γη, των Αθηναίων, απέκλειε την πελατειακή σχέση. Η συντριπτική πλειοψηφία των αρχόντων της (με εξαίρεση τις λίγες περιπτώσεις όπου χρειάζονταν εξειδικευμένες γνώσεις, όπως των στρατηγών και μερικών άλλων) κληρωνόταν από το σύνολο του λαού: Η πελατειακή σχέση τους αποκλείεται εκ των προτέρων. Κι όμως αυτή τη λύση την αποδιώχνομε μετά βδελυγμίας. «Δεν γίνονται αυτά τα πράγματα!». Εκείνοι ήταν ώριμοι πολίτες, ενώ εμείς δεν είμαστε. Βέβαια, οι Βρετανοί που ψήφισαν brexit, οι Γερμανοί όταν ψήφιζαν τον Χίτλερ, οι Αμερικανοί που ψήφισαν τον Τραμπ ήταν ώριμοι! Η πολιτική ωριμότητα όμως (και νοοτροπία) μόνο με έναν τρόπο αποκτάται: με τη συμμετοχή στη λήψη αποφάσεων. Όχι ένα λεπτό κάθε τέσσερα χρόνια, αλλά, για τη συντριπτική πλειοψηφία, εκ περιτροπής, καθημερινά. Όπως δε μαθαίνεις κολύμπι, παρά μόνο πέφτοντας στο νερό. Αναλαμβάνοντας το αντίστοιχο ρίσκο βέβαια. «Θέλει αρετήν και τόλμην η ελευθερία» (Κάλβος).

Και ήταν τέλεια η αρχαία δημοκρατία; Ας θυμηθούμε λίγα από τα πολλά στραβοπατήματά της με ένα βραχύ κατάλογο ονομάτων. Αισχύλος, Ευριπίδης, Θουκυδίδης, Μιλτιάδης, Θεμιστοκλής, Αλκιβιάδης, αποκορύφωμα Σωκράτης και πολλοί άλλοι εκτελέσθηκαν ή εξορίσθηκαν από την αθηναϊκή δημοκρατία. Πολλοί κατηγορούν ως ανεύθυνη τη δημοκρατία των Αθηναίων. Φυσικά, υπάρχει και η αντίθετη εκδοχή. Ήταν αμείλικτη, αλλά ανεπαρκής. Δεν τόλμησε να επεκταθεί σε γυναίκες, μετοίκους, δούλους. Οπωσδήποτε όμως ήταν το δέντρο που οι καρποί του έθρεψαν πνευματικά όλο τον κόσμο έκτοτε. Κι ας άφησε τους σπόρους του να πέσουν στη γη, άλλοι για να σαπίσουν, άλλοι για να τους φάνε τα όρνεα κι άλλοι, όμως, για να φυτρώσουν και να συνεχίσουν τη ζωή.

Ούτε λιγότερο ούτε περισσότερο κράτος χρειαζόμαστε. Διαφορετικό κράτος έχουμε ανάγκη. Σήμερα, περισσότερο από κάθε άλλη φορά, εδώ, περισσότερο από οπουδήποτε αλλού, χρειαζόμαστε δημοκρατία. Δημοκρατία στις αρχές της μοναδικά ελληνικής δημοκρατίας. Χωρίς επίθετα που την περιορίζουν, όπως «προεδρευόμενη» και «κοινοβουλευτική». Οι «εκπρόσωποί» μας, που τους ψηφίζομε εφάπαξ κάθε τέσσερα χρόνια χωρίς να τους γνωρίζουμε και να μας γνωρίζουν, εκπροσωπούν καθένας το κόμμα του και τους ιδιαίτερους ψηφοφόρους-πελάτες τους, όχι εμάς. Τα πολλά χρόνια που έχουν περάσει από τότε καθιστούν αδύνατη την εφαρμογή της δημοκρατίας ακριβώς όπως ήταν τότε. Είναι όμως δυνατή η εφαρμογή των αρχών της. Τον ορισμό της τον διατύπωσε επιγραμματικά ο Αριστοτέλης: «ΛΕΓΩ Δ’ ΟΙΟΝ ΔΟΚΕΙ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟΝ ΜΕΝ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΚΛΗΡΩΤΑΣ ΕΙΝΑΙ ΤΑΣ ΑΡΧΑΣ, ΤΟ Δ’ ΑΙΡΕΤΑΣ ΟΛΙΓΑΡΧΙΚΟΝ». Η μόνη σύγχρονη δημοκρατία που πλησιάζει αυτές τις αρχές είναι της Ελβετίας και δύσκολα θα έλεγε κανένας πως είναι ένα αποτυχημένο σύστημα. Δεν είναι τυχαίο που το σύνταγμά της συντάχθηκε από μεγάλο Έλληνα πολιτικό, τον Καποδίστρια. Φυσικά, έχουν περάσει αιώνες από τότε και χρειάζεται περαιτέρω προσαρμογή. Οι αρχές της δημοκρατίας όμως παραμένουν αναλλοίωτες.

*Ο Δημήτριος Α. Σιδερής είναι ομ. καθηγητής καρδιολογίας

Δημοσιεύθηκε στον Ηπειρωτικό Αγώνα την 13 Ιανουαρίου 2017

Χρέος και παχυσαρκία

Δημ. Α. Σιδερής

Όταν ήμουν νέος αγαπούσα τις παραδοξολογίες και προσκαλούσα φίλους να με προκαλέσουν. «Τι σχέση έχει η ζωή με το κρεμμύδι;» Ρώτησε ένας. «Η ζωή είναι ένα κρεμμύδι. Αφαιρείς τη φλούδα για να δεις τι υπάρχει στο βάθος, βρίσκεις άλλη κι άλλη και στο τέλος δεν μένει τίποτε. Μόνο, στο τέλος, θα έχεις δακρύσει!». Άλλη φορά, μια φίλη ρώτησε «Τι είναι αυτό που κάνει μπουμ; Και μη μου πεις κανόνι!» «Είναι ένας ψευδός που δεν μπορεί να προφέρει το λάμδα. Πέφτει λοιπόν από ψηλά στη θάλασσα κι αντί να κάνει μπλουμ, κάνει μπουμ!» Με τέτοιες κρυάδες προσπαθούσα να εντυπωσιάζω όταν ήμουν νέος. Τώρα που μεγάλωσα λιγάκι, δεν έχω χάσει τις παλιές συνήθειες, το ξέρουν οι φίλοι και με προκαλούν. «Τι σχέση έχει το χρέος με την παχυσαρκία;» ρώτησε κάποιος. Έχει, λέει, πρόβλημα και με τα δύο.

Η Φυσική εξετάζει ποσοτικά και ποιοτικά στοιχεία των αισθητών στη Φύση. Το γινόμενο της ποσότητας επί την ποιότητα είναι Ενέργεια, το θεμελιώδες μέγεθος της Φύσης. Το πηλίκο τους το αποκαλώ Ανεκτικότητα, που παίρνει ποικίλα ονόματα, ανάλογα με το επιμέρους αντικείμενο της Φυσικής. Συμμόρφωση, ενδοτικότητα στα ρευστά, χωρητικότητα στον ηλεκτρισμό, συντελεστής έκτασης (το αντίστροφο της ελαστικότητας) στα μηχανικά κοκ. Η ενέργεια και η ανεκτικότητα είναι ιδιότητες του περιέκτη των αισθητών, ενώ η ποσότητα και η ποιότητα του περιεχομένου. Μεγάλη ανεκτικότητα σημαίνει ότι μπορεί να αυξομειώνεται η ποσότητα με σχετικά ασήμαντες μεταβολές της ποιότητας. Είναι ένα είδος αποθηκευτικού χώρου.

Η ζωή διαθέτει ανεκτικότητα. Γίνεται συνεχής ανταλλαγή, προσλαμβάνονται χρήσιμες ουσίες και αποβάλλονται άχρηστες. Ώσπου να γίνει η επεξεργασία των ουσιών, αυτές αποθηκεύονται στην ανεκτικότητα του ζωντανού. Στη στέρηση καταναλώνονται οι αποθηκευμένες ουσίες και στην αφθονία αυξάνονται τα αποθηκευμένα. Όσο ευρύτερη είναι η ανεκτικότητα, λοιπόν, τόσο καλύτερα μοιάζει να είναι. Κι όμως δεν είναι έτσι. Μεγάλη αποθήκη σημαίνει υπερβάλλον φορτίο, μεγαλύτερη προσπάθεια για να κινηθεί το ζώο, ενώ συγχρόνως, γίνεται πιο ελκυστικό για να γίνει η λεία ενός αρπακτικού αντιπάλου κι η αντιμετώπιση τότε δεν είναι εύκολη, με τη μειωμένη κινητικότητα. Υπάρχει λοιπόν μια άριστη ανεκτικότητα. Αυτά ισχύουν και για τον άνθρωπο και για την κοινωνία.

Η κατανάλωση χρήσιμων ουσιών είναι συνεχής. Η μείωσή τους στις αποθήκες μας γίνεται αισθητή στη βούλησή μας που κινητοποιεί τον οργανισμό μας να αντικαταστήσει τα αναλισκόμενα. Παράλληλα, τα παραγόμενα απορρίμματα (π.χ. CO2, ούρα, κόπρανα) αθροίζονται, κινητοποιούν κι αυτά τη βούληση και αποβάλλονται. Στην υπερένταση (στρες), για να αντιμετωπισθούν επείγουσες καταστάσεις, αυξάνεται η ταχύτητά της κατανάλωσης, δεν επαρκεί η πρόσληψη, εξαντλούνται οι αποθήκες, περισσεύουν τα απόβλητα κι όλα καταλήγουν στον κάματο, όπου ο οργανισμός παύει να υπακούει στη βούληση. Στη χαλάρωση μειώνεται η κατανάλωση στο «ρελαντί», που καθορίζεται από το θυρεοειδή αδένα. Φυσιολογικά υπάρχει μια ταλάντωση από την ένταση (εγρήγορση) στη χαλάρωση (ύπνος) και πάλι στην ένταση.

Οι ζωντανοί οργανισμοί εμφανίζουν και ένα είδος «τριβής» που θυμίζει τον κάματο και αντιτίθεται στην κίνηση, αλλά και είδος «αδράνειας», αντίστασης στην αλλαγή κίνησης. Μια από τις αδράνειες είναι και εκείνη της πείνας. Αρχίζομε να πεινάμε και τρώμε. Όμως, ΕΝ ΤΩ ΤΡΩΓΕΙΝ Η ΟΡΕΞΙΣ. Και συνεχίζομε να τρώμε κι αφού έχομε χορτάσει. Αν ξεπεράσουμε κάποια όρια, αυτό οδηγεί σε περίσσεια ουσιών που σε καλά συσκευασμένη οικονομική μορφή (λίπος) αποτίθεται σε ειδικούς ιστούς μας. Όταν γίνει υπερβολικό το λίπος, αποτίθεται παντού και αρχίζει να βλάπτει τη λειτουργία των οργάνων. Στις αρτηρίες φράζει τον αυλό τους. Στο συκώτι, επηρεάζει τη χημεία του κλπ. Συγχρόνως, αυξάνοντας το βάρος του ατόμου, κάνει τις κινήσεις του πιο κοπιαστικές, αναγκάζεται αυτό σε υποκινησία, με μείωση των καύσεων και περαιτέρω αύξηση της παχυσαρκίας. Φαύλος κύκλος.

Στον αντίποδα βρίσκεται η ένδεια. Η κρίσιμη μείωση των αποθηκών δημιουργεί «χρέος» χρήσιμων ουσιών. Η ένδεια κινητοποιεί βίαια τη βούληση και το άτομο αρχίζει με κάθε μέσο, με υπερένταση, να προσπαθεί να αποκαταστήσει το χρέος του. Η υπερένταση όμως αυξάνει κι άλλο την κατανάλωση και το χρέος αυξάνεται. Άλλη μια φορά φαύλος κύκλος, μόλις η ταλάντωση της βούλησης ξεφύγει προς την άλλη μεριά.

Όμοια ισχύουν και στις κοινωνίες. Οι κοινωνίες (π.χ. μυρμήγκια, μέλισσες) διαφέρουν από τις αγέλες κατά το ότι διαθέτουν αποθήκες χρήσιμων ουσιών. Η ελευθερία των μελών τους είναι μηδαμινή, ενώ η ισότητά τους στην εκτέλεση του ρόλου τους μέγιστη. Οι ανθρώπινες πολιτείες είναι κοινωνίες που αντισταθμίζουν τους αυστηρούς κοινωνικούς νόμους με κανόνες που αποφασίζουν οι ίδιοι οι άνθρωποι, έτσι που να επιτρέπουν μια αγελαία αύξηση της ελευθερίας, χωρίς σημαντική μείωση της κοινωνικής ισότητας. Έτσι ελέγχουν οι ίδιοι τις αποθήκες τους.

Σημαντική διαφορά των ανθρώπινων αποθηκών είναι ότι αυτές αυτοπολλαπλασιάζονται, ενώ στα έντομα απλώς συντηρούνται, όπως το μέλι στις κυψέλες. Τα κοπάδια των εκτρεφόμενων ζώων πολλαπλασιάζονται ενώ οι άνθρωποι απέχουν από το κρέας τους. Θυσιάζονται οι τόκοι τους όταν γεννήσουν τα ζώα, για να επιβιώνουν οι άνθρωποι. Η μοναδική ικανότητα των ανθρώπων να σχηματίζουν σκοπούς δημιουργεί μια ιδιότυπη βούληση που δεν υπάρχει σε άλλα ζώα. Αυτά ενεργούν κινούμενα από κάποιες αιτίες που προϋπάρχουν. Οι άνθρωποι κινητοποιούνται και από σκοπούς που πραγματώνονται στο μέλλον. Κι αυτό επιτρέπει να επεκτείνονται οι αποθήκες στο μέλλον. Κι αυτό με τη σειρά του επιτρέπει την αέναη ανάπτυξη του ανθρώπου. Χρεώνεται στο μέλλον για να αναπτύξει το παρόν.

Κάθε αναβάθμιση των συνθηκών διαβίωσης – δηλαδή ικανοποίηση αναγκών και επιθυμιών με λιγότερο κόστος – απαιτεί αυξημένη κατανάλωση. Και οι αποθηκευμένες εφεδρείες που διατίθενται συνήθως δεν αρκούν. Τότε δανειζόμαστε από το μέλλον. Το χρέος θα αποπληρωθεί από το προϊόν της αναβάθμισης. Το χρέος όμως είναι δίκοπο μαχαίρι. Μπορεί εύκολα να ξοδευθεί όχι για να επενδυθεί σε αναβάθμιση, αλλά σε ικανοποίηση απλών επιθυμιών. Και μένει και, δυστυχώς, πολλαπλασιάζεται σαν να ήταν κεφάλαιο. Δεν έχει άδικο ο Πλούταρχος όταν λέει: «ΤΟ ΔΑΝΕΙΖΕΣΘΑΙ ΤΗΣ ΕΣΧΑΤΗΣ ΑΦΡΟΣΥΝΗΣ ΚΑΙ ΜΑΛΑΚΙΑΣ ΕΣΤΙΝ» («μαλακία» στα αρχαία Ελληνικά σήμαινε ό,τι και σήμερα. Ο μακαρίτης ο βιβλικός Αυνάν ήταν άγνωστος στους Έλληνες).

Θα πρέπει να σημειωθεί ότι και η άθροιση σε μια κοινωνία υπέρμετρου πλούτου, πολύ μεγαλύτερου από τις άλλες, είναι επικίνδυνη. Γίνεται η πολιτεία στόχος ποικίλων άλλων αρπακτικών λαών, ενώ οι πολίτες της, χαλαρωμένοι στον πλούτο τους, έχουν γίνει ανίκανοι να αμυνθούν.

Ο άνθρωπος διαθέτει ελεύθερη, δηλαδή με συνέπειες, βούληση. Στις επιλογές του υπάγεται και μια «μέση» αποθήκη ατομικά και κοινωνικά, που ταλαντώνεται μέσα σε ασφαλή πλαίσια.

Κοινή Γνώμη 10 Ιανουαρίου 2016

Ελευθερία του ατόμου και ελευθερία της αγοράς

Δημ. Α. Σιδερής

Ελευθερία: «Εν μεν το εν μέρει άρχειν και άρχεσθαι… εν δε το ζην ως βούλεται τις» Αριστοτέλης. Η ΕΝ ΜΕΡΕΙ δυνατότητα να άρχει και να άρχεται κάποιος σημαίνει ισότητα. Δε νοείται ελευθερία χωρίς ισότητα και αντιστρόφως. Αυτή ήταν η θέση των περισσότερων φιλοσόφων από την αρχαιότητα ως και το διαφωτισμό. Στην ανισότητα, ο κατώτερος έχει αναγκαστικά λιγότερη ελευθερία από τον ανώτερο, ο βασιλιάς είναι πιο ελεύθερος από τον στρατιώτη, ο πλούσιος από τον πένητα, ο κύριος από τον δούλο. Το δεύτερο μέρος του ορισμού αντιστοιχεί στην τρέχουσα έννοια της ελευθερίας, να μπορεί καθένας να κάνει ό,τι θέλει. Είναι μια εξίσωση: Ελευθερία = Μπορώ-Θέλω. Ο Αλέξανδρος μπορούσε περισσότερα από οποιονδήποτε. Ο Διογένης ήθελε λιγότερα από οποιονδήποτε στην εποχή του. Ποιος ήταν πιο ελεύθερος;

Κοινωνία είναι ένα οργανωμένο σύνολο κοινωνικών Εγώ. Διέπεται από φυσικούς περιοριστικούς νόμους, που, ως ένα βαθμό, αντισταθμίζονται από πολιτικούς (μοναδικά ανθρώπινους) νόμους, με σκοπό να εξασφαλίζουν, όσο γίνεται, τις ανάγκες των αισθητών Εγώ και τους σκοπούς των νοητών Εγώ των μελών της. Η κοινωνική δομή θυμίζει την ανθρώπινη υπόσταση. Το ανέδειξε ο Πλάτων. Έχει είσοδο: Γνώση το νοητό Εγώ, Επιστήμη η κοινωνία· έξοδο: Βούλησή το νοητό Εγώ, Ηθική η κοινωνία· και ρυθμιστική λειτουργία: Συναίσθημα το νοητό Εγώ, Τέχνη η κοινωνία. Προσλαμβάνει και καταναλώνει η κοινωνία ενέργεια και απορρίπτει τα απόβλητά της, όπως οι άνθρωποι τρώνε και αποβάλλουν απόβλητα. Σ’ αυτή τη λειτουργία παρατηρείται μια ταλάντωση, με αυτόματη διέγερση, χωρίς την παρουσία εξωτερικού ερεθίσματος. Όπως όλα τα ζώα, πεινάμε και τρώμε περιοδικά, με μόνη αιτία την πάροδο του χρόνου, ενώ, αν έχει περάσει κάποιο ανερέθιστο διάστημα από τη λήψη τροφής, ένας νόστιμος μεζές επισπεύδει τη λήψη της. Και μια ευνομούμενη κοινωνία ταλαντώνεται. Από τον καιρό του Αβραάμ γινόταν μια ταλάντωση, από τη λιτότητα (νηστεία) στην κατανάλωση (θυσία/πασχαλιά) και πάλι λιτότητα. Η ταλάντωση αυτή έδινε την ευκαιρία να πολλαπλασιάζεταιτο κεφάλαιο (κεφάλια ζώων) στη νηστεία και να χορταίνει το κοινό με τον τόκο (που έτικταν τα ζώα) στην κατανάλωση, οπότε δινόταν η δυνατότητα να αποκατασταθεί το λιβάδι και να ανακυκλωθούν τα απόβλητα.

Το αισθητό, σωματικό, υλικό Εγώ δεν είναι ελεύθερο, υποκείμενο στους περιορισμούς των φυσικών, βιολογικών νόμων. Οι φυσικές επιστήμες παρέχουν γνώσεις που αντισταθμίζουν, ως ένα βαθμό, χωρίς να αναιρούν, τους φυσικούς νόμους. Ούτε το κοινωνικό Εγώ είναι ελεύθερο, καθώς υπόκειται στους περιορισμούς των κοινωνικών νόμων. Οι κοινωνικές επιστήμες παρέχουν γνώσεις που μπορούν να αντισταθμίζουν, ως ένα βαθμό, τους κοινωνικούς νόμους, εφόσον χρησιμοποιηθούν από την πολιτεία. Όριο του νοητού Εγώ, απρόσιτου για κάθε άλλον πλην του ίδιου του υποκειμένου, είναι η φαντασία. Απεριόριστη! Έτσι, η βούληση, η έξοδος του νοητού Εγώ, είναι απόλυτα ελεύθερη. Οι περιορισμοί αρχίζουναπό τη στιγμή που η βούληση αρχίζει να μετατρέπεται σε πράξη αισθητή ή ακόμη και σε έκφραση, πράξη κοινωνική. Η απεριόριστη ελευθερία της βούλησης είναι η κινητήρια δύναμη για κάθε καινοτομία, επιστημονική, καλλιτεχνική ή ηθική.

Η ελευθερία της κοινωνίας έχει τριπλή προέλευση: Είναι επιλογή για τον τρόπο αντιμετώπισης εξωκοινωνικών προκλήσεων (π.χ. σεισμοί, εχθρικές εισβολές)· ή εκδήλωση περιοδικών, πρώτιστα οικονομικών (ελευθερία της αγοράς) αναγκών· ή διαμορφώνεται από κοινωνικούς σκοπούς (π.χ. ανάπτυξη πολιτισμού). Στην αγορά ανταλλάσσονται αγαθά. Θεμελιώδης νόμος της αγοράς είναι η αυτορρύθμιση (αρνητική ανάδραση) της εξίσωσης: παραγωγή (προφορά) = κατανάλωση (ζήτηση). Όποτε η κατανάλωση υπερβαίνει την παραγωγή, ακριβαίνουν τα αγαθά, η κατανάλωση αποθαρρύνεται, ενώ ενθαρρύνεται η παραγωγή και αντιστρόφως. Ωστόσο, η αυτορρύθμιση δεν είναι απεριόριστη. Όταν ξεπεραστούν κάποιες κρίσιμες τιμές (ουδοί = κατώφλια), η αυτορρύθμιση μετατρέπεται σε καταστροφικό φαύλο κύκλο (θετική ανάδραση). Μόλις γίνει η παραγωγή υπερβολικά μεγαλύτερη από την κατανάλωση, επειδή δεν αγοράζονται τα αγαθά παρά τις χαμηλές τιμές, για να καλυφθεί το κόστος της παραγωγής, απολύονται εργαζόμενοι. Η παραγωγή μειώνεται, αλλά μειώνεται και η αγοραστική δύναμη των καταναλωτών, λόγω ανεργίας. Φαύλος κύκλος. Ο κόσμος στερούμενος αναγκαία αγαθά αρχίζει να διαμαρτύρεται. Ταχύτατα, οι διαμαρτυρίες κλιμακώνονται. Αρχίζει η βία, καταστρέφει ο κόσμος ό,τι βρει μπροστά του με την ιδέα ότι κάποιοι τον κλέβουν. Το κράτος αντιμετωπίζει τη βία με βία. Η βία γεννά βία, η κατάσταση επιδεινώνεται, να και ο πολιτικός φαύλος κύκλος. Οικονομική και πολιτική κρίση. Μικρού ή μεγάλου μεγέθους σύγκρουση καταλήγει σε πολιτική μεταβολή, μπορεί απλά αλλαγή κυβέρνησης ή και επανάσταση, δικτατορία ή οποιασδήποτε άλλης μορφής βία, με απρόβλεπτες συνέπειες. Αν πάλι η παραγωγή είναι υπερβολικά μικρότερη από την κατανάλωση, ακόμη και αναγκαία προϊόντα γίνονται απροσπέλαστα λόγω της ακρίβειας, οδηγώντας πάλι σε ολοένα και πιο ανεξέλεγκτες διαμαρτυρίες. Αυτή είναι σχηματικά η πολιτικο-οικονομική κρίση που οδηγήθηκε σε καταστροφικό φαύλο κύκλο. Όσο ισχύει η αρνητική ανάδραση στην αγορά, η ελεύθερη λειτουργία της είναι δημιουργική, εξασφαλίζοντας, όσο γίνεται, την υλοποίηση της ελευθερίας του νοητού Εγώ. Όταν ξεπεραστούν τα όριά της, όμως, αρχίζει ο καταστροφικός φαύλος κύκλος. Ο πλουσιότερος έχει μεγαλύτερες ελευθερίες από τον φτωχό να ικανοποιεί τη βούλησή του, να γίνεται πιο πλούσιος, σε βάρος του φτωχού.

Στη μακρά ανθρώπινη ιστορία έχουν εφαρμοσθεί τρόποι για την πρόληψη των καταστροφικών κρίσεων. Κυριότερος είναι ο πολιτικός έλεγχος της αγοράς, πλαισίωση της ελευθερίας της με άλλα λόγια, με εφαρμογή μιας ταλάντωσης σαν αυτή που εφάρμοσε ο Αβραάμ: περίοδοι παραγωγής εναλλασσόμενες με περιόδους κατανάλωσης. Αυτόματα εφαρμόσθηκε λιγότερο ή περισσότερο προγραμματισμένα η ταλάντωση της οικονομίας στα σύγχρονα κράτη. «Συντηρητικές» κυβερνήσεις, που προήγαν τη λιτότητα με παραγωγή, εναλλάσσονταν με «προοδευτικές» κυβερνήσεις που προωθούσαν την κατανάλωση. Στην Ελλάδα τις τελευταίες δεκαετίες (με ελάχιστα διαλείμματα) «δεξιόστροφες» και «αριστερόστροφες» κυβερνήσεις ενίσχυσαν όλες τον καταναλωτισμό, με βαριές συνέπειες που κατέληξαν σε κρίση. Τα τελευταία χρόνια, εφαρμόσθηκε «θεραπευτικά» αδιάλειπτη λιτότητα, χωρίς συνοδό ανάπτυξη. Αποσκοπεί στην εξισορρόπηση παραγωγής και κατανάλωσης με μείωση της κατανάλωσης. Όταν όμως συνδέεται η λιτότητα με αναστολή της ανάπτυξης, η επιθυμητή εξίσωση δεν επιτυγχάνεται. Αντίθετα, η κατάσταση διαρκώς επιδεινώνεται.

Επανυπαγωγή της οικονομίας στην πολιτική είναι απαραίτητη. Για να βγούμε από την κρίση, χρειάζονται, περισσότερο από ελάφρυνση του χρέους, μεταρρυθμίσεις, όχι όμως αυτές που μας υπαγορεύουν και οδηγούν σε αυξανόμενη ανισότητα μεταξύ κρατών. Χρειάζεται δημοκρατία (όχι ολιγαρχία/ρεπούμπλικα) μαζί με λεπτομερές αναπτυξιακό σχέδιο. Θεμελιώδης δυνατότητα της δημοκρατίας είναι η ελαχιστοποίηση της διαφθοράς, αφού σημαντικό μέρος των εξουσιών μεταφέρεται από οργανωμένες ολιγαρχίες σε κληρωμένους άρχοντες. Οι κληρωμένοι άρχοντες δεν εξαγοράζουν την εκλογή τους, αναπτύσσοντας πελατειακές σχέσεις με εκλογείς. Εξαιρούνται, προφανώς, οι κοινωνικοί ρόλοι που απαιτούν εξειδικευμένες γνώσεις και πείρα.

* Ο Δημήτρης Α. Σιδερής είναι ομ. καθηγητής Καρδιολογίας__

Ηπειρωτικός Αγών, 6 Ιανουαρίου 2016