Θα γίνω τρομοκράτης

ΤΟΥ ΔΗΜΗΤΡΗ Α. ΣΙΔΕΡΗ*

dimitris.sideris@gmail.com

Ηπειρωτικός Αγών, 1 Ιουλίου 2017

Μιας ζωής κόποι. Αγόρασα, πολύ περήφανος, το ωραίο διαμέρισμά μου χωρίς να πάρω δάνειο από κανένα. Τώρα είμαι ασφαλής. Δεν θα γίνω άστεγος. Έτσι κι αλλιώς, κομμουνισμός δεν έρχεται για να μου το πάρει.

Και μου ‘ρθε ξαφνικά ο ΕΝΦΙΑ. Δεν κατάλαβα. Γιατί; Δε συνεισέφερε σε τίποτα το κράτος μου στην απόκτηση του διαμερίσματός μου. Τουλάχιστον, η οικιακή βοηθός μου, αλλοδαπή (έφυγε από τη χώρα της όταν κατέρρευσε ο Κομμουνισμός) μου λέει πως το σπίτι που έμενε στην πατρίδα της ήταν στενόχωρο και κακοφτιαγμένο, αλλά δεν είχε πληρώσει τίποτε για να χτιστεί και πλήρωνε ένα ασήμαντο ενοίκιο για να μένει. Εγώ γιατί να πληρώνω; Σιγά σιγά μου ήρθε η απάντηση. «Μπορεί να μη χρεώθηκα εγώ, αλλά χρεώθηκε το κράτος μου. Με τα χρωστικά πλήρωνε τον μισθό μου με τον οποίον εγώ, και με πολλή οικονομία, έχτισα το σπιτάκι μου». Ναι, αλλά εγώ μια ζωή έσφιξα τη ζώνη μου και έχω ένα μικρό κομποδεματάκι. Να ξεπληρώσω, να ησυχάσω. «Όχι, δε γίνεται. Τα χρωστά το κράτος μου στους τραπεζίτες από τους οποίους δανείσθηκε». Να πάω να τους βρω, να μη χρωστώ εγώ. Κανένας δεν με ρώτησε αν ήθελα να χρεωθούμε. « Όχι, είναι πολύ αργά. Οι τράπεζες είδαν ότι πηγαίναμε να φουντάρουμε και, για να μη φουντάρει μαζί μας η παγκόσμια οικονομία, πούλησαν το χρέος μου στα κράτη όλης της Ευρώπης». Ωραία, θα κάνω τότε μια πολιτική, όχι οικονομική διαπραγμάτευση. Θα πω στις κυβερνήσεις τους, διαμέσου της κυβέρνησης που έχω εγώ εκλέξει, να το πάρουν απόφαση. Επειδή εμείς πάμε για πτώχευση, για να μη χάσουν όλα τα λεφτά τους, καλύτερα να κάνουμε ένα συμβιβασμό. Να μας κουρέψουν λίγο το χρέος μας, να μας απαλλάξουν τουλάχιστον από τους τόκους που μας έπαιρναν οι τοκογλύφοι, να μας δώσουν και λίγα χρονικά περιθώρια, να αναπτυχθούμε, να μπορέσουμε να ξεχρεώσουμε με τη δουλειά, με την παραγωγή μας. «Αδύνατο. Τα κράτη έχουν πουλήσει τα χρέη μας στις τράπεζες του Τόκιο, της Σιγκαπούρης, κι αλλού κι αυτές σε άλλες τράπεζες». Δηλαδή; Δηλαδή ξέρω πολύ καλά ότι χρωστάω, αλλά δεν ξέρω σε ποιον χρωστάω. Κι ούτε υπάρχει άνθρωπος στον κόσμο να μπορεί να μου πει σε ποιον χρωστάω. Απλώς είμαι χρεωμένος.

Ε, όχι, δε γίνεται άλλο. Θα αγοράσω ένα καλάσνικοφ. Τόσοι και τόσοι έχουν. Θα ψάξω στο Ζεφύρι, στα Χασισοχώρια, στο Τεπελένι, δεν μπορεί, κάπου θα βρω. Τι στο καλό; Έξυπνος είμαι. Αν δεν ήμουν, πώς θα αγόραζα το διαμέρισμά μου χωρίς να δανεισθώ; Τόσοι και τόσοι έχουν καλάσνικοφ. Γιατί όχι και ‘γώ; Και μόλις το αγοράσω, θα πάω να σκοτώσω… ποιον αλήθεια; Αυτόν που τόσο άδικα του χρωστάω! Μα, ποιος είναι αυτός; Κανένας στον κόσμο δεν ξέρει να μου πει. Τι μένει; Ν’ αρχίσω να πυροβολώ όποιον να’ ναι. Όλοι φταίνε. Που ανέχθηκαν αυτή την κατάσταση. «Όλοι μαζί τα φάγαμε!» Θα πυροβολήσω στο μετρό, στα σχολεία, στις εκκλησίες, στα τζαμιά, στους κινηματογράφους, όποιον βλέπω, και τον αδελφό μου, τα παιδιά μου, τη μάνα μου. Και, φυσικά, αν δεν με προλάβει η αντιτρομοκρατική, τον εαυτό μου.

Ε, και; Και πεθαμένος θα συνεχίσω να χρωστάω. Οι άνθρωποι πεθαίνουμε, μα το χρέος ποτέ δεν πεθαίνει! «Το δανείζεσθαι της αφροσύνης εστί και της μαλακίας» έλεγε ο μακαρίτης ο Πλούταρχος. Κάτι θα ήξερε ο Ξερόλας.

Αυτό που περιέγραψα παραπάνω έχει ονομαστεί Παγκοσμιοποίηση. Πολύ ωραίο όνομα. Συνδέεται με ένα άλλο, εξίσου ωραίο επίθετο: Νεοφιλελευθερισμός. Μόνο που η Παγκοσμιοποίηση δε σημαίνει κατάργηση των συνόρων για τα κράτη ή τους λαούς, ούτε για τους εργαζομένους, όπως ήταν οι κομμουνιστικές διεθνείς, αλλά μόνον για το Κεφάλαιο, δηλαδή για τα παγκόσμια χρέη. Και ο νεοφιλελευθερισμός δεν έχει σχέση με τον φιλελευθερισμό, που ξεπήδησε από τη Γαλλική Επανάσταση που κήρυσσε την ελευθερία και την ισότητα. Νεοφιλελευθερισμός σημαίνει την απόλυτη επικράτηση του Εγωισμού, πάνω στον Αλτρουισμό, τον οποίο μας τον κληροδότησε Εκείνος που, χωρίς να κρατά καλάσνικοφ ή μαχαίρια, παραδόθηκε να σταυρωθεί για μας.

Και τώρα τι κάνω; Απέτυχα ως τρομοκράτης χωρίς στόχο, όπως και σαν χρεώστης χωρίς να δανεισθώ. Τι μένει; Έχω ακόμη τη διάθεση να αγωνισθώ. Βέβαια ξέρω την τύχη των αγωνιστών. Τι τους περίμενε τον Ανδρούτσο, τον Καραϊσκάκη, τον Οικονόμου, τον Κολοκοτρώνη και τόσους άλλους. Κι ακόμη πώς τους μεταχειριστήκαμε όσους πήραν τα όπλα ενάντια στους κατακτητές μας στον τελευταίο πόλεμο. Και βλέπω αντίστροφα πώς τιμήσαμε την καπηλεία της Αντίστασης στην εσωτερική κατοχή της χούντας. Κι όμως ο αγώνας αξίζει έστω κι όταν είναι σχεδόν βέβαιο πως αποκλείεται να δικαιωθείς. Η συντριπτική πλειονότητα των Μαραθωνοδρόμων αγωνίζονται όχι για να νικήσουν, αλλά για να αγωνίζονται και, ακόμη καλύτερα, για να φτάσουν στο τέρμα. Να αγωνισθώ λοιπόν. Με ποιο στόχο όμως; Για ποιο ορατό ή, έστω, ιδεατό τέρμα;

Μαζί με τόσα άλλα, μας το δίδαξαν οι πρόγονοί μας: Για το κράτος του Δήμου, για τη δημοκρατία. Όπως την εννοούσαν εκείνοι. Βέβαια κι εκείνοι εκτραπήκανε στην πορεία τους. Τα ψήγματα της δημοκρατίας ξεκίνησαν από τους μυθικούς χρόνους με βασιλιάδες, όπως ο Πελασγός του Άργους που έκανε δημοψήφισμα για να δώσει άσυλο στις ικέτιδες και η διαδοχή των βασιλιάδων Κέκροπα, Ίωνα, Θησέα, Κόδρου ως τελικά τον Σόλωνα και τον Κλεισθένη, που έδωσε στη δημοκρατία τη γνωστή μορφή της, αυτή που καλλιέργησε τον απαράμιλλο ελληνικό πολιτισμό. Η πορεία προς τη δημοκρατία ποτέ δεν τελειώνει. Καθοδόν, οι Αθηναίοι εκτραπήκανε. Αντί να συνεχίσουν τον εκδημοκρατισμό του τόπου τους, κάνοντας πολίτες τις γυναίκες, τους μετοίκους και τους δούλους, στράφηκαν στην υποδούλωση των άλλων ελληνικών πόλεων. Η κατεστημένη δύναμη της εποχής, η Σπάρτη, φυσικά τρομοκρατήθηκε με την ταχύτατη ενίσχυση της Αθήνας και ακολούθησε ο ολέθριος πελοποννησιακός πόλεμος. Παρενθετικά, αυτά λένε στον πρόεδρο Trump οι σύμβουλοί του, όπως ο γερο-Allison και οι κάπως νεότεροι D.Kagan και H.R.McMaster, που φαίνεται πως κατέχουν τον Θουκυδίδη καλύτερα από όλους εμάς τους απογόνους του. Η κατεστημένη μεγάλη δύναμη, οι ΗΠΑ, βλέπει τρομοκρατημένη την ταχύτατη ενίσχυση της Κίνας. Ο όλεθρος μπορεί ακόμη να αποφευχθεί, το κλειδί βρίσκεται ακόμη στα χέρια των ΗΠΑ.

Κι εγώ τι κάνω; Προσπαθώ στον απειροελάχιστο αναγνωστικό κύκλο μου να διαδώσω όσο γίνεται την εμπειρία των προγόνων μας, τις λύσεις που βρήκαν στα προβλήματά τους, και τα λάθη που οδήγησαν στον όλεθρό τους. Είναι το μόνο καλάσνικοφ που μου απομένει.

 

*Ο κ. Δημ. Α. Σιδερής είναι ομ. καθηγητής καρδιολογίας

Ηθική, Οικονομία, Πολιτική και Υγεία

Κοινή Γνώμη, 27 Ιουνίου 2017

Δημ. Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitris.sideris@gmail.com

Περίληψη ομιλίας μου στο συνέδριο της Β΄ Καρδιολογικής Κλινικής των Ιωαννίνων (22-24.06.2017) με θέμα «Η Οικονομία και η Ηθική στην Υγεία».

Στα συστήματα επεξεργασίας σημάτων (ζυγαριά, ρολόι κλπ) παρατηρούμε είσοδο, έξοδο, εσωτερικό ρυθμιστικό μηχανισμό, αλλά και μηχανισμό αυτοδιέγερσης, όπως στους ταλαντωτές. Στην ανθρώπινη ψυχή (πνεύμα) είσοδος είναι η γνώση (λογική), έξοδος η βούληση, ρυθμιστικός μηχανισμός το συναίσθημα (Πλάτων). Η βούληση του ατόμου είτε διεγείρεται από ένα ερέθισμα είτε αυτοδιεγείρεται. Θέλομε να φάμε είτε επειδή είδαμε ένα νόστιμο μεζέ είτε διότι απλώς πέρασε η ώρα και πεινάσαμε. Ηθική είναι η βούληση της κοινωνίας, όπως επιστήμη είναι η γνώση της και τέχνη το συναίσθημά της. Η ηθική παρακολουθεί τις οικονομικές και πολιτικές ταλαντώσεις.

Τα αγελαία ζώα, είναι ελεύθερα, στα πλαίσια που τους επιτρέπουν οι φυσικοί νόμοι. Με την ανάπτυξη της οικονομίας, ο άνθρωπος πέρασε από την αγέλη στην κοινωνία. Χαρακτηριστικό της είναι ότι καθένας επιτελεί διαφορετικό έργο, αλλά όλοι υπηρετούν κοινό σκοπό. Σκοπός της κοινωνίας είναι να δημιουργήσει μια αποθήκη αγαθών. Η ανθρώπινη κοινωνία το πέτυχε με μια ταλάντωση, που επιβλήθηκε με περιορισμούς κυρίως διατροφικούς και γενετήσιους. Μια περίοδος νηστείας ή λιτότητας με ανάπτυξη εναλλάσσεται με θυσία, κατανάλωση, ύφεση. Στη νηστεία πολλαπλασιάζεται το κεφάλαιο, ενώ στη θυσία θυσιάζεται ο τόκος για την επιβίωση. Η ύφεση σώζει από εξάντληση τους φυσικούς πόρους που προλαβαίνουν να ανανεωθούν: Οικολογία.

Στις αμιγείς κοινωνίες (μυρμηγκιών, μελισσών) τα μέλη τους γεμίζουν τις αποθήκες τους με ποικίλες τροφές, (π.χ. μέλι οι μέλισσες). Η ελευθερία τους είναι μηδενική, αλλά η ισότητά τους, ως πρόσβαση στις αποθήκες, μέγιστη. Ο άνθρωπος προχώρησε κι έγινε πολιτικό ζώο. «Φύσει μὲν ἐστιν ἂνθρωπος ζῶον πολιτικὸν» (Αριστοτέλης). Τους νόμους που διέπουν την κοινωνία του τους αποφασίζει ο ίδιος.

Μετά τη γέννηση και το θάνατο, η υγεία και η στέρησή της είναι τα κύρια υπαρξιακά γεγονότα του ανθρώπου. Δηλαδή, η υγεία είναι μη ανταλλάξιμο αγαθό, έχει αξία, αλλά όχι τιμή. Κατά τον WHO, «Υγεία είναι μια κατάσταση πλήρους σωματικής, ψυχικής και κοινωνικής ευεξίας και όχι απλώς η απουσία νόσου ή αναπηρίας». Τα τρία στοιχεία της υγείας δεν συμπίπτουν. Η κοινωνική ευεξία εκτιμάται με το κοινωνικό ιστορικό και αποσκοπεί στη διατήρηση και αποκατάσταση των σχέσεων του ατόμου με την κοινωνία. Στην κοινωνική όψη της υγείας ο ασθενής γίνεται ανίκανος να εργασθεί για να ανταποκρίνεται στις κοινωνικές σχέσεις του. Πρέπει, λοιπόν, στη φάση που δεν κερδίζει χρήματα, να πληρώσει, επιδεινώνοντας την κοινωνική υγεία του, για να την επανακτήσει. Η Υγεία γίνεται αγαθό ανταλλάξιμο, με τιμή. Είναι προφανές ότι αποτελεί ιατρικό αίτημα να πληρώνει ο υγιής όσο εργάζεται και κερδίζει τη ζωή του, ώστε, όταν αρρωστήσει, να έχει δωρεάν την αποκατάσταση της υγείας του, χωρίς να πληρώσει γιατρούς, εξετάσεις, φάρμακα, κλινικές κλπ. Η αναγκαστική ασφάλιση υγείας επομένως, κρατική, κοινωνική ή ιδιωτική, είναι θεμελιώδες ιατρικό αίτημα. Η επιβολή και το είδος της είναι θέμα κυρίως πολιτικό.

Ο Αριστοτέλης διέκρινε τρία κύρια είδη πολιτεύματος: Μοναρχία, ολιγαρχία, δημοκρατία. Η θεμελιώδης διαφορά μεταξύ ολιγαρχίας και δημοκρατίας είναι ότι στην πρώτη οι άρχοντες εκλέγονται, ενώ στη δεύτερη κληρώνονται: «…Λέγω δ΄ οἷον δοκεῖ δημοκρατικὸν μὲν εἶναι τὸ κληρωτὰς εἶναι τὰς ἀρχὰς, τὸ δ΄ αἱρετὰς ὀλιγαρχικὸν». Με άλλα λόγια, το δικό μας πολίτευμα δεν είναι δημοκρατία, όπως γράφει το Σύνταγμά μας, αλλά ολιγαρχία. Εξίσου τα πολιτεύματα του δυτικού κόσμου δεν είναι δημοκρατίες, αλλά, εκεί τουλάχιστον, δεν υποκρίνονται. Ονομάζονται ρεπούμπλικες, όχι δημοκρατίες, εμπνευσμένες από τη Ρωμαϊκή res publica, που ήταν ολιγαρχία: π.χ. Bundesrepublik Deutschland, République française, κλπ. Η Ελληνική «δημοκρατία» είναι απάτη. Η αποτυχία της χρεώνεται στη δημοκρατία με εναλλακτική λύση τη μοναρχία, ενώ οφείλει να χρεωθεί στην ολιγαρχία, με εναλλακτική λύση τη δημοκρατία.

Ο μονάρχης μπορεί να είναι εμπνευσμένος ή μωρός. Στην ολιγαρχία η δημογραφική σύνθεση της βουλής διαφέρει σημαντικά από τη σύνθεση του πληθυσμού. Μπορεί να έχει αρίστους, αλλά και χειρίστους. Στη δημοκρατία, με κλήρωση είναι στατιστικά ίδια. Δεν εξασφαλίζει αρίστους, αλλά μπορεί να αποκλείει χειρίστους. Επιπλέον, στην ολιγαρχία οι βουλευτές, για να εκλεγούν, αναγκάζονται να αναπτύξουν πελατειακές σχέσεις αφενός με ψηφοφόρους, πλουσίους, συνδικαλιστές, ΜΜΕ, αφετέρου με την κυβέρνηση και το κόμμα τους. Πελατειακή σχέση είναι αδύνατη με κλήρωση. Οι εκλεγμένοι βουλευτές είναι συνήθως άτομα ειδικευμένα, με υψηλή μόρφωση, σε κάποιον τομέα, αλλά συνήθως αδαείς έξω από την ειδικότητά τους. Είναι επίσης προκατειλημμένοι χάρη στις πελατειακές σχέσεις τους. Η βουλή ψηφίζει νόμους που εισηγείται η εκλεγμένη κυβέρνηση. Η διάσταση μεταξύ νομιμότητας (βούλησης των αρχόντων) και ηθικής (βούλησης της κοινωνίας) είναι μέγιστη στη μοναρχία (δίλημμα Αντιγόνης) και ελάχιστη στη δημοκρατία. Έστω και με τους παραπάνω περιορισμούς, η νομιμότητα είναι απαραίτητη, διότι έχει σαφήνεια, που δεν διαθέτει η ηθική.

Πλούσιοι ήταν αρχικά οι ιδιοκτήτες αγαθών, έπειτα οι ιδιοκτήτες γης και κοπαδιών, στεγανά διαχωρισμένοι (αριστοκρατία). Αργότερα έγιναν οι ιδιοκτήτες μέσων παραγωγής, καραβιών, εργοστασίων (αστικό καθεστώς). Όλα αυτά χρειάζονταν κεφάλαιο, αποθήκη χρήματος που αυτοπολλαπλασιάζεται, παράγοντας τόκο. Η σύγχρονη εποχή είναι χρηματοπιστωτική. Πλούσιος δεν είναι πια ο ιδιοκτήτης μέσων παραγωγής, αλλά εκείνος τον οποίον εμπιστεύονται οι τράπεζες. Απαραίτητη για την ελεύθερη διακίνηση κεφαλαίου είναι η κατάργηση των συνόρων, που αφορίζουν την εθνική γη.

Με τη σύγχρονη «παγκοσμιοποίηση» φθάσαμε στο σημείο να μην ελέγχει πια η πολιτική την οικονομία, αλλά η παγκοσμιοποιημένη οικονομία την πολιτική. Στην πατρίδα μας, σωρεία νόμων έχουν ψηφισθεί παραβιάζοντας το Ελληνικό Σύνταγμα. Ισχυρά κράτη, όπως οι ΗΠΑ, αντιδρούν ακόμη και τα δικαστήρια απορρίπτουν νόμους που επιβάλλονται με επιταγή του χρηματοπιστωτικού εκπροσώπου, του Προέδρου τους.

Επιτρέπεται λοιπόν να επηρεάζει η Οικονομία την ηθική της Υγείας; Ο υγιής παράγει και, αν ασθενήσει, συμφέρει να αποκατασταθεί η υγεία του. Οι ηλικιωμένοι, ανίατα πάσχοντες, ανάπηροι, είναι ανίκανοι να παράγουν, ενώ η επιβίωσή τους είναι πολυδάπανη, κατάφωρα αντιοικονομική. Η οικονομία ενδιαφέρεται μόνο να ξανακάνει τον ασθενή παραγωγικό. Τις τελευταίες δεκαετίες, η ιατρική έχει επιτύχει θεαματική παράταση της ζωής, με μεγάλο κόστος, αλλά χωρίς αξιόλογη βελτίωση της ποιότητάς της. Ωστόσο, η υγεία δεν παύει να είναι υπαρξιακή αξία, μη ανταλλάξιμη. Η πολιτική μετά το Β΄ΠΠ δημιούργησε ποικίλα ΕΣΥ, που αντιμετώπισαν την υγεία με αυτή τη συλλογιστική. Η παγκοσμιοποίηση των τελευταίων δεκαετιών αποδομεί συστηματικά τα ΕΣΥ. Οι φύλακες της υγείας, οι γιατροί, επομένως, είναι εκείνοι που, προπάντων, οφείλουν να αγωνισθούν να επανεπιβάλουν την πολιτική πάνω στην οικονομία τουλάχιστον όσον αφορά τα θέματα της υγείας.

 

ΛΟΓΟΜΑΧΙΑ ΤΕΤΡΑΠΟΔΩΝ

Δημ. Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitris.sideris@gmail.com

Ηπειρωτικός Αγών, 24 Ιουνίου 2017

Η αναλογία ήταν πάντοτε ένας τρόπος για να κατανοηθούν δυσνόητα πράγματα. Έχει περιορισμούς, που μπορούν να οδηγούν σε ευτράπελα. Από τον καιρό του Αισώπου γίνεται προσπάθεια να κατανοηθεί η ανθρώπινη συμπεριφορά ανάλογα με τη συμπεριφορά των ζώων. Παραδείγματα: La Fontaine (Μύθοι), Orwell (Φάρμα των ζώων). Το 14^ο αιώνα παρουσιάστηκε στην Κωνσταντινούπολη το απολαυστικό «Λογομαχίας Τετραπόδων το Ανάγνωσμα». Μας το θύμισε στην Ελλάδα ο Hans Eideneier που εξέδωσε το έργο στις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. Το έργο παρουσιάστηκε στην Κομοτηνή και στην Αθήνα θεατρικά, με εξαίρετες αφηγήσεις-εισηγήσεις από τους καθηγητές Eideneier και Χ.Χαραλαμπάκη. Με λίγα λόγια, ο λέων, βασιλιάς των ζώων, θέλησε να αποκαταστήσει την ειρήνη στον κόσμο των τετραπόδων. Τα χώρισε αρχικά σε χορτοφάγα και σαρκοφάγα και συγκάλεσε μια σύσκεψη, να πουν καθένα τα δικά του, έπαινο και ψόγο, σε ανομοιοκατάληκτο δεκαπεντασύλλαβο, στη δημώδη βυζαντινή γλώσσα, εύκολα κατανοητή σήμερα από οποιονδήποτε. Ακόμη και κάποιους ιδιωματισμούς τους γνώριζα από τη γιαγιά μου όταν την πρωτογνώρισα στην ορεινή Νάξο και κουβέντιαζε με τις φιλενάδες της. Στην εξέλιξη, η θεμελιώδης διάκριση σε φυτοφάγα και σαρκοφάγα ξεχνιέται καθώς αναφύονται άλλοι ανταγωνισμοί, μεταξύ ποντικού και γάτας, γάτας και σκύλου, προβάτου και γουρουνιού, αλόγου και γαϊδάρου, κλπ. Ο τσακωμός, με συχνό υβρεολόγιο (μου θύμισε πολύ τις αλληλοκατηγορίες πολιτικών στη βουλή μας), προκαλεί άφθονο γέλιο. Όταν η κατάσταση έχει φθάσει σε κρίσιμο σημείο, ο λέων βασιλιάς δεν αντέχει άλλο. Κηρύσσει κατάργηση του όρκου της εκεχειρίας. Στο κάτω κάτω, τα σαρκοφάγα πρέπει να επιβιώσουν και δεν μπορούν παρά μόνον τρώγοντας φυτοφάγα. Ακολουθεί πανδαιμόνιο, με απροσδόκητο τέλος. Ο βούβαλος χώνει τα κέρατά του και ξεκοιλιάζει το βασιλιά.

Πέρα από το γέλιο και το θαυμασμό που προκαλεί το κείμενο, πέρα από το ότι ο ανώνυμος συγγραφέας βρίσκει την ευκαιρία να σατιρίσει άρχοντες, αλλά και «φραγκοπαπαδούρια» που είχαν κατακλύσει την Πόλη μετά το 1204, έχει και διδακτική όψη. Το επιμύθιο θυμίζει ότι «Ὁ βασιλεὺς οὐ σῴζεται ἐν τῇ πολλῇ δυνάμει καὶ γίγας οὐ σωθήσεται ἐν πλήθει τῆς ἰσχύος», αλλά και ότι δεν μπορεί κανένας να παραβιάζει τους νόμους της φύσης: «Ἔκτοτε γοῦν καὶ μέχρι νῦν ἡ γενομένη μάχη εἰς πάντα τὰ τετράποδα μικρά τε καὶ μεγάλα ἔμεινεν καὶ διέμεινεν εἰς πάντας τοὺς αἰῶνας».

Δεν έπαψαν να διδάσκουν τους ανθρώπους τα ζώα. Ακόμα και σε εξαιρετικά σοβαρά ζητήματα. Η «λογομαχία τετραπόδων» θυμίζει ότι δεν μπορεί να επιτευχθεί παγκόσμια ειρήνη. Βέβαια η αναλογία δεν είναι επιστημονικά πειστική, αφού η εχθρότητα μεταξύ των ζώων αφορά σε διαφορές μεταξύ ποικίλων ειδών, ενώ θηλαστικά του ίδιου είδους δεν σπαράσσονται μέχρι θανάτου μεταξύ τους. Επομένως μεταξύ ανθρώπων θα όφειλε, αν ίσχυε η αναλογία, να επικρατεί διαρκής ειρήνη. Η αναλογία όμως, είπαμε, δεν ισχύει. Κι αυτό, διότι, όλα τα ζώα της «λογομαχίας» ζουν σε αγέλες, ενώ οι άνθρωποι ζουν σε κοινωνίες. Και τα ζώα που ζουν σε κοινωνίες, όπως κάποια έντομα, φροντίζουν, με καταμερισμό της εργασίας τους, να επιτύχουν τον κοινό σκοπό της δημιουργίας αποθηκών με τρόφιμα για την κοινωνία τους. Και για χάρη της εξουσίας πάνω σ΄ αυτές τις αποθήκες, μπορούν να παρατηρηθούν, κάτω από τις κατάλληλες συνθήκες, επικές μάχες μεταξύ εντόμων του ίδιου είδους.

Κάθε πολιτική παράταξη χρειάζεται και το «φιλόσοφο» που τη στηρίζει. Η Γαλλική επανάσταση είχε το Διαφωτισμό, η Σοβιετική το μαρξισμό, η ναζιστική τον Α. Ρόζεμπεργκ, θεωρητικό του αντισημιτισμού. Τα τελευταία χρόνια έχει ανακύψει μια νέα κατάσταση. Σφετερίστηκε το όνομα του φιλελευθερισμού, ονομαζόμενη νέο-φιλελευθερισμός, ενώ καταργεί κάθε ίχνος ελευθερίας και ισότητας που πρέσβευε η Γαλλική Δημοκρατία. Χρειαζόταν θεωρητικό στήριγμα ο νέο-φιλελευθερισμός που το βρήκε στην Ayn Rand. Υπήρξε σύμβουλος όλων των Προέδρων και των οικονομικών ιθυνόντων της εποχής της. Υποστήριξε τις θεωρίες της με φιλοσοφικές εργασίες, αλλά και με λογοτεχνικά κείμενα, αμφισβητούμενης αξίας. Ονόμασε ευφημιστικά τη θεωρία της «αντικειμενική», διότι τη στήριξε στην παρατήρηση των ζώων, όπως ο ανώνυμος συγγραφέας της «Λογομαχίας». Παρατήρησε πως η συμπεριφορά τους είναι αυστηρά εγωιστική. Κάθε ενέργειά τους καθοδηγείται από ατομικό όφελός τους. Πεινάνε, σκοτώνουν και τρώνε. Επομένως η φυσική συμπεριφορά του ανθρώπου είναι εγωιστική. Ο αλτρουϊσμός είναι μια διαστροφή που την έφερε στους ανθρώπους παρά φύση ο Χριστιανισμός. Σ΄ αυτή τη βάση καθένας δικαιούται και οφείλει να κάνει ό,τι τον συμφέρει, ειδικότερα, να γίνει πλούσιος σε βάρος όλων των άλλων, όσο μπορεί. «Πόθεν νὰ ζῇ ο βασιλεὺς, πόθεν οἱ ἄρχοντὲς του, εὰν οὐ φάγη ἀπὸ σὲν καὶ ἀπὸ τοὺς ἑτέρους;», λέει ο Πάρδος. Κι αυτή είναι η βάση του νέο-φιλελευθερισμού. Λησμόνησε η «φιλόσοφος» κάποια πράγματα. Αγώνα μέχρι θανάτου δεν κάνουν τα ομοειδή θηλαστικά μεταξύ τους. Οι μητέρες υπερασπίζονται με τη ζωή τους τη ζωή των παιδιών τους. Στις κοινωνίες των εντόμων, όλες οι ενέργειες των μελών τους γίνονται υποχρεωτικά υπέρ της κοινωνίας τους κι όχι υπέρ του εαυτού τους. Η πτώση του Σοβιετικού καθεστώτος με την ένωση των δύο Γερμανιών κατέστησε καταλυτικά δυνατή την «παγκοσμιοποίηση». Δεν πρόκειται βέβαια για πολιτική ένωση κρατών ή λαών. Ούτε για διεθνή ένωση εργατών, όπως ήταν οι κομμουνιστικές «διεθνείς». Είναι καθαρά οικονομική, των τραπεζιτών. Σε μια μακρά διαδρομή από το Ντάλας στο Τέξας μπορεί να δει κανένας μια ατέλειωτη σειρά ημιτελών κτισμάτων. Οι ιδιοκτήτες τους δανείσθηκαν βάζοντάς τα υποθήκη. Οι μεγάλες εταιρίες κινήθηκαν με τα χρήματα των επιμέρους ιδιοκτητών. Έπεσαν οι τιμές. Έγιναν κατασχέσεις, αλλά δεν έπιαναν τα λεφτά τους. Το χρέος στο μεταξύ είχε μεταπωληθεί από την τράπεζα στη Γουόλ στρητ κι από κει στο Τόκιο ή σε οποιοδήποτε μέρος του κόσμου χάρη στην Παγκοσμιοποίηση. Καθένας πια ήξερε ότι χρωστούσε, αλλά δεν ήξερε σε ποιον. Τράπεζες πτώχευσαν. Και παρέσυραν την παγκοσμιοποιημένη οικονομία. Εμείς καταποντιζόμαστε όταν επιδιώξαμε και μπήκαμε στην παγκοσμιοποιημένη οικονομία της Ευρωπαϊκής Ένωσης για να σωθούμε. Ξεχάσαμε όμως ότι σε μια κοινωνία με ασθενέστερα και ισχυρότερα μέλη, σαν εκείνα της «Λογομαχίας των Τετραπόδων», τα ισχυρότερα τρώνε τα ασθενέστερα, αν δεν προσέξουν τα τελευταία. Η αφελής «φιλοσοφία» της Rand θα προκαλούσε θυμηδία μεγαλύτερη από τη «Λογομαχία», αν δεν συνδεόταν με την παγκοσμιοποίηση. Η Οικονομία έγινε το αφεντικό και η Πολιτική δούλος της. Η πραγματική οικονομία που παρήγε αγαθά, έστω και με εκμετάλλευση των εργαζομένων από τους εργοδότες, αντικαταστάθηκε από τη συμβολική, το «χρηματοπιστωτισμό». Κάποιοι όμως πρέπει να θυμούνται ότι «γίγας οὐ σωθήσεται ἐν πλήθει τῆς ἰσχύος», έστω και αν αυτό σημάνει χαώδη όλεθρο.

 

Πολιτεία

Κοινή Γνώμη, 20 Ιουνίου 2017

Δημ. Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, Dimitris.sideris@gmai.com

Αναρωτιέμαι αν, όταν έγραφε ο Πλάτων την Πολιτεία του, γνώριζε πώς ζουν οι μέλισσες. Η ιδανική Πολιτεία του έχει πρότυπό της την κοινωνία των εντόμων που ζουν οργανωμένα σε κοινωνίες. Ο Πλάτων θεώρησε ότι τα μέλη της Πολιτείας του ανήκαν σε στεγανές τάξεις κληρονομικά. Κάποιος από μια τάξη δεν μπορούσε να μεταπηδήσει σε άλλη. Όπως στις μέλισσες υπάρχουν οι στεγανές τάξεις της βασίλισσας, των κηφήνων και των εργατριών. Το σύστημα θυμίζει ναζισμό, όπου μόνον οι καθαρόαιμοι είχαν δικαιώματα. Στην κοινωνία (ειδοποιός διαφορά της από την αγέλη) τα μέλη της εκτελούν διαφορετικό έργο το καθένα, όλα όμως αποσκοπούν σε κοινό στόχο. Κι αυτός είναι τελικά η δημιουργία αποθηκών με τα χρειώδη, μέλι στις μέλισσες, κεφάλαιο στους ανθρώπους, που χρησιμεύουν για τις περιόδους ένδειας που μοιραία αντιμετωπίζει κάθε ομάδα ζώων. Η πρόσβαση σ΄ αυτές τις αποθήκες είναι ακριβώς ίση για όλα τα μέλη. Ιδιοκτησία δεν υπάρχει. Στην Πολιτεία του Πλάτωνος θα υπήρχε κοινοκτημοσύνη. Στις «αποθήκες» θα είχαν πρόσβαση εξίσου όλα τα μέλη της κοινωνίας, ανάλογα με τις ανάγκες τους. Καθαρός κομμουνισμός, ούτε καν σοσιαλισμός, όπου η πρόσβαση στις αποθήκες της κοινωνίας γίνεται ανάλογα με την προσφορά καθενός. Η κοινωνική ελευθερία στις κοινωνίες των εντόμων είναι μηδενική. Κάθε μέλος, θέλει-δε-θέλει, ενεργεί αντανακλαστικά με συνέπεια το συμφέρον της ομάδας του, όχι του εαυτού του. Οι κηφήνες εκτελούνται μετά τη γονιμοποίηση της βασίλισσας. Επιτέλεσαν πια το χρέος τους, ενώ κοστίζουν καταναλώνοντας το αποθηκευμένο μέλι, στερώντας το από τις εργάτριες που το μαζεύουν.

Ο ίδιος ο Πλάτων αναγνώριζε ότι δεν μπορεί να υπάρξει τόπος (Ου-τοπία) για τέτοια κοινωνία. Κι ο μαθητής του, ο Αριστοτέλης, δεν είπε πως ο άνθρωπος είναι ζώο κοινωνικό, αλλά πολιτικό. Που σήμαινε πως οι νόμοι που διέπουν την κοινωνία του δεν είναι δοσμένοι απέξω, αλλά αποφασισμένοι από τον ίδιο τον άνθρωπο. Πραγματιστής ο μαθητής, αναγνώρισε τρία βασικά πολιτεύματα. Στη μοναρχία, ένας αποφασίζει τους νόμους για όλους. Το δικαίωμα του το έδωσαν διάφορες δικαιολογίες, όπως ότι είναι απόγονος θεών ή ηρώων, ή, έστω «ελέω Θεού» βασιλιάς. Η ηγεσία του δεν αμφισβητείται. Μπορεί να είναι ένας φωτισμένος ηγέτης, μπορεί όμως να είναι και μωρός ή εντελώς ακατάλληλος. Στην ολιγαρχία οι νόμοι αποφασίζονται από ολίγους «αρίστους». Η αριστεία τους ορίζεται ποικιλοτρόπως, όπως με την καταγωγή τους από ήρωες ή, συμβιβαστικά, εκλέγονται από το σύνολο. Ως «άριστοι» και «εκλεκτοί» είναι οι περισσότερο γνώστες ώστε να αποφασίζουν νόμους που ωφελούν το σύνολο. Το πρόβλημα μ΄ αυτούς είναι ότι η καταγωγή δεν εξασφαλίζει την αριστεία, ενώ η εκλογή τους απαιτεί συναλλαγή. Για να εκλεγούν πουλάνε εξυπηρέτηση αγοράζοντας ψήφους. Τους αγοράζουν από ψηφοφόρους, από πλουσίους, που τους χρηματοδοτούν, από συνδικαλιστικούς ηγέτες, που κινητοποιούν το εργατικό δυναμικό προς όφελός τους, από ΜΜΕ που τους διαφημίζουν, από τον κομματικό αρχηγό τους, που δεν θα τους ξαναέχει υποψηφίους, αν δεν πειθαρχήσουν στα κομματικά κελεύσματα. Μεριμνούν για επανεκλογή, όχι για ωφέλεια του συνόλου. Η ολιγαρχία γίνεται έτσι μήτρα της διαφθοράς. Στη δημοκρατία αποφασίζει τους νόμους του το σύνολο. Η πολυπλοκότητα της λειτουργίας μιας πολιτείας δεν επιτρέπει να αποφασίζει το σύνολο (δημοψήφισμα) για κάθε νόμο, πρέπει επομένως να υπάρχει ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα (βουλή) που να παίρνει αποφάσεις για τα καθημερινά προβλήματα. Η εκλογή των βουλευτών (ολιγαρχία) δεν είναι ο καλύτερος τρόπος, όπως αναφέρθηκε, συνεπαγόμενη πελατειακή σχέση και διαφθορά. Μένει ο μαθηματικός τρόπος της κλήρωσης των βουλευτών από το σύνολο του λαού (Αριστοτέλης). Κατάλληλη κρίση μετά την κλήρωση μπορεί να εξασφαλίσει ότι δεν θα γίνουν βουλευτές εγνωσμένοι μωροί ή διεφθαρμένοι, αλλά δεν εξασφαλίζει την παρουσία των πραγματικά αρίστων. Έτσι, δεν είναι δυνατή η καθολική εφαρμογή της, όπως όριζε ο Αριστοτέλης. Στην Αθηναϊκή πολιτεία π.χ. η βουλευτική εξουσία αποτελούνταν από κληρωτούς βουλευτές, αλλά η εκτελεστική των «στρατηγών» (κυβέρνηση) από επαΐοντες εκλεγόμενους από το σύνολο του δήμου. Είναι σχετικά εύκολο να εξαγοράσεις κάποιον, δυσκολότερο να εξαγοράσεις λίγους, αλλά πρακτικά αδύνατο να τους εξαγοράσεις όλους. Όμως το πλήθος, ενώ δεν μπορεί να είναι συνολικά προκατειλημμένο, π.χ. από τη βούληση κάποιου κόμματος, άγεται όμως συνήθως εύκολα από δημαγωγούς, μη αποτελούμενο από διαλεγμένους, ηθικά θωρακισμένους, ανθρώπους. Φυσικά δεν λείπει η δημαγωγία, η τέχνη του λαϊκισμού, από κανένα σύστημα και δεν αφορά μόνο συγκεκριμένες τάξεις. Λαϊκισμός είναι η ικανοποίηση επιθυμιών σε βάρος της ικανοποίησης αναγκών. Από τους γνωστούς μας ηγέτες π.χ. τα σκήπτρα του λαϊκισμού κατέχει σήμερα διεθνώς εκείνος, που εκούσια αγνοώντας τα επιστημονικά δεδομένα, παύει να στηρίζει την καθαρότητα του περιβάλλοντος, υποστηρίζοντας συμφέροντα και επιθυμίες των πολύ πλουσίων του τόπου του που τον στηρίζουν. Ακολουθούν τοπικοί ηγέτες όπως κάποιοι Έλληνες, που ερμηνεύουν το ΟΧΙ ως ΝΑΙ, σκίζουν μνημόνια, αλλά υπογράφουν δύο καινούργια κλπ ή αναγνωρίζουν προεκλογικά πως οι εφαρμοζόμενες λύσεις είναι λάθος συνταγή, αλλά την εφαρμόζουν μόλις γίνουν πρωθυπουργοί.

Η βούληση της κοινωνίας ονομάζεται Ηθική, όπως η γνώση της ονομάζεται Επιστήμη και το συναίσθημά της Τέχνη. Η νομιμότητα προσπαθεί να περιορίσει τη δυνατότητα παρερμηνειών που επιτρέπει η άγραφη ηθική. Από όσα αναφέρθηκαν, η μεγαλύτερη διάσταση μεταξύ ηθικής και νομιμότητας υπάρχει στη μοναρχία με τραγικό κλασικό παράδειγμα το δίλημμα της Αντιγόνης. Ακολουθεί η ολιγαρχία, ενώ στη δημοκρατία, όπου οι νόμοι αποφασίζονται από το σύνολο του λαού, ελάχιστα διαφέρει η ηθική από τη νομιμότητα.

Οικονομικές-φορολογικές τάξεις υπάρχουν στη δημοκρατία. Το κλειδί είναι, όπως έλεγε ο Washington νομίζω, ότι σε κάθε δικαίωμα αντιστοιχεί μια υποχρέωση. Στην αρχαιότητα π.χ. σε ορισμένους ηγετικούς ρόλους, κληρώνονταν αποκλειστικά από τις πλούσιες τάξεις. Αυτοί ήταν οι κύριοι πολεμιστές, αλλά, είχαν υποχρεώσεις, όπως να εξασφαλίζουν τους εξοπλισμούς με δικά τους έξοδα, να γίνονται χορηγοί σε δημόσιες λειτουργίες κλπ. Μπορούσαν να αρνηθούν, αλλά τότε έπρεπε να υποδείξουν άλλον πλουσιότερο, κι αν αυτός δεν δεχόταν, όφειλαν να ανταλλάξουν τις περιουσίες τους (αντίδοση). Η δημοκρατία διέθετε σημαντικές ελευθερίες στους πολίτες της και, για την πρόσβαση στις κοινωνικές «αποθήκες», αξιόλογη ισότητα, που αναλυόταν σε ισοπολιτεία (ίση πρόσβαση στις αρχές), ισονομία και ισηγορία, με ίση δυνατότητα έκφρασης, που είχε εξασφαλισθεί με τη μεγαλοφυή Ελληνική γραφή, όπου κάθε φθόγγος αντιστοιχούσε σε ένα γράμμα και κάθε γράμμα σε ένα φθόγγο. Παρήκμασε, πιθανώς διότι, αντί να επεκταθεί σε γυναίκες, μετοίκους και δούλους, μεταμορφώθηκε λαϊκιστικά σε κατακτητικό ιμπεριαλισμό. Από την άλλη, αν είχε διευθυνθεί ο ορισμός του πολίτη, δεν ξέρομε αν θα είχε παραχθεί ο πολιτισμός που δημιουργήθηκε.

 

Τρίτη Άποψη ΣΦΑΛΜΑΤΑ ΛΟΓΙΚΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑ

Ηπειρωτικός Αγών 16 Ιουνίου 2017

Δημ. Α. Σιδερής*

 

Δοκιμάστηκε δυο φορές η λογική μου πρόσφατα στο Facebook. Και σκέφτηκα κι άλλα λογικά σφάλματα. Να η πρώτη, για όσους θυμούνται τα μαθηματικά:  .

Ακολούθησα πιστά τους νόμους των μαθηματικών και κατέληξα στο παράλογο: Το ένα ισούται με μείον ένα. Προφανώς μου διέφυγε ένα λογικό/μαθηματικό σφάλμα. Ξέχασα ότι οι τετραγωνικές ρίζες είναι αμφίσημες:.

Τέτοιου είδους λογικές απάτες χρησιμοποιούνται κατά κόρον στην προπαγάνδα.

Η δεύτερη δοκιμασία μου προήλθε από ένα άρθρο. Ισχυριζόταν ότι, για να γίνει βλάστηση, χρειάζονται, μαζί με τον ήλιο, νερό στη γη και διοξείδιο του άνθρακα στην ατμόσφαιρα. Με την άνοδο της θερμοκρασίας της γης θα αυξηθούν η εξάτμιση των ωκεανών και, επομένως, οι βροχές. Η αύξηση των καύσεων θα αθροίσει CO2 στην ατμόσφαιρα. Άρα, πρέπει να κάνουμε ακριβώς το αντίθετο από τις αποφάσεις των Παρισίων για το κλίμα. Το άρθρο συνοδευόταν από ένα συνομωσιολογικό επιχείρημα: Οι αποφάσεις των Παρισίων λήφθηκαν για να πεθάνουν οι άνθρωποι από την απουσία επαρκούς βλάστησης κι έτσι να μειωθεί ο υπερπληθυσμός. Επομένως, σωστά αποσύρθηκαν οι ΗΠΑ. Προπαγάνδα; Το άρθρο παρουσιάσθηκε από έγκριτο (;) τηλεοπτικό κανάλι ως «έκτακτο γεγονός», χωρίς υπογραφή ή δυνατότητα για σχόλια. Αποσύρθηκε τάχιστα. Ήδη αυτά σημαίνουν συναγερμό. Η επιχειρηματολογία πάσχει από πολλά σφάλματα. Η μεγάλη εξάτμιση των ωκεανών θα φέρει στις παράκτιες περιοχές κυρίως κατακλυσμούς, οι οποίοι θα καταστρέφουν τα πάντα, συμπεριλαμβάνοντας αρδευτικά έργα. Παράλληλα, θα αυξήσει τις πυρκαγιές των δασών και θα αποξηράνει λίμνες και ποταμούς στις μεσόγειες περιοχές της γης επεκτείνοντας την έκταση των ερήμων. Εξάλλου, η αύξηση του CO2 στην ατμόσφαιρα συντελείται με αύξηση της καύσης του άνθρακα, δηλαδή δασών και υδρογονανθράκων. Όμως δε χρειαζόμαστε περισσότερες ή λιγότερες βροχές, αλλά περισσότερες στους ξερούς τόπους και λιγότερες σε όσους πλημμυρίζουν. Η σωτηρία της γης, δηλαδή, είναι πρώτιστα ζήτημα κατανομής.

Ζήτημα κατανομής ισχύει και για τον υπερπληθυσμό. Από τη ρωμαϊκή εποχή είχε διατυπωθεί ο φόβος ότι η γη δε θα μπορεί να θρέψει τον αυξανόμενο πληθυσμό της. Ο Malthus πριν από δύο αιώνες τεκμηρίωσε επιστημονικά αυτή την άποψη. Αντίθετα από αυτή την πρόβλεψη όμως, ο πληθυσμός της γης έχει πολλαπλασιασθεί και οι λιμοί έχουν μειωθεί. Η γη μπορεί να μας θρέψει. Ο κίνδυνος του υπερπληθυσμού, ωστόσο, εξακολουθεί να υπάρχει, για άλλο λόγο όμως. Η υπερανάπτυξη για να συντηρηθεί ο πληθυσμός δημιουργεί απόβλητα, που δεν προλαβαίνουν να ανακυκλωθούν στον πεπερασμένο παγκοσμιοποιημένο πλανήτη μας. Το πρόβλημα είναι πολυδιάστατο, αλλά καμιά λύση δεν μπορεί να ευσταθήσει χωρίς ανακατανομή του πληθυσμού. Ανεξέλεγκτη η ανακατανομή οδηγεί στην ομαδική προσφυγιά και μετανάστευση με ό,τι αυτά συνεπάγονται. Αν η τεχνολογία καταστήσει εύφορες τις ερήμους κι εκεί κατευθυνθεί η περίσσεια του πληθυσμού, το κακό μπορεί να αποφευχθεί. Με τα σύγχρονα μέσα είναι δυνατό να αρδευθεί π.χ. η Σαχάρα κι εκεί να στραφούν οι Αφροασιάτες μετανάστες. Βέβαια, τέτοιες αποφάσεις απαιτούν οικονομικές θυσίες, κυρίως ανακατανομή του πλούτου, και διεθνή πολιτική βούληση. Αυτή ακριβώς δεν υπάρχει. Η πολιτική είναι δέσμια της οικονομίας παγκόσμια. Κι αυτό που μένει είναι η ολέθρια βία που ανακυκλώνεται και είναι άγνωστο πού θα καταλήξει.

Λογικό σφάλμα τώρα στα δικά μας. Το Σύνταγμά μας διακηρύσσει: Έχουμε «προεδρευόμενη, κοινοβουλευτική δημοκρατία». Αλλαγή πολιτικού συστήματος χρειάζεται, αν το ισχύον έχει καταφανώς αποτύχει και δεν πάει παρακάτω. Η αποτυχία του θα σημάνει αποτυχία της δημοκρατίας και η εναλλακτική λύση δεν μπορεί να είναι άλλη από τη μοναρχία, βασιλεία ή δικτατορία, όποιο όνομα κι αν της δώσουμε. Πού βρίσκεται το σφάλμα; Ο Αριστοτέλης κατατάσσει τα πολιτεύματα σε τρεις κύριες κατηγορίες, μοναρχία, ολιγαρχία, δημοκρατία. Και είναι σαφής: «…δημοκρατικόν μεν το κληρωτάς είναι τας αρχάς, το δ’ αιρετάς ολιγαρχικόν». Στη δημοκρατία οι αρχές κληρώνονται, στις ολιγαρχίες εκλέγονται. Το πολίτευμά μας, επομένως, δεν είναι δημοκρατία, αλλά ολιγαρχία. Ολιγαρχίες είναι επίσης τα πολιτεύματα των δυτικών χωρών, που εμείς ονομάζουμε δημοκρατίες, ενώ εκείνες τα ονομάζουν ρεπούμπλικες, από τη ρωμαϊκή res publica, που ήταν όντως ολιγαρχία. Τυχόν αποτυχία του πολιτεύματός μας χρεώνεται λοιπόν στην ολιγαρχία με εναλλακτική λύση τη δημοκρατία, όχι τη μοναρχία.

Κύριο μέσο επικοινωνίας των ανθρώπων είναι η ομιλία. Τις τελευταίες χιλιετίες επινοήθηκε η γραφή, που στην Ελλάδα εξελίχθηκε στη μυθολογική εποχή με τους Προμηθέα, Κάδμο και Παλαμήδη. Ιδεογραφική, συλλαβογραφική στην αρχή, διαμορφώθηκε τελικά από τον τελευταίο με το μεγαλοφυές ελληνικό αλφάβητο. Η μεγαλοφυΐα έγκειται στο ότι ανέλυσε τη γλώσσα των προγόνων μας σε φθόγγους και έδωσε σε καθένα τους ένα γραπτό σύμβολο χρησιμοποιώντας και τα σύμβολα του Κάδμου με τα φοινικικά ονόματά τους. Η γλώσσα εξελίσσεται σα ζωντανός οργανισμός, από την Ομηρική στην Αττική μαζί με πολλές διαλέκτους, κοινή Ελληνική της Ελληνιστικής περιόδου, λόγια και δημώδη Βυζαντινή, καθαρεύουσα του περσμένου αιώνα, πολλές σύγχρονες ντοπιολαλιές ως και την επίσημα καθιερωμένη σήμερα δημοτική. Υπάρχει ιστορική συνέχεια στη γλώσσα με τόσες ομοιότητες, που μπορούμε να μιλάμε για ενιαία εξελισσόμενη γλώσσα μάλλον, παρά για διαφορετικές γλώσσες, ακόμη και αν δεν καταλαβαίνουμε σήμερα τον Όμηρο. Ένας γέρος μένει ο ίδιος αφότου ήταν βρέφος, παρά το ότι δε μοιάζει πια με κείνο. Γλώσσες χωρίς αλλαγές είναι μόνον οι νεκρές, όπως η λατινική. Παρά τις εξελίξεις αυτές, διατηρούμε την ίδια γραφή για να συνεχίσουμε την παράδοση, διότι, αν την αλλάξουμε, θα αλλοιωθεί η γλώσσα μας. Όμως, το σύνολο σχεδόν των σύγχρονων μορφωμένων Ελλήνων αδυνατούν να γράψουν μια σελίδα χωρίς ορθογραφικό λάθος. Οι πρόγονοί μας μπορούσαν. Πού βρίσκεται το σφάλμα; Φυσικά, δε θα αλλοιωθεί η γλώσσα, αν εφαρμόσουμε στη σύγχρονη εκδοχή της την αρχή του ελληνικού αλφαβήτου, που αυτήν ακριβώς έχομε παραβιάσει. Ορθή γραφή είναι η γραπτή απόδοση της γλώσσας με τον απλούστερο δυνατό τρόπο. Με την απλότητα του αρχαίου αλφαβήτου, ελάχιστη προσπάθεια χρειαζόταν για να γράψει όποιος μιλούσε ελληνικά. Μπορούσε επομένως να διαβάζει νόμους, αλλά και να προβάλει γραπτά τις ιδέες του. Αυτό δεν εξασφάλιζε, αλλά ήταν προϋπόθεση για να ωριμάσει πολιτικά. Διάσταση μεταξύ γλώσσας και γραφής προέκυψε, όταν είχε πια καταργηθεί η δημοκρατία, στην Αλεξανδρινή περίοδο.

Τελειώνω. Όλοι οι νέοι μας μαθαίνουν μηχανικά και ανταμείβονται αν έχουν αποστηθίσει. Γιατί δεν εξετάζονται με ανοιχτό βιβλίο; «Λαϊκισμός», θα πουν κάποιοι. «Έτσι όλοι θα αντιγράφουν». Σφάλμα! Αν το ζητούμενο στις εξετάσεις δεν είναι η περιγραφή γεγονότων, αλλά η λύση προβλημάτων και η έκφραση κρίσης μεταξύ γεγονότων, που προσφέρονται στο βιβλίο, η «παπαγαλία» σταματά και η κρίση αναπτύσσεται.

*Ο Δημήτρης Α. Σιδερής είναι ομότιμος καθηγητής καρδιολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων

ΩΦΕΛΙΜΙΣΜΟΣ

Δημ. Α. Σιδερής

Κοινή Γνώμη, 13 Ιουνίου 2017

Άκουσα μια διάλεξη του Θ.Τάσιου στη Φιλοσοφική Εταιρεία για τα Ηθικά Νικομάχεια (Αριστοτέλης). Εδώ μεταφέρω τις σκέψεις που μου γέννησε μάλλον παρά όσα είπε ο συναρπαστικός ομιλητής. Επισημάνθηκαν οι διαφορές του Αριστοτέλη με το δάσκαλό του που τις εξέφρασε, ωστόσο, με αμέριστο σεβασμό. Για τον Πλάτωνα, ο έρωτας για την Αρετή, τελικά για το θείο, αναπτύσσεται στο μονόλογο της Διοτίμας που τον μεταφέρει στο μονόλογό του ο Σωκράτης στο Συμπόσιο. Ουδείς εκών κακός, λέει αλλού ο Σωκράτης. Ο Αριστοτέλης όμως βλέπει ωφελιμισμό σε κάθε πράξη μας. Ακόμη και όταν κάνουμε το καλό ως βούληση του Θεού, προσβλέπομε στη μετά θάνατον ανταμοιβή. «Υστεροβουλία» το είχε χαρακτηρίσει μια μεγάλη φίλη, η Μαρία Δουράτσου. Έθιξε και το ζήτημα της αγάπης και της δουλείας ο Τάσιος. Ο κύριος αγαπά το δούλο του, που δουλεύει γι΄ αυτόν και που χρωστά να αγαπά τον αφέντη του, διότι σκέφτεται αυτός αντί για κείνον. Θα πρόσθετα και διότι του εξασφαλίζει τροφή και στέγη. Λίγο είναι;

Έθεσα σε ερώτησή μου την αγάπη. Θύμισα πως υπάρχουν δύο είδη αγάπης. Αγαπώ τη μάνα, το παιδί, το(η) σύντροφο, τους φίλους μου. Είμαι έτοιμος και τη ζωή μου να θυσιάσω γι΄ αυτούς. Αγαπώ όμως και το κατσικάκι. Και το τρώω. Και σε άλλες γλώσσες που γνωρίζω χρησιμοποιείται το ρήμα αγαπώ με τη διπλή, αντιφατική φαινομενικά, έννοια. Είναι όμως πραγματικά αντιφατικές οι δύο αυτές έννοιες;

Αγάπη σημαίνει πρώτιστα ταύτιση. Δύο διαφορετικές υπάρξεις «ενώνονται» σε μία. Εγώ έχω τρεις «υποστάσεις». Μία είναι προσιτή από τους άλλους με τις αισθήσεις τους. Ο αισθητός Εγώ γεννήθηκα με τη σύλληψή μου. Ο νοητός Εγώ είμαι άμεσα προσιτός μόνον σε εμένα τον ίδιο και κανέναν άλλον. Γεννήθηκα με την πρώτη έκθεσή μου στο φως και στον αέρα. Μια τρίτη είναι η εικόνα που έχει εντυπωθεί στην κοινωνία γύρω μου για μένα. Γεννήθηκα ο κοινωνικός Εγώ με την ένταξή μου σε μια κοινωνία, βάπτιση, εγγραφή στο ληξιαρχείο κλπ.

Ωφέλιμο μπορεί να είναι κάτι για το αισθητό Εγώ. Η ωφέλεια συνήθως τότε και η αξία της έχει τιμή, που μετριέται συχνά με χρήμα. Το ωφέλιμο στο νοητό Εγώ προσφέρει ευδαιμονία, όπως κατάλληλοι συνδυασμοί χρωμάτων, ήχων, συλλογισμών. Η αξία του δεν έχει τιμή. Το κοινωνικά ωφέλιμο είναι αμφισβητήσιμο.

Η αγάπη έχει κι αυτή τρεις όψεις. Μπορεί να είναι κτητική. Ταυτίζομαι με ένα άλλο ζωντανό ον για να ζήσω. Το αφομοιώνω. Τρέφομαι, όπως κάθε άλλο ζωντανό ον, από ζωντανές υπάρξεις. Μπορεί όμως να είναι υπαρξιακή η αγάπη. Πώς ταυτίζεται το νοητό Εγώ μου με ένα άλλο νοητό Εγώ; Πρότυπό της είναι η Πλατωνική ουράνια Αφροδίτη. Με κοινή πράξη που συντελείται χάρη στη συμπληρωματική κατασκευή των γεννητικών μας οργάνων προσπορίζει αμοιβαία ηδονή. Μοιραζόμαστε δυο διαφορετικά νοητά όντα κοινό συναίσθημα. Με την υπαρξιακή αγάπη ταυτίζονται δύο διαφορετικά όντα έτσι που η χαρά του ενός γίνεται χαρά του άλλου και η θλίψη του ενός θλίψη του άλλου. Με την αμοιβαία πράξη αγάπης χαίρομαι διπλά: για τη χαρά που μου δίνει ο άλλος με την πράξη του και τη χαρά να διαπιστώνω την ευδαιμονία που Εγώ του δίνω. Με την υπαρξιακή αγάπη η ζωή συνεχίζεται με την αμοιβαία προσφορά χαράς και δημιουργία νέων ζωντανών υπάρξεων και εποικοδομητικών έργων. Στην κτητική αγάπη ο αγαπώμενος χάνει την ταυτότητά του, στην υπαρξιακή, οι δύο ταυτότητες συνδυάζονται ακέραιες σε κοινά συναισθήματα. Η αγοραία Αφροδίτη του Πλάτωνα ικανοποιεί ανάγκες του αισθητού Εγώ και μπορεί να αγορασθεί με χρήμα.

Ο κύριος αγαπά το δούλο του κτητικά, όπως ο βοσκός αγαπά τα γιδοπρόβατά του. Αμφότεροι προστατεύουν, ακόμη και με προσωπικό κίνδυνο, το κτήμα τους από επικίνδυνους εχθρούς, κακούς ανθρώπους και λύκους. Εξασφαλίζουν τροφή και προστασία στα κτήματά τους, σε δούλους και ζωντανά. Διατηρούν όμως για τον εαυτό τους το δικαίωμα να αποφασίζουν για λογαριασμό του ζεύγους κτήτορα και κτήματος. Μ΄ άλλα λόγια, η κτητική αγάπη μεταξύ κυρίου και δούλου στηρίζεται στην ταύτιση των αισθητών Εγώ του ζεύγους, με θυσία όμως του νοητού Εγώ του κτήματος, καθώς η λήψη απόφασης είναι υπόθεση του νοητού Εγώ και διατηρείται μόνο στον κτήτορα.

Οι άνθρωποι όμως δεν είναι μόνο αισθητά και νοητά όντα· είναι και κοινωνικά, πολιτικά. Η ανθρώπινη συμπεριφορά δεν είναι μόνο αγελαία, μιμητική, αλλά και κοινωνική, συμπληρωματική, για επίτευξη κοινού στόχου, αμοιβαία ευχάριστου ή ωφέλιμου. Ως πολιτικό ον ο άνθρωπος, αποφασίζει αυτός τους νόμους της κοινωνίας του, αντίθετα από άλλα κοινωνικά ζώα, όπως είναι ποικίλα έντομα. Σαν τα άλλα κοινωνικά ζώα, και αντίθετα από τα αγελαία, μεριμνά για την απόκτηση αποθηκών με αγαθά χρήσιμα στις περιόδους ένδειας. Ως πολιτικό ζώο όμως ορίζει αυτός τους νόμους από τους οποίους διέπεται η κοινωνία του, έτσι που στοχεύει στη μεγαλύτερη δυνατή ελευθερία και ισότητα.

Είναι περίεργο πώς οι πρόγονοί μας, πρωτοπόροι σε τόσα, δεν ενοχλήθηκαν από το θέμα των δούλων. Βέβαια, στην Αθήνα ο δούλος δεν ήταν πράγμα, res, όπως στη Ρώμη. Ο Σόλων κατάργησε την πώληση των Αθηναίων ως δούλων. Με ελάχιστες εξαιρέσεις, δεν προχώρησαν παραπέρα. Ο Ευριπίδης, δειλά, στα έργα του παρουσιάζει δούλους που μετέχουν ενεργητικά, με συμπληρωματικό ρόλο, στις τραγωδίες του. Ίσως αυτές οι ιδέες του συνέβαλαν στην απόφαση των Αθηναίων να τον εξορίσουν. Κι ο πανεπιστήμονας Αριστοτέλης αναγνώρισε πως, όταν κάποτε η ανθρωπότητα μπορεί να ικανοποιεί τις ανάγκες της με αυτοματικές μηχανές, οι δούλοι θα είναι περιττοί. Χρειάσθηκε όμως να έλθει ο Παύλος διακηρύσσοντας στους Γαλάτες ότι «Οὐκ ἒνι Ἰουδαῖος οὐδὲ Ἓλλην, οὐκ ἒνι δοῦλος οὐδὲ ἐλεύθερος, οὐκ ἒνι ἂρσεν καὶ θῆλυ…»· και να έλθει το πλήρωμα του χρόνου, όταν πια το κόστος για τη διατήρηση του πλήθους των δούλων υπερέβαινε την αξία του έργου που πρόσφεραν, για να καταργηθεί επίσημα η δουλεία με τη νίκη του Κωνσταντίνου πάνω στον αντίπαλό του.

Η χριστιανική αγάπη είναι νοητή προς το Θεό και κοινωνική προς κάθε «πλησίον». Γι΄ αυτό το σκοπό θυσιάζομε άλλους δεσμούς, ακόμη και οικογενειακούς, καθώς οι τελευταίοι είναι φορείς της ανισωτικής κτητικής ιδιοκτησίας. «Οὐκ ἦλθον βαλεῖν εἰρήνην, ἀλλά μάχαιραν. Ἦλθον γὰρ διχάσαι ἂνθρωπον κατὰ τοῦ πατρός αὐτοῦ καὶ θυγατέρα κατὰ τῆς μητρὸς αὐτῆς καὶ νύμφην κατὰ τῆς πενθερᾶς αὐτῆς» (Ματθαίος). Δεν διχάζει βέβαια τη συζυγική αγάπη, που είναι προϊόν ελεύθερης εκλογής. Η «αδελφοσύνη» της Γαλλικής Επανάστασης υπονοεί αδελφική αγάπη απέναντι στον Πατέρα Θεό – ή στην Κοινωνία.

Άμιλλα και ανταγωνισμός

Του ΔΗΜΗΤΡΗ Α. ΣΙΔΕΡΗ*,

Ηπειρωτικός Αγών, 07 Ιουνίου, 2017.

 

Το τι θέλουμε να κάνουμε προκύπτει διττά: από ερεθίσματα του περιβάλλοντος που πρέπει να τα αντιμετωπίσουμε και από ανάγκες βιολογικές και ψυχολογικές που ταλαντώνονται αυτόματα. Περιοδικά πεινάω και θέλω να φάω. Αλλά και πριν πεινάσω, η θέα ενός νόστιμου μεζέ (εφόσον δεν είναι πολύ πρόσφατη η λήψη τροφής) μου ανοίγει την όρεξη και θέλω να φάω. Τα κίνητρά μας κλιμακώνονται. Υπάρχουν κίνητρα φυσιολογικά, (πείνα, πόνος, όρεξη για έρωτα κ.λπ.) που αφορούν τη φυσική υπόσταση του αισθητού Εγώ μας· κίνητρα κοινωνικά, (αγάπη, αναγνώριση από άλλους) που αφορούν την κοινωνική υπόσταση του κοινωνικού Εγώ μας· και κίνητρα προσωπικά, (επιδίωξη ενός αυτοσκοπού) που αφορούν την πνευματική υπόστασή του νοητού Εγώ μας. Τα τελευταία κίνητρα είναι ιδιότητα κατεξοχήν ανθρώπινη. Η ικανοποίηση των κινήτρων μας ελέγχεται από τη γνωστική, συνειδητή ικανότητά μας. Μια επιθυμία που είναι αδύνατο να πραγματοποιηθεί ή συνεπάγεται απαράδεκτες ανεπιθύμητες βλάβες, καταστέλλεται από τη λογική μας. Ήδη ο Πλάτων είχε μιλήσει για τα περισσότερα από τα παραπάνω, ενώ ο Hegel, ο Marx και ο VanderPol ανακάλυψαν τη σημασία της περιοδικότητας των κινήτρων, που ανέλυσε την κλιμάκωσή τους ο Maslow.

Η κοινωνική βούληση, όπως εκδηλώνεται με την Ηθική και την Πολιτική, οφείλει αντίστοιχα να στηρίζεται και να ελέγχεται από την κοινωνική γνώση, όπως εκδηλώνεται με την Επιστήμη. Έχουν περάσει 2500 χρόνια από τότε που είχαμε διεθνώς την πνευματική πρωτοκαθεδρία και σχεδόν 1000 χρόνια από τότε που το Βυζάντιο άρχισε πρώτο να εμφανίζει τα σημάδια της Αναγέννησης, που ωστόσο ποτέ δεν ωρίμασε στον τόπο μας, λόγω της πτώσης του. Έτσι, σήμερα καταφεύγουμε στη δυτική σκέψη για να στηρίξουμε οποιαδήποτε πρωτότυπη ιδέα μπορεί να έχουμε. Αυτός ο τρόπος είναι σωστός και απαραίτητος, ενέχει, ωστόσο, περιορισμούς που πρέπει πάντοτε να έχουμε υπόψη μας. Σοβαρός περιορισμός είναι η γλωσσική μεταφορά της σκέψης. Υπάρχουν λέξεις που δε μεταφράζονται με ακρίβεια, ενώ συμβολίζουν θεμελιώδεις έννοιες, που έτσι έχουν διαφορετική σημασία για κάθε λαό. Έχω επισημάνει τη σύγχυση στη μετάφραση του κατά Ιωάννην Ευαγγελίου. Γράφει: «Ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ Λόγος, καὶ ὁ Λόγος ἦν πρὸς τὸν Θεόν, καὶ Θεός ἦν ὁ Λόγος… Καὶ ὁ Λόγος σὰρξ ἐγένετο… Θεόν οὐδεὶς ἑώρακε πώποτε… Πνεῦμα ὁ Θεός.» Για κάθε Έλληνα είναι προφανής η πνευματικότητα του Λόγου που, με μυστηριώδη τρόπο, έγινε σάρκα, ο Ιησούς. Αυτός ο Λόγος έχει μεταφρασθεί σε: verbum, parole, parola, word, Wort, слово κ.λπ. Όλες αυτές οι λέξεις όμως σημαίνουν τα λόγια ή την ομιλία, όχι το Λόγο. Αλλά τα λόγια είναι αισθητά, τα ακούς ή τα βλέπεις διαβάζοντάς τα, όχι νοητά όπως ο Λόγος.

Άλλο παράδειγμα λεκτικής σύγχυσης είναι μεταξύ άμιλλας και ανταγωνισμού. Σε καμιά γλώσσα που γνωρίζω δεν υπάρχει αντίστοιχη λεκτική διαφοροποίηση. Ο ανταγωνισμός έχει μεταφερθεί σωστά ως antagonismus με τις αντίστοιχες καταλήξεις στις διαφορετικές γλώσσες. Η άμιλλα πώς αποδίδεται; Η Ελληνική παράδοση που προέκυψε από ποικίλους αγώνες, όπως τους Ολυμπιακούς, διακρίνει τη λεπτή, αλλά εξαιρετικά σημαντική διαφορά μεταξύ των δύο. Αν και ακόμη και στα ελληνικά λεξικά υπάρχει κάποια σύγχυση, η διαφορά υπάρχει. Και στις δύο περιπτώσεις υπάρχει νικητής. Στον ανταγωνισμό ένας αγωνίζεται εναντίον κάποιου άλλου μέσα στην παλαίστρα ή στην κονίστρα ή στη ρωμαϊκή arena. Σκοπός καθενός είναι να καταβάλει τον άλλον. Ο ένας θα νικήσει, ο άλλος αναγκαστικά θα ηττηθεί. Νίκη του ενός είναι η ήττα του άλλου. Η άμιλλα δεν είναι ανταγωνισμός, αλλά διαγωνισμός. Στην άμιλλα αγωνίζεται ένας εναντίον οσωνδήποτε ή ακόμη και μόνος του, μέσα στο στίβο, όχι στην παλαίστρα. Σκοπός καθενός είναι να επιτύχει ένα στόχο, να πηδήξει ένα ύψος, να τρέξει μια απόσταση, να ρίξει μια σφαίρα μακριά κ.ο.κ. Ένας είναι ο νικητής, αυτός που πέτυχε την καλύτερη επίδοση στην επιδίωξη του στόχου. Όποιος δεν πέτυχε τον στόχο του είναι ηττημένος. Εκείνος όμως που τον πέτυχε, αλλά με μικρότερη επίδοση από τον πρώτο, δεν είναι βέβαια νικητής, αλλά ούτε και ηττημένος. Όποιος τερμάτισε στον Μαραθώνιο δεν μπορεί να θεωρηθεί ηττημένος, έστω και αν δεν είναι ο πρώτος. Στόχος του ήταν να φτάσει τρέχοντας στο τέρμα και έφτασε. Οι παλαιστές δεν αμιλλώνται, ανταγωνίζονται. Οι δρομείς δεν ανταγωνίζονται, αμιλλώνται. Εκτός από τις δύο κύριες μορφές αγώνα, υπάρχει και η συνεργασία, συχνά μικτή, με άμιλλα, όπως στη σκυταλοδρομία ή με ανταγωνισμό όπως στο ποδόσφαιρο.

Ο όρος ανταγωνισμός χρησιμοποιείται διεθνώς συχνά στην πολιτική και στην οικονομία. Μεταφέρεται στα ελληνικά κείμενα χωρίς να διευκρινίζεται αν πρόκειται πραγματικά για ανταγωνισμό ή άμιλλα, ακριβώς επειδή δεν υπάρχουν σε άλλες γλώσσες αντίστοιχες λέξεις για τις δύο έννοιες. Διάβασα π.χ. σε ένα άρθρο («Η ποιότητα της δημοκρατίας», http://www.neosyntagma.net) ότι ο ανταγωνισμός μεταξύ των κομμάτων είναι ουσιώδες στοιχείο της δημοκρατίας. Είναι μετάφραση. Άραγε τι εννοεί, τον ανταγωνισμό ή την άμιλλα; Σκοπός κάθε κόμματος στη δημοκρατία είναι να νικήσει το άλλο κόμμα (π.χ. κατηγορώντας το) ή να προσφέρει λύσεις για τα προβλήματα της πολιτείας και οι πολίτες να αποφασίσουν ποια από τις προτεινόμενες λύσεις προτιμούν; Εξάλλου, στον οικονομικό «ανταγωνισμό» της «ελεύθερης» οικονομίας μια επιχείρηση προσπαθεί να εκμηδενίσει τις άλλες επιχειρήσεις (ανταγωνισμός) ή να παραγάγει προϊόντα (ή προσφέρει υπηρεσίες) ποιοτικά καλύτερα και οικονομικά φτηνότερα, ώστε οι καταναλωτές να προτιμήσουν αυτήν κι όχι την άλλη (άμιλλα);

Είναι προφανές ότι η απουσία διευκρίνισης μεταξύ των δύο τύπων αγώνα στη διεθνή βιβλιογραφία δημιουργεί σύγχυση, καθώς π.χ. διαφορετικός είναι ο ρόλος του κράτους στις δύο περιπτώσεις. Αν πρόκειται για άμιλλα, το κράτος φροντίζει να μη μετατραπεί η άμιλλα σε ανταγωνισμό, να μη βάλει ένας δρομέας τρικλοποδιά σε έναν άλλον για να φθάσει πρώτος. Οι όροι θεμιτός και αθέμιτος ανταγωνισμός δεν αποδίδουν ακριβώς τη διαφορά μεταξύ άμιλλας και ανταγωνισμού. Αφορούν κυρίως μόνο την τήρηση ίσων ευκαιριών.

Οι κοινωνικές συνέπειες από την επικράτηση του ανταγωνισμού ή της άμιλλας είναι σημαντικές. Όταν πολιτικά και κοινωνικά επικρατεί ο ανταγωνισμός, οι προσπάθειες καθενός εξουδετερώνουν τις προσπάθειες του άλλου και η συνολική κοινωνία τελικά δεν ωφελείται ουσιαστικά. Στην άμιλλα η κοινωνία ωφελείται όχι μόνον από τις προσπάθειες του νικητή, μα και από τις προσπάθειες των μη νικητών, αλλά μη ηττημένων. Η συνεργασία με συμπληρωματική προσπάθεια πολλών είναι η κοινωνικά περισσότερο χρήσιμη. Από την άλλη, ο ανταγωνισμός είναι το ισχυρότερο κίνητρο για αγώνα (για να μην ηττηθούμε), η άμιλλα είναι λιγότερο ισχυρό (για να νικήσουμε), ενώ η συνεργασία ακόμη λιγότερο (επαφίεται καθένας στους άλλους).

* Ο κ. Δημήτριος Α. Σιδερής είναι ομ. καθηγητής Καρδιολογίας

e-mail:dimitris.sideris@gmail.com__

Αλληλεγγύη

Κοινή Γνώμη, 06 Ιουνίου 2017

Δημ. Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitris.sideris@gmail.com

Liberté, égalité, fraternité, ελευθερία, ισότητα, αδελφοσύνη. Γαλλική επανάσταση. Τι εννοούν οι τρεις αυτές έννοιες; Πώς εφαρμόσθηκαν; Γενικά, η ανθρωπότητα ασχολήθηκε περισσότερο με την ελευθερία και την ισότητα, ενώ παραμέλησε την αδελφοσύνη, καθώς είναι πιο δύσκολο να ορισθεί. Για ελευθερία και ισότητα έχομε μιλήσει επανειλημμένα. Από τον Αριστοτέλη ως τον Kant και όλους τους φιλοσόφους του Διαφωτισμού δεν νοείται ελευθερία χωρίς ισότητα ούτε ισότητα χωρίς ελευθερία. Τα νεότερα χρόνια όμως οι αντιλήψεις άλλαξαν και οι δύο έννοιες έγιναν αντιθετικές. Ο 20ός αιώνας ανέτρεψε τις πολιτιστικές αξίες του Διαφωτισμού (Πολιτική, Einstein, Breton, Picasso κλπ). «Η αντιπαλότητα μεταξύ του Προέδρου Wilson και του Lenin», έλεγε ο Moynihan, «ήταν ο αγώνας μεταξύ του κόμματος της ελευθερίας και της ισότητας». Έχομε συζητήσει ότι η ελευθερία ανήκει πρώτιστα στο πεδίο του νοητού Εγώ, ενώ η ισότητα του κοινωνικού. Ανήκοντας σε δύο διαφορετικά επίπεδα, επομένως, δεν μπορούν να είναι αντίθετες έννοιες, αν και, βέβαια, αλληλεπηρεάζονται.

Οι αντιλήψεις όμως εξελίχθηκαν. Η ελευθερία, από ελευθερία της βούλησης ερμηνεύθηκε ως ελευθερία της αγοράς, της οικονομίας, προάγοντας την ανισότητα και οδηγώντας σε περιορισμό, όχι επέκταση, της προσωπικής ελευθερίας: Κάποιοι οικονομικά ισχυρότεροι από άλλους έχουν περισσότερες επιλογές από τους οικονομικά ασθενέστερους. Η ισότητα έγινε συνώνυμη με την κοινωνική δικαιοσύνη. Η ανάγκη να κυβερνάται μια κοινωνία απαιτεί διαφορετικούς ρόλους. Οι πολίτες οφείλουν να είναι ίσοι ως προς την πρόσβασή τους στις κοινωνικές αποθήκες και την υποχρέωσή τους να υπηρετούν τους ρόλους που αναλαμβάνουν. Η διαφορετικότητα των ρόλων όμως ερμηνεύθηκε ως ανισότητα των ατόμων και έξω από τις υποχρεώσεις των ρόλων τους. Ο Υπουργός μπορεί να έχει ασυλία όσο ενεργεί στα πλαίσια του ρόλου του, όχι όμως και έξω από αυτά. Έτσι, μπορεί να είναι «όλοι ίσοι, αλλά κάποιοι πιο ίσοι από τους άλλους» (Orwell). Ως προς την αδελφοσύνη παρέμεινε μια νεφελώδης ιδέα. Αρχικά είχε σημασία υπερβατική, θρησκευτική. Ο Θεός είναι πατέρας όλων και εμείς αδέλφια. Πώς μεταφράζεται συγκεκριμένα αυτό, είναι ασαφές. Η αδελφοσύνη πήρε τη μορφή της αλληλεγγύης (A.Nida-Rümelin) συγχεόμενη μάλιστα με την ισότητα. Η αλληλεγγύη (solidaritas) όμως επιδέχεται πολλαπλές ερμηνείες. Ο ακριβής πολιτικός ορισμός της είναι απαραίτητος σήμερα περισσότερο από κάθε άλλη εποχή, ιδίως με τις μαζικές μεταναστεύεις λαών που ζούμε. Το κλίμα αλλάζει. Άμεσα ή έμμεσα συνεπάγεται μετακίνηση λαών είτε διότι η περιοχή τους γίνεται ακατοίκητη για κλιματολογικούς λόγους είτε διότι επιφέρει τεράστια τοπική αναστάτωση, εξοντωτικούς πολέμους ως τη γενοκτονία, οπότε αυξάνεται η προσφυγιά.

Στον κοινό νου η αλληλεγγύη θεωρείται περίπου όπως περιγράφεται στους Τρεις Σωματοφύλακες: «Ένας για όλους και όλοι για έναν». Κλασικά (É.Durkheim), βασίζεται είτε στην κοινότητα ενδιαφερόντων (μίμηση) είτε στην αλληλεξάρτηση (συμπληρωματικότητα). Αυτή η κοινή αντίληψη περί αλληλεγγύης όμως άλλαξε. Περιλήφθηκε στις θεμελιώδεις αρχές της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αλλά ερμηνεύθηκε όπως συνέφερε τους ισχυρούς. Do ut des. Δίνω για να δώσεις. Πάρε-δώσε δηλαδή, κατά τη Γερμανική καγκελαρία. Μα αν κάποιος μπορεί να δώσει, δεν τη χρειάζεται την αλληλεγγύη.

Ήλθε και ο νεοφιλελευθερισμός. Θεωρητικός του υποστηριχτής υπήρξε η Ayn Rand, σύμβουλος των περισσότερων ιθυνόντων των ΗΠΑ ώσπου πέθανε το 1982. Ο «αντικειμενισμός» της, όπως ήθελε να τον αποκαλεί, ξεκινά παρατηρώντας τη συμπεριφορά των ζώων (πώς την ήξερε δεν είμαι βέβαιος, αφού ούτε βιολόγος ήταν ούτε εξέθρεψε ποτέ ζώα). Κατ΄ αυτήν, η συμπεριφορά τους είναι αμιγώς εγωιστική. Ενεργούν με μοναδικό κριτήριο το προσωπικό τους συμφέρον. Σκοτώνουν αντανακλαστικά για να ικανοποιήσουν την πείνα τους. Επομένως αυτό είναι το σωστό και για τον άνθρωπο, στον οποίον ο αλτρουϊσμός είναι διαστροφή, που εκτράφηκε κυρίως από το Χριστιανισμό. Βέβαια, αγνοεί π.χ. πως η μητέρα στα ζώα αγωνίζεται με προσωπική αυτοθυσία για τα μωρά της, ότι ένα πουλάκι που βλέπει ένα γεράκι βγάζει αντανακλαστικά μια άγρια κραυγή. Ειδοποιούνται έτσι τα άλλα πουλάκια, αλλά φανερώνεται η θέση του στο αρπακτικό όρνιο. Και φυσικά στις κοινωνίες των εντόμων η συμπεριφορά είναι απόλυτα κοινωνική, συμπληρωματική, όχι εγωιστική. Η αλληλεγγύη δεν έχει θέση στο νεοφιλελευθερισμό. Όποιος αδυνατεί να μετέχει στην κοινωνία, λόγω αναπηρίας, γηρατειών κλπ, δεν έχει θέση στην κοινωνία. Το ήξεραν οι Σπαρτιάτες με τον Καιάδα. Μόνο που το συνόδευαν και με άλλα χαρακτηριστικά, όπως να θυσιαστούν οι ικανοί σε όποιες Θερμοπύλες χρειαζόταν.

Πώς όμως μπορεί να εφαρμοσθεί στην πολύπλοκη σημερινή κοινωνία μας η αλληλεγγύη, που αντιμετωπίζει την προσφυγική κρίση και την κρίση της ολοένα αυξανόμενης ανισότητας; Όπως πάντοτε, τα ασθενή μέλη της κοινωνίας, για να μη χάσουν τα ψίχουλα που τους παρέχονται, υπακούν πειθήνια σε ό,τι τους επιβάλλεται. Τα πιο ατίθασα ξεσηκώνονται και καταστρέφουν ό,τι τους είναι πιο εύκολο από το σύστημα. Τα πιο εύκολα θύματα είναι συχνά όσοι τους προσφέρουν βοήθεια. Υπάρχουν όμως πάντοτε και εκλεκτά μέλη της κοινωνίας, τόσο μέσα στις τάξεις των ασθενεστέρων όσο και στις τάξεις των κρατούντων. Αυτοί ονειρεύονται και σκέπτονται. Αποδέχονται τις αρχές της αλληλεγγύης, την αναγκαιότητα της ισότητας, σε συνδυασμό με την ελευθερία των πολιτών. Προσπαθούν να εκφράζουν παντού και να διαδίδουν τα οράματά τους. Αποκρούουν την τυφλή βία. Ακόμη και η τιμωρία των ενόχων, όσο αποδεικνύεται η ενοχή τους, δεν σώζει την κατάσταση. Αλλαγή της κατάστασης χρειάζεται περισσότερο από την τιμωρία τους. Η αμυντική βία είναι κατανοητή εναντίον όσων εναντιώνονται βίαια στην αλλαγή κατάστασης, λιγότερο όταν εφαρμόζεται εναντίον εκείνων που απλώς επωφελούνται απ΄ αυτήν – εκτός από το ότι παροχετεύει την οργή του κόσμου. «Τα κρεμάσαμε τα καθάρματα. Τώρα ησυχάσαμε». Και δεν κάνομε τίποτε για να αλλάξουμε τη δομή της κοινωνίας. Απλώς παίρνομε τη θέση εκείνων των «καθαρμάτων» για να επωφελούμαστε εμείς! Αυτή είναι περίπου η λαϊκίστικη θέση των πολλών που ξεχνάνε το αληθινό νόημα της αλληλεγγύης.

Στον τόπο μας, για τη δεινή θέση που βρισκόμαστε, πιεζόμαστε να δεχθούμε τη δραστική μείωση των συντάξεων και τη φορολόγηση ακόμη και των πιο ασθενών κοινωνικών ομάδων. Κατάργηση δηλαδή της αλληλεγγύης. Ουσιαστικά θάνατος των ανικάνων, ηλικιωμένων, αναπήρων και ανίατα πασχόντων και υποδούλωση των ασθενέστερων ομάδων. Αλλιώς υποδούλωση ή θάνατος όλων.

Η αλληλεγγύη προς τους ικέτες προϋποθέτει πως έρχονται άοπλοι, χωρίς μαχαίρια κρυμμένα στα κουρέλια τους. Όμως ο πρόσφυγας είναι συχνά οργισμένος και όχι σπάνια επιθετικός. Προσφέρω αλληλεγγύη για να απαλλάξω τον αποδέκτη της από την κατάσταση ανάγκης κι έτσι την ενδεχόμενη επιθετικότητά του. Αύριο ενδέχεται να βρίσκομαι εγώ σε ένδεια. Και θα ωφεληθώ τότε από την αλληλεγγύη. Όχι αναγκαστικά του ευεργετημένου, αλλά του τυχόντος «πλησίον».