Δημήτρης Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com
Ηπειρωτικός Αγών, 31 Δεκεμβρίου 2021
Τέτοιες μέρες λέμε όλοι "χρόνια πολλά". Κι αναρωτιέμαι, ποιος είναι ο ενικός της λέξης "χρόνια;" Γραμματικά θα όφειλε να είναι "το χρόνι". Τέτοια λέξη όμως δεν χρησιμοποιούμε, άρα δεν υπάρχει. Ενικός λοιπόν είναι ο χρόνος. Αλλά πληθυντικός της λέξης "χρόνος" είναι "οι χρόνοι", όχι "τα χρόνια". Όταν μιλάμε σε κοινωνικά ανώτερα πρόσωπα, αρχιεπισκόπους, βασιλείς κλπ, χρησιμοποιούμε μια λόγια έκφραση: "Εις πολλά έτη ", που σημαίνει "σπολάτι". Λόγια; Νέα πρόκληση και θα ασχοληθώ παρακάτω. Να μείνω όμως για την ώρα στη λέξη "χρόνια". Δεν πρέπει να συγχέουμε το ουσιαστικό "χρόνια" με το επίθετο "χρόνια", όπως "χρόνια προβλήματα υγείας", που τα έχομε για πολύν καιρό. Στον προφορικό λόγο βέβαια δεν υπάρχει σύγχυση, διότι τα χρόνια προβλήματα είναι τρισύλλαβα, "χρό-νι-α", ενώ τα χρόνια τα πολλά είναι δισύλλαβα: "χρό-νια". Μια κατάλληλη φωνητική γραφή ξεδιαλύνει τη σύγχυση στο γραπτό λόγο, αλλά δεν θα ασχοληθώ τώρα μ΄ αυτό. Εκείνο που με απασχολεί όμως είναι γιατί τα χρόνια τα πολλά να μην έχουν πληθυντικό. Μια υπόθεση που κάνω είναι ότι νοηματικά δεν υπάρχει ενικός. Τα χρόνια που ευχόμαστε είναι πάντοτε πολλά. Κανένας δεν εύχεται στον άλλο να ζήσει για ένα μόνο χρόνο. Ισχύει κάθε φορά που χρησιμοποιούμε τη λέξη. Λέγοντας "χρόνια" και όχι "χρόνοι", αποκλείομε αυτόματα, υποσυνείδητα, να εννοούμε ένα χρόνο. Τα χρόνια δεν έχουν ενικό. Όσο για το "πολλά" τι σημαίνει; Το "ένα" βέβαια δεν είναι πολλά. Το "δύο" όμως είναι; Το "τρία"; Πόσα είναι τα πολλά; Ο Λάο Τσε το θέτει ωραία και ποιητικά, νομίζω. "Το Ταό (θείος Δρόμος) γέννησε το Ένα/Το Ένα γέννησε το Δύο/το Δύο γέννησε το Τρία/και το Τρία έδωσε ζωή σε όλα τα πλάσματα". Η διάκριση έχει πιθανώς φυσιοψυχολογική προέλευση. Τα πρώτα πρόσωπα που ξεχωρίζει το βρέφος είναι ο εαυτός του και η μητέρα του. Χρησιμοποιεί και για τις δυο έννοιες τον πιο ευκολοπρόφερτο φθόγγο, με τα όργανα της ομιλίας στην πιο αναπαυτική θέση: "Μ". "Με" (me, moi, mich κλπ), δηλαδή Εγώ, είναι το ένα, το πρώτο πρόσωπο. "Μα" είναι το δεύτερο πρόσωπο, η μητέρα (μαμά, μήτηρ, mater, mother, mère, Mutter κλπ). Όλα τα άλλα πρόσωπα και πράγματα έξω από το πρόσωπο στο οποίο εστιάζει την προσοχή του το βρέφος, είναι το τρίτο, το "Άλλο". Και αυτός ο τριπλός διαχωρισμός σε ένα, δύο, πολλά ισχύει παραπέρα στα πάντα. Εδώ, εκεί αλλού, Τώρα, τότε, άλλοτε. Ενικός, δυικός, πληθυντικός κλπ. Πολλά λοιπόν σημαίνει τρία και πάνω. Έτσι, "πάλι με χρόνια και καιρούς, πάλι δικά μας θάναι". Όχι σε ένα χρόνο, αλλά σε χρόνια και καιρούς, σε τρία τέρμινα.
Όπως φάνηκε παραπάνω, κάτι ανάλογο ισχύει για τη λέξη “λόγια”. Ενικός της λέξης θα όφειλε να είναι “το λόγι”, αλλά τέτοια λέξη δεν τη χρησιμοποιούμε. Ενικός θα μπορούσε να είναι “ο λόγος”. Νοηματικά όμως δεν είναι. Τα λόγια είναι αισθητά, ακουστά στη γλώσσα ή ορατά στη γραφή. Ο λόγος όμως είναι νοητός, είναι μια σχέση, το α/β, αν και μετατρέψιμος σε αισθητό, σε λόγια ή σάρκα. “Ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ Λόγος, καὶ ὁ Λόγος ἦν πρὸς τὸν Θεόν“. Εξάλλου, ο πληθυντικός του “λόγου” είναι “οι λόγοι”. Ο λόγος, νοητός καθώς είναι, μπορεί να είναι ένας, κοινός για όλους τους ανθρώπους, είναι περίπου η λογική. Πιο πολύ ταιριάζει νοηματικά ο ενικός του “λόγια” να είναι “η λέξη”. Πληθυντικός της “λέξης” όμως είναι “οι λέξεις”. Πάλι προβάλλει το ερώτημα, γιατί να μην έχουν ενικό τα λόγια; Η απάντηση θα μπορούσε να είναι η ίδια. Τα λόγια είναι πολλά ή λίγα, ποτέ ένα. Μια λέξη μόνη της υπάρχει μόνο στα λεξικά, όχι στον ομιλούμενο ή γραφόμενο λόγο. Υπάρχει σαν έννοια, αλλά δεν υπάρχει στα πλαίσια ενός ολοκληρωμένου νοήματος που αντιστοιχεί δηλαδή σε πρόταση, με ρήμα. Αράδιασμα μεμονωμένων λέξεων, είναι ακατανόητο, είναι το μπλα-μπλά. Όπως με τα χρόνια, έτσι και με τα λόγια, στο γραπτό λόγο μπορεί να γίνει σύγχυση ανάμεσα στο ουσιαστικό “τα λόγια” και το επίθετο “τα λόγια”, όπως “τα λόγια κείμενα”. Ξανά η σύγχυση υπάρχει μόνο στο γραπτό λόγο, διότι στον προφορικό τα λόγια τα πολλά είναι δισύλλαβα (λό-για) ενώ τα λόγια κείμενα είναι τρισύλλαβα (λό-γι-α). Άλλη μια φορά μια κατάλληλη φωνητική γραφή ξεδιαλύνει τη σύγχυση.
Οι παραπάνω λέξεις δεν είναι οι μόνες χωρίς ενικό. Υπάρχουν κι άλλες, όπως τα νιάτα και τα γηρατειά. Κανονικά δεν χρησιμοποιούμε τον ενικό τους, “το νιάτο” και “το γηρατειό”. Πάλι νοηματικά οι λέξεις αντιστοιχούν σε ευρείες φάσεις της ζωής μας που καθεμιά τους αποτελείται από πολλές χρονικές μονάδες, όχι από μία.
Μέρες που είναι όμως ας μην αναλωνόμαστε σε ανούσιες για τους περισσοτέρους γλωσσολογικές παραδοξότητες. Τι ήθελα κι έμπλεξα στο άρθρο μου τα νιάτα και τα γηρατειά; Διάβασα όμως ένα μήνυμα που μου έστειλε μια φίλη μου: Την 1η Ιανουαρίου πάμε την ηλικία μας πίσω 5 χρόνια! Όταν είσαι υπέργηρος – και σημαντικό ποσοστό των ανθρώπων είμαστε πια υπέργηροι – τι να τα κάνεις τα χρόνια τα πολλά; Εντάξει, καλοδεχούμενα είναι, αλλά πιο σημαντική ευχή είναι να λέμε “χρόνια καλά”. Κι όταν κατακλυζόμαστε από ακατάσχετη πληροφόρηση από τα ΜΜΕ, τι να τα κάνεις τα λόγια τα πολλά. Το επιθυμητό είναι βέβαια “λόγια καλά”. Δεν θυμάμαι ποιος το έλεγε, αλλά όποιος κι αν ήταν, μου φαίνεται σωστό: “οὐκ ἐν τῷ πολλῷ τὸ εὖ, ἀλλ᾿ ἐν τῷ εὖ τὸ πολύ“. Η ποιότητα αξίζει περισσότερο από την ποσότητα. Βέβαια, οι μεγάλοι δάσκαλοι, όπως ο Αριστοτέλης και, ολοκληρώνοντας, ο G. W. F. Hegel και ο K. Marx, έλεγαν πως η ποσότητα αθροιζόμενη οδηγεί σε ποιοτική αλλαγή, Αλήθεια, πώς μπορούν να είναι τα χρόνια καλά, αν είναι λίγα και τελικά δεν υπάρχουν; Το ίδιο ισχύει και για τα λόγια. Αν δεν είχαμε αυτή, την τόσο συχνά παραπλανητική ή ανούσια πληροφόρηση, πώς θα μπορούσαμε να έχουμε τα λόγια τα καλά; Ο κόσμος εξελίσσεται ταλαντούμενος. Μια φάση με συνεχή αύξηση της ποσότητας καταλήγει σε ποιοτική αλλαγή, που κι αυτή, όταν επιτευχθεί, ξεκινά νέα ταλάντωση ενώ αρχίζει να αθροίζεται μια νέα ποσότητα. Ευχόμαστε όλοι να δούμε το 2022 την ποιοτική αλλαγή, να φύγουμε από το βραχνά της πανδημίας, της απειλής στα σύνορά μας, του χρέους μας.
Τώρα, γιατί τα γράφω όλα αυτά; Είναι βέβαια οι μέρες τέτοιες και, επομένως, με “λίγα λόγια”, για να ευχηθώ σε όλους “χρόνια πολλά”.
Δημήτρης Α. Σιδερής 