Τρίτη άποψη: Κουφοντίνας

Δημ. Α. Σιδερής*, dimitris.sideris@gmail.com

Ηπειρωτικός Αγών, 29 Νοεμβρίου 2017

ΤΟΣΟΣ κόσμος το συζήτησε. Δεν ξέρω πόσο θα είμαι νομικά και ποινικά κατοχυρωμένος, αλλά θα προσπαθήσω να είμαι ξεκάθαρος. Άλλωστε, έχω ασχοληθεί σε περασμένα μου κείμενα (Δικαιοσύνη. Δίκαιο και άμυνα. dimitrissideris. wordpress.com).

Ξεκάθαρα λοιπόν. Πρώτο. Ο Κουφοντίνας είναι ένας φονιάς κατ’ επανάληψη. Δεν έχει δείξει μεταμέλεια ούτε λόγω ούτε έργω. Άρα η έξοδός του από τη φυλακή έστω και για ένα λεπτό, αποτελεί κίνδυνο για την κοινωνία. Για μένα πρώτος σκοπός της φυλάκισης είναι η προστασία της κοινωνίας. Δεν ξέρω τι στατιστικά στοιχεία υπάρχουν, αλλά η σαφής εντύπωση είναι ότι εγκλήματα διαπράττονται πιο συχνά από άτομα με εγκληματικό παρελθόν παρά από άτομα χωρίς προηγούμενο ποινικό μητρώο. Δεν έπρεπε επομένως να εξέλθει.

Δεύτερο, ο Κουφοντίνας δεν είναι αγωνιστής της ελευθερίας, όπως θέλει να παρουσιαστεί. Οι επαναστάσεις συνδέονται με φόνους, όχι με δολοφονίες. Και το όραμα του Κουφοντίνα, αν είχε κάποιο, δεν είχε σχέση με ένα ευρέως διαδεδομένο ιδανικό και σχέδιο μιας καταπιεζόμενης κοινωνίας, που είναι η ειδοποιός διαφορά της επανάστασης από την τρομοκρατία.

Τρίτο, οι υπεύθυνοι καλώς του έδωσαν άδεια τηρώντας το νόμο. Δεν μπορούμε να κατηγορούμε τους αρμοδίους άλλοτε διότι δεν τηρούν τους νόμους και άλλοτε διότι τους τηρούν. Η υπόθεση δεν αφορά τη δικαιοσύνη, που η αρμοδιότητά της έληξε με την καταδίκη του. Είναι υπόθεση τελικά της κυβέρνησης και της βουλής που εισηγήθηκε η μια και ψήφισε η άλλη τον αντίστοιχο νόμο. Κι ο νόμος αυτός έρχεται σε κατάφωρη αντίθεση με το κοινό αίσθημα περί ηθικής. Επανειλημμένα έχω τονίσει ότι το κύριο πρόβλημά μας δεν είναι η παραβίαση των νόμων (συχνά, αντίθετα, λέγεται ότι χρειάζεται ένας νόμος, να τηρούνται οι νόμοι! ). Όχι, δε συμφωνώ. Το μείζον πρόβλημα είναι η αντίθεση μεταξύ δικαίου (της βούλησης των αρχόντων) και ηθικής (της βούλησης της κοινωνίας).

Τέταρτο, οι φωνασκούντες σήμερα εναντίον της άδειας εξόδου του Κουφοντίνα είναι απλώς υποκριτές, όπως η πλειονότητα των ασχολουμένων με την πολιτική. Κανένας από αυτούς δε διαμαρτυρήθηκε για άλλες αποφυλακίσεις, όπως π.χ. του δολοφόνου του Τεμπονέρα πριν εκτίσει την ποινή του.

Πέμπτο. Για μένα κύριοι σκοποί του περιορισμού ενός εγκληματία είναι η προάσπιση της κοινωνίας, για να μην ξαναεγκληματίσει ο κρατούμενος και ο σωφρονισμός του, που για μένα σημαίνει να εκπαιδευθεί για επανένταξη στην κοινωνία, αφού όλοι, ακόμη και οι ισοβίτες, κάποτε βγαίνουν από τη φυλακή. Δεν μπορεί να είναι η τιμωρητική εκδίκηση της κοινωνίας, όπως στη βεντέτα, μολονότι, αυτή ικανοποιεί τους κατώτερους ορόφους της ψυχικής μας διάθεσης. Ούτε μπορεί να είναι ο παραδειγματισμός, αφού είναι αδιανόητο να τιμωρείται κάποιος, και μάλιστα αυστηρά, για ένα έγκλημα που φανταζόμαστε ότι μπορεί να κάνει κάποιος άλλος στο μέλλον, αλλά ακόμη δεν έχει γίνει.

Έκτο. Η σημερινή κατάσταση των φυλακών μας είναι, όπως ήταν πριν από αιώνες. Οι φυλακές είναι η Ανώτατη Σχολή Εγκλήματος. Ο κρατούμενος αναγκαστικά συναναστρέφεται άλλους κρατουμένους, ανταλλάσσοντας εμπειρίες, κατά κανόνα εγκληματικές. «Το κάτεργο κάνει τον κατεργάρη» (Β. Ουγκώ). Επιπλέον, τιμωρητικά, ο εγκληματίας στερείται την ελευθερία του, με κυριότερη από όλες την απαγόρευση της σεξουαλικής του δραστηριότητας. Οι φυσικοί/βιολογικοί νόμοι όμως δεν παραβιάζονται. Η σεξουαλική βιολογική ανάγκη του κρατουμένου ικανοποιείται με τον ένα ή τον άλλον τρόπο. Αφού του απαγορεύεται η συνηθισμένη πρακτική, θέλει-δε-θέλει θα καταφύγει σε ασυνήθιστες πράξεις, που συχνά συνδέονται με σαδιστική βία. Εθίζεται σ’ αυτή τη συμπεριφορά, εκπαιδεύεται σ’ αυτή κι έχει αυξημένες πιθανότητες να την ασκήσει, όταν με το καλό θα βγει από τη φυλακή.

Έβδομο. Η επανένταξη του κρατουμένου στην κοινωνία απαιτεί επαφή του με την κοινωνία όσο είναι φυλακισμένος και εκπαίδευσή του, ώστε, μετά την έξοδό του, να έχει τα εφόδια να κερδίσει τη ζωή του εργαζόμενος και όχι παρανομώντας.

Όγδοο. Τι λοιπόν να κάνουμε; Δεν έχω γνώσεις ούτε του δικαίου ούτε της φιλοσοφίας του. Παραδόξως όμως έχω κάποια εμπειρία. Όταν το 1960-61 υπηρετούσα ως ανθυπίατρος τη θητεία μου, αποσπάσθηκα για σημαντικό διάστημα στις πολιτικές και ποινικές φυλακές της Γυάρου. Έμενα μέσα στο κτίριο της φυλακής, έξω από τις μπάρες βέβαια. Ο παλιός διευθυντής κύριο προσόν είχε ότι είχε υπηρετήσει στα Τάγματα Ασφαλείας. Ο νέος διευθυντής ήταν πτυχιούχος της νομικής, με ειδική μετεκπαίδευση στο Παρίσι και αδελφός βουλευτή και προσωπικού φίλου του τότε πρωθυπουργού Κ. Καραμανλή. Εισηγήθηκε την κατάργηση των φυλακών, διότι ήταν ακατάλληλες κι εγώ συνυπέγραψα. Είχα, άπειρος γιατρός, περιπτώσεις με έμφραγμα, γαστρορραγία, αποφρακτικό ίκτερο κ.λπ. και η μόνη επικοινωνία μας ήταν με ένα καϊκάκι, ψαρόβαρκα, που πηγαινοερχόταν τρεις φορές την εβδομάδα στη Σύρο, εφόσον το επέτρεπε ο καιρός. Στους δισταγμούς μου, ο διευθυντής μού υπενθύμισε ότι αυτοί ήταν κρατούμενοι, όχι θανατοποινίτες, κι εμείς είχαμε την υποχρέωση να τους κρατάμε στη ζωή.

Να τι έχω προτείνει αλλού. Η Ελλάδα διαθέτει τόπους που απομονώνονται ικανοποιητικά, ώστε ένας κρατούμενος να μην μπορεί εύκολα να δραπετεύσει. Δραπετεύσεις είχαμε συχνά είτε με μη επιστροφή μετά από άδεια ή και μέσα από τη φυλακή με σύγχρονα μέσα. Τέτοιοι τόποι είναι τα νησάκια μας. Παίρνω για παράδειγμα τη Γυάρο, που χρησιμεύει για φυλακή ή τόπος εξορίας από τους ρωμαϊκούς χρόνους. Οι κρατούμενοι στο άνυδρο νησί είχαν υπερβεί τις 10.000 σε κάποια περίοδο. Σε έναν τέτοιο χώρο είναι δυνατό να πολεοδομηθεί ένα είδος νησιώτικου χωριού με όμορφα σπιτάκια και με αυξημένη αστυνόμευση, με πολλές κάμερες και διαβαθμισμένη ασφάλεια. Σε ασφαλή προστατευόμενο χώρο μένει η διοίκηση. Σε απομονωτήριο, διαμένουν για περιορισμένο χρόνο εξαιρετικά απείθαρχοι κρατούμενοι με απόφαση του διευθυντή των φυλακών. Στα πολλά σπίτια μένουν οι κρατούμενοι και λοιπός πληθυσμός, δηλαδή κυρίως η κοινωνία των κρατουμένων, άτομα που επιθυμούν οι κρατούμενοι να μένουν μαζί τους, εφόσον έχουν λευκό ποινικό μητρώο. Αντί να δίνεται άδεια εξόδου των κρατουμένων, να υπάρχει άδεια εισόδου και διαμονής ατόμων που αποτελούν την κοινωνία των κρατουμένων, σύζυγοι, οικογένεια, φίλοι, αλλά και δικηγόροι, δημοσιογράφοι κ.λπ. Κύριο γνώρισμα του εγκληματία είναι το έλλειμμα αγάπης. Φυσικά, υπάρχουν νοσοκομείο, κέντρο ψυχολογικής αποκατάστασης και αποτοξίνωσης, σχολεία και επαγγελματικές σχολές, ιερείς και ναοί κάθε θρησκείας, εισαγγελέας, φύλακες, αστυνομία κ.λπ. Υπάρχουν και οικονομικές μονάδες, αφαλάτωσης, ιχθυοκαλλιέργειες, ανεμογεννήτριες, μαγαζιά καταναλωτικών αγαθών και πλείστες άλλες. Εκεί μπορούν να εργάζονται κρατούμενοι, αλλά και άτομα του περιβάλλοντός τους. Είναι ένα φυσιολογικό, ειδυλλιακό, αστυνομοκρατούμενο όμως, χωριό. Η οικοδόμηση και συντήρηση των κτηρίων θα γίνει από τους ίδιους τους κρατουμένους, άρα το κόστος κατασκευής είναι σχετικά μικρό. Φυσικά ελικοδρόμιο και λιμενικά έργα. Γιατί όχι;

* Ο κ. Δημήτριος Α. Σιδερής είναι ομ. καθηγητής Καρδιολογίας

ΚΑΘΟΡΙΣΤΕΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

Δημ. Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας

Κοινή Γνώμη, 28 Νοεμβρίου 2017

Το παρακάνω. Δεν συμβουλεύω άλλους να ακολουθήσουν το δρόμο μου. Αφορμή για να γράψω αυτό το κείμενο ήταν ένα βιβλίο που διάβασα τελευταία του R.D.Kaplan, την «Εκδίκηση της Γεωγραφίας». Άσχετο δηλαδή! Στο σχολείο ήμουν πολύ παθιασμένος με τα φυσικά μαθήματα, παραμελώντας την Ιστορία και, ιδίως, τη Γεωγραφία. Όμως από τη σχέση Ανατομικής και Φυσιολογίας ως τη σχέση Γεωγραφίας και Ιστορίας είναι φανερό πως η δομή δεν μπορεί να ξεχωρίσει από τη λειτουργία. Μετανιώνω για την υστέρησή μου, όταν έπρεπε, για τα δύο αυτά γνωστικά αντικείμενα, αλλά είναι αργά. Ίσως έφταιξε ότι διδαχθήκαμε τη μορφή και τη λειτουργία χώρια. Θράσος μου λοιπόν να ασχολούμαι με την Ιστορία. Θα την προσεγγίσω όμως από διαφορετική σκοπιά, τη σκοπιά ιδίως της βιολογίας.

Τα ζώα ζουν είτε σε αγέλες είτε σε κοινωνίες. Τα αγελαία ζώα, όπως τα περισσότερα σπονδυλωτά, πεινούν και αφιερώνουν τις δραστηριότητές τους στην εξεύρεση τροφής, για να χορτάσουν την πείνα τους. Τα κοινωνικά, όμως, όπως κάποια έντομα, δραστηριοποιούνται και για να χορτάσουν την πείνα τους και για να δημιουργήσουν αποθήκες τροφίμων που θα καλύψουν μελλοντικές ανάγκες. Μπορεί κανείς λοιπόν να πει ότι σκοπός οποιασδήποτε κοινωνίας είναι η δημιουργία των αποθηκών της. Στα μυρμήγκια, τις μέλισσες κλπ κοινωνικά έντομα, η συμπεριφορά τους καθορίζεται υποχρεωτικά, με κατάλληλα αντανακλαστικά. Στις αγέλες υπάρχει ελεύθερα βία για την εξεύρεση τροφής. Στις κοινωνίες των εντόμων όμως υπάρχουν εξοντωτικοί πόλεμοι, με στρατιωτικές ορδές, όταν διακυβεύονται οι αποθήκες τους. Ο άνθρωπος είναι ένα κοινωνικό ζώο που οι κανόνες λειτουργίας του ορίζονται από τον ίδιο: Πολιτικό ζώο. Και εδώ αρχίζει η Ιστορία.

Τα θαυμαστά έργα Ελλήνων και Βαρβάρων που για χάρη τους έγραψε την Ιστορία του ο Ηρόδοτος, οφείλονται στη φιλαρχία των ανθρώπων, λέει ο Θουκυδίδης για τον Πελοποννησιακό πόλεμο. Φιλαρχία σημαίνει αγάπη για την εξουσία, δηλαδή τη δυνατότητα για έλεγχο των αποθηκών, του πλούτου, κάθε κοινωνίας.

Η δημιουργία αποθηκών εξαρτάται από τη γεωγραφία κάθε τόπου όπου ζουν οι άνθρωποι. Αυτό το γνώριζαν άριστα οι πρόγονοί μας, το παραμέλησαν όμως οι νεότεροι, ιδίως μετά το δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Με τα αεροπλάνα, τους πυραύλους, τις στιγμιαίες παγκοσμιοποιημένες επικοινωνίες, βλέπουν οι πολιτικοί και ιστορικοί το χάρτη επίπεδο, με διαφορετικά χρώματα, που χωρίζουν τα κράτη. Ορίζουν σύνορα κρατών αγνοώντας τους γεωγραφικούς περιορισμούς και προδιαθέτοντας έτσι σε δραματικές αναστατώσεις. Και ξαφνικά, το Αμερικανικό πεζικό βρέθηκε στις ζούγκλες του Βιετνάμ και στους ορεινούς όγκους του Αφγανιστάν και του Ιράκ, με τις θαλάσσιες αποστάσεις από τον τόπο τους. Ξανανακάλυψε τη Γεωγραφία.

Η Ελλάδα είχε πάντοτε δύο σημαντικές ιδιαιτερότητες: Σε ένα πολύ στενό γεωγραφικό χώρο διαθέτει μέγιστη ποικιλία εδάφους με ψηλά βουνά, κάμπους και θάλασσες. Αυτή η παράμετρος εξακολουθεί να αγνοείται. Η άλλη είναι η κομβική θέση της ανάμεσα στις τρεις παλιές Ηπείρους. Αυτή η ιδιαιτερότητα αρχίζει, μου φαίνεται, να αναγνωρίζεται, ίσως για πρώτη φορά, στην εξωτερική μας πολιτική. Χωρίς απομάκρυνση από την Ευρώπη, η στενότερη συνεργασία μας με Αμερική, Κίνα, Ρωσία, Κύπρο, Αίγυπτο, Ισραήλ κλπ είναι ενθαρρυντικά στοιχεία.

Η γεωγραφία, καθώς δεν αλλάζει με το χρόνο, καθορίζει την ιστορία σε βαθμό που κάποιοι μιλούν για ντετερμινισμό, προδιαγεγραμμένη πορεία. Όχι, είναι σημαντικός παράγοντας, αλλά, ιδίως βραχυπρόθεσμα, ο ανθρώπινος παράγοντας είναι εξίσου σημαντικός: Φιλαρχία που γράφει ο Θουκυδίδης, έστω και με ιδεολογικό ή θρησκευτικό μανδύα. Να ένα παράδειγμα. Για ένα αιώνα σχεδόν ζήσαμε με την εντύπωση της ιδεολογικής απειλής της Σοβιετικής Ένωσης για το δυτικό κόσμο. Ο φόβος ήταν βάσιμος, όχι όμως από τη Σ.Ε, αλλά από τους ντόπιους που θα μπορούσαν να επαναστατήσουν. Όμως να που η Σοβιετική Ένωση κατέρρευσε, στη θέση της αναδύθηκε πάλι η Ρωσία και η αντιπαλότητα με τη Δύση συνεχίζεται. Η Ρωσία είναι ένας αχανής χώρος χωρίς λιμάνια, αφού στο βορρά παγώνουν το χειμώνα. Απ΄ αυτά όμως τροφοδοτεί τις αποθήκες της, τον κοινωνικό πλούτο της. Αλίμενη, στράφηκε από αιώνες επιθετικά κατά της Ανατολής, για να φθάσει στον Ειρηνικό Ωκεανό. Προς τα δυτικά δεν είχε λόγο να επεκταθεί, καθώς η κεντρική Ευρώπη δεν έχει λιμάνια που χρειαζόταν. Ποτέ στην ιστορία της δεν υπήρξε επιθετική προς τη Δύση, πέρα από την εξασφάλιση των συνόρων της. Αντίθετα, επανειλημμένα υπέστη εισβολές στο έδαφός της από Λιθουανούς, Πολωνούς, Σουηδούς, Γάλλους, Γερμανούς. Γεωπολιτική επομένως, όχι ιδεολογική, ήταν η αντιπαλότητα που εμείς την πληρώσαμε περισσότερο από κάθε άλλον με εμφύλιο πόλεμο.

Η άλλη, παραμελημένη γεωγραφική ιδιαιτερότητά μας είναι η εδαφική ποικιλία μας. Οι εδαφικές και κλιματικές διαφορές υπαγορεύουν σε μεγάλο βαθμό τις ασχολίες των κατοίκων. Στα βουνά είναι βοσκοί ή ληστές, στη θάλασσα ναυτικοί, ψαράδες, έμποροι ή πειρατές, στις πεδιάδες γεωργοί. Η επαγγελματική ενασχόληση αφορά το ένα τρίτο περίπου της ζωής μας. Επομένως συμβάλλει σε μέγιστο βαθμό στη διαμόρφωση των συνηθειών και του χαρακτήρα μας, αν σκεφθούμε ότι ένα άλλο τρίτο μένει ουδέτερο, αφορώντας την ικανοποίηση των σωματικών μας αναγκών, ιδιαίτερα με τον ύπνο. Έτσι στην Ελλάδα διαμορφώθηκαν άτομα με πολύ διαφορετικό χαρακτήρα και έθιμα. Ωστόσο, για ένα περίεργο λόγο – τον τρίτο παράγοντα στην Ιστορία, την Τύχη – αυτοί οι λαοί είχαν την ίδια γλώσσα. Καθώς γειτόνευαν και ήταν ομόγλωσσοι, επικοινωνούσαν διαρκώς μεταξύ τους. Και η επικοινωνία μπορεί να πάρει δύο κύριες μορφές. Είτε ανταγωνιστική με πολέμους είτε συμπληρωματική, με ανταλλαγές προϊόντων, εμπορευμάτων, πολιτιστικών στοιχείων κλπ. Και τα δύο συνέβηκαν κατά κόρον πάνω στη μοναδική γη μας στη μακραίωνη ιστορία μας. Η ανταλλαγή πολιτιστικών στοιχείων, σήμανε και την ανάπτυξη ασυνήθιστων πνευματικών ικανοτήτων, όπως έγινε στην αρχαιότητα. Η ισοπέδωση που έφερε η ενοποίηση των Ελλήνων με το Φίλιππο και τον Αλέξανδρο διέδωσε μεν τον Ελληνικό πολιτισμό, σταμάτησε όμως τη δυναμική εξέλιξη που συνεπάγεται η επικοινωνία μεταξύ διαφορετικών ατόμων. Σήμερα ο παράγοντας αυτός έχει παραμεληθεί. Έχομε εγκαταλείψει τα παραδοσιακά ορεινά χωριά με τις αντίστοιχες ασχολίες τους, όπως και τα νησάκια του Αιγαίου, με ελάχιστες εξαιρέσεις που εξαρτώνται από τους ξένους, τον τουρισμό.

Ειλικρινώς πιστεύω – αλλά άντε να το αποδείξεις – πως η επανοίκηση των παραδοσιακών συνοικισμών, με έμφαση στα φυσικά δώρα μας μπορεί να μας ξαναφέρει στο επίκεντρο της σύγχρονης ιστορίας. Τα φυσικά δώρα μας είναι η άφθονη δωρεάν πεντακάθαρη φυσική ενέργεια από τον ήλιο, άνεμο, κύματα, υδατοπτώσεις που θα μας κάνει τον προμηθευτή ενέργειας της Ευρώπης και η γη καλλιεργημένη με σύγχρονα μέσα που μπορούν να πολλαπλασιάσουν την παραγωγή με εκλεκτά και εξαιρετικά ποικίλα προϊόντα.

 

Τρίτη άποψη: Oικολογία και οικολογισμός

Δημ. Α. Σιδερής*

Ηπειρωτικός Αγών, 24 Νοεμβρίου 2017.

 

Απέναντι στο σπίτι μου είναι ένας προκλητικός τοίχος. Μπορεί καθένας να γράψει τις βαθυστόχαστες σκέψεις του ή να σχεδιάσει τα ά-σχημα σχήματα που τον εκφράζουν καλλιτεχνικά. Είδα, μεταξύ άλλων, την επιγραφή: «Κανένα πείραμα σε έμβια όντα». Οικολογικό αίτημα;

Η Γαλλική Επανάσταση κατάργησε τον στεγανό διαχωρισμό των τάξεων, όταν το κύριο μέσο παραγωγής ήταν η κληρονομούμενη γη. Έτσι δημιουργήθηκε το σύγχρονο αστικό καθεστώς. Υπήρχε πάλι διαχωρισμός τάξεων μεταξύ ιδιοκτητών μέσων παραγωγής, που ήταν πια εργοστάσια, καράβια, τράπεζες, και εργαζομένων, δηλαδή μεταξύ δεξιάς και αριστεράς: μαρξισμός. Τον μαρξισμό, τον διαχωρισμό των τάξεων, τον ασπάσθηκαν τόσο οι αριστεροί, όσο και οι δεξιοί. Οι αριστεροί τόνιζαν την ισότητα του εμβλήματος της Γαλλικής Επανάστασης (αλλά με διαβαθμίσεις!), ενώ οι δεξιοί την ελευθερία (αλλά της αγοράς!). Την ελευθερία του ανθρώπου, του νοητού Εγώ μας που είναι άμεσα απρόσιτο σε οποιονδήποτε πλην του εαυτού του, κανένας δεν την υποστήριξε, ενώ ισότητα δεν υπάρχει ούτε στο αισθητό (σωματικό) Εγώ μας ούτε στο νοητό. Υπάρχει μόνο τη στιγμή που το κοινωνικό Εγώ μας, εισάγεται στην κοινωνία με μια επίσημη πράξη. Τόσο η ελευθερία όσο και η ισότητα επιτυγχάνονται με βία. Στη συνέχεια δεν αναπτύχθηκε άλλη αξιόλογη πολιτική παράταξη, εκτός από την οικολογία, τη μόνη που εκφράζεται ειλικρινώς κατά της βίας. Παραδόξως, ύστερα από δύο ασύλληπτους παγκόσμιους πολέμους, η οικολογία δεν επεκτάθηκε ως κίνημα. Γιατί;

Η δημοφιλέστερη υπόθεση, της αριστεράς, είναι ότι φταίνε τα οικονομικά συμφέροντα. Η οικολογία βάζει φραγμούς στην ανεξέλεγκτη ανάπτυξη που ρυπαίνει τον μοναδικό πλανήτη μας οδηγώντας στην (αυτο)καταστροφή του. Δε μου φτάνει όμως. Υπάρχουν και οι κατατρεγμένοι που προσπαθούν να επιβιώσουν με οποιοδήποτε τίμημα, ακόμη και αυτοκαταστροφικό, όπως όταν χτίζουν σπίτια μέσα στα ρέματα και διαμαρτύρονται όταν η πρώτη βροχόπτωση τούς τα παρασέρνει. Με τη σύμπραξη βέβαια κάποιων εργολάβων, ασυνείδητων υπαλλήλων της πολεοδομίας και πολιτικών που μένουν ωφελημένοι. Ίσως φταίει το ότι, παρά την επιστημονική υποστήριξη, δε βρέθηκε εμπνευσμένος πολιτικός ηγέτης να τη στηρίξει έμπρακτα ως κίνημα. Μου θυμίζει τις προσπάθειες των πρώτων (και όχι μόνο) «αριστερών». Έβλεπαν πως τα εργοστάσια τούς εκμεταλλεύονταν. Και, αντί να προσπαθήσουν να μεταφέρουν την πάνω τους εξουσία στον λαό ή στους εργαζομένους, τα κατέστρεφαν. Αντί να επιδιώκουν την κατάργηση των τάξεων, όπως υποστήριζε ο Μαρξ, δολοφονούσαν όποιον θεωρούσαν υπεύθυνο, με τελικό στόχο τη διατήρηση των τάξεων, αλλά με άλλους εξουσιαστές. Ο ιδιοφυής Λένιν καταδίκασε αυτό τον «αριστερισμό, ως παιδική αρρώστια του κομμουνισμού». Και ο κομμουνισμός έγινε ο μεγάλος εχθρός του αριστερισμού, ενώ η δεξιά προτιμούσε έντεχνα να τον συντηρεί φορτώνοντας στον κομμουνισμό τις αμαρτίες της παιδικής ασθένειάς του (όπως η αριστερά προτιμά τη λαϊκή εξαθλίωση που συνεπάγεται ο νεοφιλελευθερισμός για να τη χρεώνει στον φιλελευθερισμό).

Κάτι ανάλογο μου φαίνεται ισχύει σήμερα με την οικολογία, που τις ακραίες θέσεις της, σαν αυτή στον απέναντι τοίχο μου, θα τις έλεγα «οικολογισμό», όχι οικολογία. Η οικολογία είναι διεπιστημονικός κλάδος που στηρίζεται στη βιολογία, γεωγραφία και τις επιστήμες της γης. Κεντρική ιδέα του οικολογικού πολιτικού κινήματος είναι η προστασία της βιοποικιλότητας με προστασία του περιβάλλοντος που απειλείται από την ανθρώπινη δραστηριότητα. Το 30% των σπονδυλωτών ζώων βρίσκονται σε μείωση, τόσο σε όρους πληθυσμού όσο και γεωγραφικής εξάπλωσης. Ως πριν από 20 χρόνια περίπου έβλεπα στη Νάξο κάθε καλοκαίρι πελώριους αετούς να πετούν με όλη τη μεγαλοπρέπειά τους στα βουνά. Δεν τους βλέπω πια. Κρίμα!

Ως πού φτάνει όμως αυτή η αντίληψη; Απαγορεύεται να σκοτώνουμε γάτες, σκυλιά, λιοντάρια, λύκους, ελέφαντες, κροκοδείλους, φίδια και τόσα άλλα ζώα που κινδυνεύουν να αφανισθούν. Δεν έχω ακούσει για προστασία των ποντικών, των κατσαρίδων, των κουνουπιών. Ούτε σταφυλόκοκκων, ελοπαρασίτων ή ιών, όπως της πολιομυελίτιδας και της ευλογιάς. Ποιο είναι το όριο; Ο ανθρωποκεντρισμός θα μπορούσε να γίνει οδηγός; Εξαφανίζομε τα είδη που μας απειλούν. Σ’ αυτά όμως περιλαμβάνονται και τα ζώα που λέγαμε παραπάνω. Θεωρητικά, οι νοσογόνοι οργανισμοί θα μας προστατέψουν αν δεχθούμε επίθεση από εξωγήινα όντα! Ο Ηρακλής ήταν Ο Ήρωας της αρχαιότητας, επειδή σκότωσε το λιοντάρι της Νεμέας. Όμως οι λύκοι είναι οι φυσικοί προστάτες των δασών τρεφόμενοι από γιδοπρόβατα και ελάφια που, αν πολλαπλασιασθούν ανεξέλεγκτα, θα φάνε το δάσος. Εξάλλου, ο ανθρωποκεντρισμός, ό,τι συμφέρει τον Άνθρωπο, οδηγεί στην ολοένα επέκτασή του, στον υπερπληθυσμό, σε βάρος των δασών και πλήθους ζωικών και φυτικών ειδών, τελικά στον ίδιο τον αφανισμό του. Ζητείται ισορροπία!

Μια άλλη αντίληψη για την οικολογία είναι να μην επεμβαίνουμε στην αυτορρύθμιση της φύσης. Ο άνθρωπος όμως είναι και αυτός μέλος του οικοσυστήματος. Αλλά έχει μεγαλύτερες δυνατότητες να επηρεάζει το περιβάλλον του.

Κάθε ζωντανό ον έχει αυτοματικούς αντανακλαστικούς μηχανισμούς, με ταλάντωση για συντήρηση του εαυτού του, όπως αμύνεται σε ό,τι του προκαλεί πόνο και περιοδικά πεινάει και τρώει. Σ’ αυτά τα πλαίσια μπορεί να αφαιρέσει ζωή από άλλο ον, φυτό ή ζώο άλλου είδους ή, αν ζει σε κοινωνίες, ακόμη και του ίδιου είδους. Έχει και αντανακλαστικούς μηχανισμούς με ταλάντωση, για τη συντήρηση του είδους του, όπως είναι στα θηλαστικά το αμοιβαίο περιοδικό χειλεοθηλικό αντανακλαστικό μητέρας-βρέφους και το πεοκολπικό μεταξύ εραστών. Διατήρηση ατόμων και είδους λοιπόν, αλλά δεν υπάρχουν αντανακλαστικά για διατήρηση της ζωής πάνω στον πλανήτη. Τα ζώα γενικά είναι ανίκανα να σταματήσουν τη ζωή πάνω στον πλανήτη. Ο άνθρωπος μπορεί.

Ο θάνατος είναι γενικά δύο ειδών. Ο βίαιος, από φυσικές/βιολογικές αιτίες και ο φυσικός από την αναπότρεπτη φθορά του χρόνου, ένα είδος «απόπτωσης», σαν την απόπτωση των φύλλων το φθινόπωρο χωρίς να πεθαίνει το δένδρο και των ατόμων χωρίς θάνατο του είδους. Η μάταιη χρησιμοποίηση των πόρων του περιβάλλοντος για ν’ αποφύγω την απόπτωσή μου είναι παρά φύση. Η παράταση της σωματικής ζωής με τεχνητά όργανα, όταν η νοητή μας ύπαρξη έχει απέλθει οριστικά, δεν έχει λογική.

Αντίθετα, η χρησιμοποίηση του περιβάλλοντος για την αποφυγή του βίαιου θανάτου βρίσκεται στα πλαίσια της συμμετοχής μας στο οικοσύστημα. Θα αμυνθώ, ακόμη και σκοτώνοντας, για ν’ αποφύγω τον κίνδυνο από επικίνδυνα όντα. Και θα φάω από τα ζωντανά, ζώα ή φυτά, που βρίσκω στη φύση ή εκτρέφω γι’ αυτόν το σκοπό. Η «οικολογική» κίνηση που θα με εμποδίσει είναι οικολογισμός, όχι οικολογία. Είναι η «παιδική αρρώστια» της. Από την άλλη, μήπως μια «συναυλία για τα ποτάμια και τους πλημμυροπαθείς» είναι στα πλαίσια μιας αρχόμενης υγιούς πολιτικής κίνησης; Μακάρι!

* Ο κ. Δημήτριος Α. Σιδερής είναι ομ. καθηγητής Καρδιολογίας

Επιθετικότητα

Δημ. Α. Σιδερής, Ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitris.sideris@gmail.com

Κοινή Γνώμη, 21 Νοεμβρίου 2017

Σε παλιότερο άρθρο μου (Ηθική και νομιμότητα της βίας. dimitrissideris.wordpress.com) έγραφα ότι «η μόνη γενικά παραδεκτή βία είναι η άμυνα). Σήμερα θα ασχοληθώ με τον αντίποδά της την επιθετικότητα. Αφορμή μου έδωσε η «Εκδίκηση της Γεωγραφίας» του R.D.Kaplan. Έγραψε το βιβλίο του όχι μέσα στις βιβλιοθήκες, αλλά ταξιδεύοντας σε όλο τον κόσμο, όπως παλιά ο Ηρόδοτος. Αναλύει πώς η Γεωγραφία προδιαγράφει ως ένα βαθμό την Ιστορία. Δεν αρνείται τον ανθρώπινο παράγοντα, τη φιλαρχία π.χ. που προβάλλει ο Θουκυδίδης ως άλλο, εξίσου σημαντικό, καθοριστικό παράγοντα της Ιστορίας, αλλά δεν ασχολείται ειδικότερα με τον τρίτο παράγοντα, την Τύχη. Γι΄ αυτήν αρμόδια είναι η στατιστική. Συνιστώ ανεπιφύλακτα το βιβλίο για τον ενδιαφερόμενο με Ιστορία και πολιτική. Ο συγγραφέας αναφέρεται εκτεταμένα στην Ελλάδα, που, μαζί με τη Γερμανία και τη Ρωσία, ισχυρίζεται ότι προδιαγράφουν, λόγω της γεωγραφίας τους, τη μοίρα της Ευρώπης. Εξηγεί επιπλέον και την επιθετικότητα που υπάρχει στα διάφορα κράτη. Αλλά εδώ μου φαίνεται προκατειλημμένος – ή εγώ, ο αναγνώστης, είμαι προκατειλημμένος. Αναφέρεται στην επιθετικότητα όλων, υποτιμώντας την επιθετικότητα των ΗΠΑ.

Θυμάμαι πριν από μισό αιώνα οι Σοβιετικοί, με τον Χρουστσώφ, προσπάθησαν να εγκαταστήσουν βάσεις πυραύλων στην Κούβα. Η Αμερική με τον Κένεντυ τήρησαν σθεναρή στάση και ο διεθνής πόλεμος αποφεύχθηκε παρά τρίχα. Οι δύο ηγέτες αντάλλαξαν τότε μια σειρά από επιστολές και τελικά κατάλαβαν πως «έγινε παρεξήγηση», όπως έλεγαν οι μάγκες. Και να ποια ήταν. Κατά τους Σοβιετικούς, με την εμπειρία της επανειλημμένης εισβολής στον τόπο τους ξένων στρατευμάτων (Λιθουανών, Πολωνών, Σουηδών, Γάλλων, Γερμανών) λέγοντας επιθετικότητα εννοούσαν την εισβολή ξένου στρατού σε μια χώρα. Οι Αμερικανοί θεωρούσαν επιθετικότητα την εγκατάσταση στη γειτονιά μιας χώρας ξένου στρατού που μπορεί να πλήξει τη χώρα. Συγχωρήστε με, αλλά στο μυαλό μου, δίκιο είχαν οι Αμερικανοί. Τελικά, η εγκατάσταση των πυραύλων ματαιώθηκε. Όταν ένα Σοβιετικό πλοίο πήγε να πλησιάσει, οι Αμερικανοί το ρώτησαν: «Έχετε πυραύλους μαζί σας;» «Όχι», απάντησαν οι Ρώσοι και οι Αμερικανοί, σε συμφωνία κυρίων, άφησαν το πλοίο να περάσει χωρίς να κάνουν έλεγχο.

Ναι, αλλά ο ορισμός εννοιών, όπως της επιθετικότητας, δεν μπορεί να έχει τοπικό χαρακτήρα. Και όπως είναι γνωστό, γύρω από τη Ρωσία και την Κίνα έχουν εγκατασταθεί πλήθος Αμερικανικών στρατιωτικών βάσεων, που μπορούν άνετα να πλήξουν τη Ρωσία και την Κίνα. Ποιος είναι ο επιτιθέμενος λοιπόν σήμερα; Η Σοβιετική Ένωση είχε αναγκάσει τις δυτικές χώρες να οργανώσουν το ΝΑΤΟ για καθαρά, υποτίθεται, αμυντικούς σκοπούς. Έτσι είναι, προφανώς, αν οι Σοβιετικοί είχαν επιθετική στάση. Να όμως που η Σοβιετική Ένωση κατέρρευσε, αλλά το ΝΑΤΟ έμεινε. Που σημαίνει ότι το ΝΑΤΟ δεν είναι μια ιδεολογική άμυνα, αλλά μια αντιρωσική αντιπαλότητα. Από την άλλη, οι Σοβιετικοί είχαν «ελευθερώσει» τις ανατολικές Ευρωπαϊκές χώρες από τη Ναζιστική θηριωδία. Κι αυτό βέβαια σήμαινε ότι αυτές οι χώρες από τη μια τυραννία είχαν υπαχθεί σε άλλη. Οι Ρώσοι το έκαναν με τη δικαιολογία ότι έτσι εξασφαλίζονταν από την επιθετικότητα της Δύσης που ήταν ιστορικό γεγονός, όπως αναφέρθηκε παραπάνω. Εξάλλου το ήθελαν οι κυβερνήσεις τους, που άμεσα ή έμμεσα ορίζονταν από τους κυρίαρχους Σοβιετικούς, όπως οι δικές μας κυβερνήσεις «επιθυμούν» Αμερικανικές βάσεις στο έδαφός μας. Τελικά, με την κατάρρευση της Σοβιετίας, οι χώρες ελευθερώθηκαν. Η Ρωσία όμως δεν έχει παύσει να είναι περικυκλωμένη από Αμερικανικές βάσεις παντού. Το ίδιο και η Κίνα, εγκλωβισμένη από Αμερικανικές δυνάμεις από στεριά και θάλασσα. Ο Κινεζικός στόλος δεν μπορεί να πλεύσει άνετα προς τον Ινδικό Ωκεανό, παρά τις εκτεταμένες εμπορικές σχέσεις μεταξύ Κίνας από τη μια και Αμερικής και Ινδιών από την άλλη. Ποιος είναι ο επιτιθέμενος «νταής» στη σύγχρονη εποχή;

Οι Ρώσοι προσπάθησαν να σχηματίσουν ένα μαξιλάρι μπροστά από τα σύνορά τους στο Αφγανιστάν για να αμυνθούν εναντίον της απειλής από το Νότο. Έτσι είχαν κάνει και με τις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης. Η Αφγανική γεωγραφία αποδείχθηκε ισχυρότερη από όσο περίμεναν. Υποχώρησαν.

Η παγκοσμιοποίηση, αεροπλάνα, πύραυλοι, αστραπιαία επικοινωνία, οικονομική ηγεμονία, έκαναν τους Αμερικανούς ιστορικούς και πολιτικούς να βλέπουν το χάρτη ισοπεδωμένο. Και βρέθηκαν μπροστά στο γεωγραφικό αδιέξοδο της ζούγκλας στο Βιετνάμ και των τρομερών οροσειρών του Αφγανιστάν και του Ιράκ. Στο Βιετνάμ ηττήθηκαν και έκτοτε διατηρούν άριστες σχέσεις μαζί του. Η γεωγραφία του Αφγανιστάν υπέκυψε μόνο μία φορά στη μακραίωνη ιστορία του, τον καιρό του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Θα υπέκυπτε τώρα στις αλλοηπειρωτικές αλαζονικές δυνάμεις; Στο Ιράκ «νίκησαν» σε δύο πολέμους οι Αμερικανοί και τώρα αναρωτιόνται τι ήθελαν να μπλέξουν σε τέτοιο πόλεμο. Η κατάσταση, κακή τότε, είναι τώρα χειρότερη παρά πριν από την επέμβασή τους.

Αυτή τη στιγμή, κατά τον Kaplan πάντοτε (και πείσθηκα) οι Αμερικανοί δεν έχουν καμιά όρεξη να κάνουν πόλεμο εναντίον της Ρωσίας ή της Κίνας, της δεύτερης σε ισχύ χώρας σήμερα. Επιθυμούν διακαώς να αποσυρθούν από τις βάσεις τους. Να όμως που έχουν κλειστεί στις παγίδες που έστησαν οι ίδιοι. Η τόσο απειλητική ανάπτυξη των δυνάμεών τους ανάγκασε τους απειλούμενους γίγαντες, Ρωσία και Κίνα να αναπτύξουν ένα τρομακτικό οπλοστάσιο. Όχι αδικαιολόγητα, μου φαίνεται. Μόνον η αποχώρηση των Αμερικανών μπορεί να δώσει ειρηνική λύση στον πλανήτη. Όπως με το Βιετνάμ. Πώς να το κάνουν όμως; Κατά τους συμβούλους του προέδρου Τραμπ (Allison, D.Kagan, H.R.McMaster), η Αμερική πρέπει να αποφύγει την «παγίδα του Θουκυδίδη». Ποια είναι; Οι Λακεδαιμόνιοι, καθιερωμένη δύναμη της εποχής, είδαν με φοβία την ταχύτατα αυξανόμενη ισχύ των Αθηναίων κι αυτή ήταν η αιτία του Πελοποννησιακού πολέμου. Στη συνέχεια, για τη διεξαγωγή του πολέμου, και οι δύο εμπόλεμοι είχαν ανάγκη από συμμάχους. Και οι σύμμαχοι δεν επέτρεπαν στους πρωταγωνιστές να κάνουν ειρήνη. Το ίδιο ισχύει σήμερα.

Ο αυξημένος εξοπλισμός κυρίως Ρωσίας και Κίνας, αλλά και άλλων (Ινδίας, Πακιστάν, Β.Κορέας, Ισραήλ) για την άμυνά τους, θα παραμείνει μετά την αποχώρηση των Αμερικανών από τις βάσεις τους. Και τότε οι «μικροί» θα μείνουν έρμαια των γιγάντιων γειτόνων τους, ενώ η Αμερική θα έχει χάσει κάθε αξιοπιστία. Οι στρατιωτικοί ισχυρίζονται ότι «η καλύτερη άμυνα είναι η επίθεση». Πολύ περισσότερο όταν ο γείτονας έχει τέτοια υπεροπλία. Με τα σημερινά δεδομένα το αδιέξοδο μου μοιάζει αξεπέραστο και μόνο η σωφροσύνη των ηγετών, σαν του Χρουστσώφ και του Κένεντυ, μπορεί να σώσει τον πλανήτη μας. Ή η παραδοχή ότι όλοι οι άνθρωποι πάνω στη γη είναι ίσοι και η βούλησή τους έχει ίση ισχύ.

 

Τρίτη άποψη. Θουκυδίδης

Δημ. Α. Σιδερής*

Ηπειρωτικός Αγών, 17 Νοεμβρίου 2017

Φανταστείτε μια υφήλιο όπου γίνονται διαρκώς αποσχιστικές ενέργειες, ώσπου κάθε άτομο αποτελεί ανεξάρτητο κράτος! Η ανθρωπότητα μετατρέπεται σε αγέλη. Αν τώρα δύο ή περισσότεροι συνασπισθούν, γίνονται ισχυρότεροι από κάθε άτομο χωριστά και κυριαρχούν έτσι πάνω σε όλους. Φανταστείτε τώρα την ίδια υφήλιο, όπου γίνονται διαρκώς ευρύτερες ομοσπονδίες, ώσπου όλη η υφήλιος να είναι ενιαίο κράτος! Τι ωραίο! Μόλις πάει κάποιος να κάνει κάτι διαφορετικό, θεωρείται αποσχιστής, το κράτος επεμβαίνει και τον βάζει βίαια στο μαντρί, με ποικίλους τρόπους ως τον πιο αποτελεσματικό, την εκτέλεσή του. Ως ποιο βαθμό ανεξαρτησία;

«…Εξακολουθούσαν να σκοτώνουν όσους συμπολίτες τους θεωρούσαν εχθρούς… Ο θάνατος πήρε χίλιες μορφές και, ό,τι φρικαλέο γίνεται σ’ αυτές τις περιπτώσεις, έγινε στην Κέρκυρα, κι ακόμη χειρότερα. Πατέρας σκότωνε το παιδί του, άρπαζαν ικέτες από τους ναούς και τους σκότωναν εκεί μπροστά, και τους άλλους τους έχτιζαν μέσα στο ιερό του Διονύσου και τους άφηναν να πεθάνουν εκεί… Οι δημοκρατικοί καλούσαν τους Αθηναίους να τους βοηθήσουν και οι ολιγαρχικοί τους Λακεδαιμονίους… Με τον πόλεμο καθεμιά από τις αντίπαλες πολιτικές παρατάξεις μπορούσε εύκολα να προκαλέσει εξωτερική επέμβαση για να καταστρέψει τους αντιπάλους της… Άλλαζαν ακόμη και τη σημασία των λέξεων. Η παράλογη τόλμη θεωρήθηκε ανδρεία και αφοσίωση στο κόμμα, η προσωπική διστακτικότητα θεωρήθηκε δειλία που κρύβεται πίσω από εύλογες προτάσεις και η σωφροσύνη προσωπίδα της ανανδρείας… Η συγγένεια θεωρήθηκε χαλαρότερος δεσμός από την κομματική αλληλεγγύη… Η αλληλεγγύη βασιζόταν περισσότερο στη συνενοχή τους παρά στους όρκους τους προς τους θεούς… Αιτία η φιλαρχία… Πρόβαλαν ωραία συνθήματα. Ισότητα των πολιτών από τη μια μεριά, σωφροσύνη της αριστοκρατικής διοίκησης από την άλλη…» Αποσπάσματα από την Ιστορία του Θουκυδίδη στον Πελοποννησιακό πόλεμο. Ο Θουκυδίδης, ιστορικός, όχι δικαστής, δεν ψάχνει να βρει τους αιτίους, αλλά τις αιτίες. Και ύστατη προσωπική αιτία θεωρεί τη φιλαρχία. Η φιλαρχία είναι ισχυρότερη από τους φυσικούς δεσμούς, την οικογένεια, τον γείτονα, τον συμπολίτη και ωθεί να καταφεύγουν οι πολίτες στον ξένο, που βέβαια φροντίζει για το δικό του συμφέρον και προσφέρει βοήθεια σε όποιον τον καλεί, τελικά υποδουλώνοντάς τον έτσι οικειοθελώς.

Σα να ήταν μια «φύσει» ιδιότητα του ανθρώπινου είδους, βλέπει τη φιλαρχία ο Θουκυδίδης. Το «φύσει» όμως απαιτεί βιολογική ανάλυση. Τα αγελαία ζώα αφαιρούν ζωή για να χορτάσουν την πείνα τους. Τα κοινωνικά ζώα, όπως ποικίλα έντομα, δεν αρκούνται να χορταίνουν την πείνα τους, αλλά φροντίζουν να αποθηκεύουν τρόφιμα, π.χ. μέλι, έχοντας άμεση πρόσβαση στις αποθήκες. Τα κοινωνικά έντομα έχουν στεγανή διαφοροποίηση μεταξύ τους, αλλά όχι ανισότητα, διότι έχουν όλα ίση πρόσβαση στις αποθήκες. Οι δραστηριότητές τους είναι υποχρεωτικές (μηδενική ελευθερία) και ρυθμίζονται με ποικίλα αντανακλαστικά. Οι άνθρωποι ζούμε σε κοινωνίες, όπου όμως οι δραστηριότητές μας κανονίζονται από εμάς τους ίδιους. Γι’ αυτό ο Αριστοτέλης λέει ότι ο άνθρωπος είναι ζώο πολιτικό, όχι κοινωνικό. Στην ανθρώπινη κοινωνία τον έλεγχο των αποθηκών τον έχουν οι άρχοντες. Ο έλεγχος των αποθηκών ονομάζεται εξουσία. Και να η βιολογική σημασία της «φύσει» φιλαρχίας του ανθρώπου. Η εξουσία βέβαια υπάγεται στην επικράτεια του κοινωνικού Εγώ, ενώ η φιλαρχία του νοητού.

Έχοντας σημαντική δυνατότητα να ρυθμίζει μια ισορροπία μεταξύ ελευθερίας και ισότητας ο άνθρωπος επιχείρησε την ισότητα. Παραδοσιακά μιλάμε για ισοπολιτεία (ίση δυνατότητα να γίνουν όλοι άρχοντες και αρχόμενοι), ισονομία (ίση δυνατότητα να γίνουν όλοι δικαστές και υπόδικοι) και ισηγορία (ισότητα στη δυνατότητα για ακρόαση και έκφραση άποψης). Αυτές οι ισότητες εφαρμόσθηκαν σε μεγάλο βαθμό στην αρχαία ελληνική δημοκρατία και επιδιώκονται, ανεπαρκώς όμως, στη σύγχρονη ολιγαρχία (ρεπούμπλικα). Μια τέταρτη ισότητα, η ισομοιρία (ίσο μέρισμα, ισότητα στην πρόσβαση στον κοινωνικό πλούτο) δεν έχει εφαρμοσθεί ποτέ σε συγκροτημένη πολιτεία. Οι πρόγονοί μας, αντί ισομοιρίας, κατέτασσαν σε διαφορετικές τάξεις τους πλουσίους και τους φτωχούς, έδιναν στους πλουσίους αντίστοιχα προνόμια, αλλά και αναγκαστικές υποχρεώσεις, όπως τη χρηματοδότηση των αμυντικών δαπανών και των πολιτιστικών εκδηλώσεων. Όμως η ισομοιρία υπήρχε πάντοτε στο μυαλό των ανθρώπων με τη μορφή της κοινοκτημοσύνης. Την εισηγείται ο Πλάτων στην Πολιτεία του, όπου μιμείται τις τέλειες κοινωνίες των εντόμων με απόλυτο διαχωρισμό των τάξεων και κοινοκτημοσύνη. Την εφάρμοσαν στην πράξη πιο ανθρώπινα οι πρώτοι Χριστιανοί και εξακολουθεί να ισχύει σε κάποια μοναστήρια. Την προβλέπει ο ιδανικός Κομμουνισμός, απαιτώντας από τον καθένα ό,τι μπορεί να προσφέρει και διαθέτοντας στον καθένα ανάλογα με τις ανάγκες του. Εφαρμόσθηκε στα σοβιετικά κολχόζ υποχρεωτικά και απέτυχε. Εφαρμόζεται στα ισραηλινά κιμπούτς εκουσίως με επιτυχία. Επιτυχής υποχρεωτική ισομοιρία ποτέ, πουθενά. Σε όλες τις περιπτώσεις όπου θεωρητικά ή εμπειρικά εφαρμόσθηκε η ισομοιρία δεν έχουν ισχύσει οι λοιπές ισότητες, ισοπολιτεία, ισονομία, ισηγορία. Αυτό σημαίνει ότι δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι αν μια παγκόσμια επικράτηση της ισομοιρίας θα καταργούσε τους πολέμους, ξένους ή εμφύλιους. Θα απαιτούσε συγχρόνως και τις λοιπές ισότητες, που εξασφαλίζουν την ελευθερία.

Η αθηναϊκή δημοκρατία της εποχής του Θουκυδίδη δεν ήταν τέλεια. Πρώτο, δεν περιλάμβανε στους πολίτες της γυναίκες, δούλους και μετοίκους. Δεύτερο, δημιούργησε μια συμμαχία, στην οποία διατήρησε ηγεμονική θέση, αντί να οργανώσει μια ομόσπονδη δημοκρατία, στην οποίαν οι άρχοντες θα επιλέγονταν με κλήρωση, την ουσία της δημοκρατίας, μεταξύ όλων και όχι μόνο μεταξύ των Αθηναίων.

Ο πόλεμος, όπως τον περιγράφει ο Ιστορικός, εμπεριέχει φαύλους κύκλους. Για να αντιμετωπίσει μια μεγάλη δύναμη μιαν άλλη μεγάλη δύναμη, είναι υποχρεωτικό να δημιουργήσει συμμάχους. Ο πόλεμος όμως εξαντλεί τους πάντες, όχι μόνο τον ηττημένο, και οι αντιμαχόμενοι κάποια στιγμή μπορεί να προσπαθήσουν να κάνουν ειρήνη. Τότε όμως οι σύμμαχοι αντιδρούν. «Μας ξεσηκώσατε, κάναμε τόσες θυσίες και τώρα μας εγκαταλείπετε στο έλεος των κοινών εχθρών μας!». Το ζήσαμε όταν, σκλαβωμένοι στους Τούρκους, ξεσηκωθήκαμε παρακινημένοι από τη Ρωσία, για να κάνει ειρήνη και να μας εγκαταλείψει το 1770. Κι ακόμη, για να μην αποστατήσουν οι σύμμαχοι, πρέπει να ασκηθεί βία πάνω τους, έτσι που σε πρώτη ευκαιρία θα επιδιώξουν την ανεξαρτησία τους. Ωστόσο, κάποια στιγμή, τις περισσότερες φορές είναι απαραίτητο να γίνει κάποιος συμβιβασμός, χωρίς τον αφανισμό του ηττημένου, καθώς και οι δύο αντίπαλες δυνάμεις εξαντλούνται. Στη σημερινή εποχή, με τα ασύλληπτα μέσα καταστροφής, η συνέχιση του πολέμου θα οδηγήσει μοιραία σε εξαφάνιση του ανθρώπου ή και της ζωής από του προσώπου της γης.

Αναρωτιέμαι, αν οι Αθηναίοι είχαν τελειοποιήσει τη δημοκρατία τους, όπως την περιγράφω παραπάνω, θα είχε αποφευχθεί ο ολέθριος Πελοποννησιακός πόλεμος, και ανάλογα όλοι οι πόλεμοι; Δυστυχώς ο Θουκυδίδης δε δίνει απάντηση. Ούτε κανένας άλλος.

* Ο κ. Δημήτριος Α. Σιδερής είναι ομ. καθηγητής καρδιολογίας

Εργαλείο Πρωτοβάθμιο και Δευτεροβάθμιο

Δημ. Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitris.sideris@gmail.com

Κοινή Γνώμη, 15 Νοεμβρίου 2017

Έχομε δυο χέρια, δυο πόδια και ικανότητα να σχηματίζουμε δευτεροβάθμια εξαρτημένα αντανακλαστικά, δηλαδή να αναγνωρίζουμε λέξεις επικοινωνώντας μεταξύ μας. Μπορέσαμε έτσι να κατασκευάζουμε εργαλεία. Η διαφορά από τα άλλα ζώα είναι ποιοτική, έχοντας φθάσει σε τέτοιο κρίσιμο επίπεδο, που συνεπάγεται θετική ανάδραση και η διαφορά, ανακυκλούμενη γιγαντώνεται.

Κατασκευαστής εργαλείων ο άνθρωπος, μπόρεσε να ικανοποιεί εύκολα τις ανάγκες του. Με το τόξο, πρόφταινε τα ταχύτερα θηράματα και σκότωνε τα θηρία με τα φοβερά νύχια και δόντια τους πριν τον αγγίξουν: βασιλιάς των ζώων. Με το άροτρο καλλιεργούσε τη γη. Με τα εργαλεία έκανε έργο. Έργο λέμε τόσο την πράξη, όσο και το κατασκεύασμα των εργαλείων. Έργο είναι ο σκοπός, εργαλείο το μέσο. Με κατάλληλα εργαλεία, άρχισε να κατασκευάζει άλλα εργαλεία, ολοένα πιο πολύπλοκα και επεξεργασμένα. Έκανε εργαστήρια και εργοστάσια όπου κατασκεύαζε άροτρα, τρακτέρ, τανξ, αεροπλάνα. Αυτά τα εργαστήρια/εργοστάσια είναι (δευτεροβάθμια) εργαλεία και τα εργαλεία που κατασκευάζουν είναι έργο.

Το εργαλείο δεν είναι μόνο υλικό, αλλά και νοερό σύστημα που επιτρέπει να επεξεργαζόμαστε εύκολα το περιεχόμενο του πνεύματός μας που αντικατοπτρίζει τον αισθητό κόσμο. Οι αριθμοί είναι τέτοιο εκπληκτικό εργαλείο. Ο Πυθαγόρας νόμισε πως θα έλυνε τα προβλήματα του Σύμπαντος, συμπεριλαμβάνοντας την αρμονία του, με τους αριθμούς. Το πιο σημαντικό εργαλείο όμως του ανθρώπου είναι η γλώσσα. Χάρη σ΄ αυτήν μπόρεσε να αθροίζει διαρκώς γνώσεις, σχηματίζοντας νοητό Λόγο, όχι μόνον από την προσωπική εμπειρία του, αλλά και από τις εμπειρίες άλλων. Γλώσσα είναι η αισθητή έκφραση του νοητού Λόγου. Διαρκώς βελτιωνόταν για να ανταποκρίνεται στις αέναα μεταβαλλόμενες ανάγκες του κι αυτό τον έκανε ικανότερο. Επομένως, εκτός από εργαλείο επικοινωνίας, που δεν έπαψε ποτέ να είναι, έγινε και έργο, υλοποιημένος σκοπός, ένα από τα σπουδαιότερα ανθρώπινα επιτεύγματα.

Χρειάστηκαν μυριάδες χρόνια για να αναπτυχθούν τα παραπάνω. Πριν από λίγες χιλιετίες, έγινε μια σπουδαία ανακάλυψη: η γραφή. Οι εμπειρίες πολύ παλιότερων γενιών μπορούσαν τώρα να μεταδίδονται στους απογόνους άμεσα και να τους κάνουν σοφότερους. Διαμέσου μυθολογικών προγόνων, κυρίως Προμηθέα, Κάδμου, Παλαμήδη, δημιουργήθηκε το πρωτοποριακό Ελληνικό αλφάβητο. Το Ελληνικό αλφάβητο, μολονότι χρησιμοποίησε Φοινικικά ονόματα για τα σύμβολά του, είχε μια εκπληκτική καινοτομία. Για κάθε προφορικό φθόγγο χρησιμοποιούσε ένα μόνο γραπτό σύμβολο (γράμμα) και κάθε γράμμα αντιστοιχούσε σε ένα μόνο φθόγγο. Έτσι η γραφή έγινε το σπουδαιότερο εργαλείο της γλώσσας.

Η γλώσσα όμως, είπαμε, εξελίσσεται. Κανένας λαός δεν μιλάει την ίδια ακριβώς γλώσσα όπως οι πρόγονοί του. Μελετώντας τη γλώσσα ενός λαού μαθαίνομε πολλά γι΄ αυτόν. Κάθε λέξη αντιστοιχεί περίπου σε μια έννοια, ενώ το νόημα του Λόγου αποδίδεται από την πρόταση, δηλαδή από τη δομή του αισθητού λόγου, όχι από τις λέξεις που την αποτελούν. Οι ίδιες λέξεις αλλιώς δομημένες παρέχουν άλλο νόημα. Ο αριθμός των λέξεων που χρησιμοποιεί ένας λαός είναι ενδεικτικός του πλήθους των εννοιών που διαχειρίζεται και, επομένως, του πολιτιστικού επιπέδου του. Η Ελληνική γλώσσα έγινε η ειδοποιός διαφορά μας από τους «βαρβάρους». Είναι εργαλείο επικοινωνίας μεταξύ μας και έργο, αυτοσκοπός, φορέας πολιτισμού. Η μελέτη της αποτελεί σημαντική ένδειξη για την ιστορία του λαού μαζί με τις γραπτές μαρτυρίες και τα αρχαιολογικά ευρήματα.

Η ελληνική γραφή έγινε ένα από τα πιο εύχρηστα εργαλεία για την ανάπτυξη του ανθρώπου και της κοινωνίας. Με 24 οπτικά σύμβολα μπόρεσε να αναπαραστήσει με τη γραπτή, σα «σκληρό δίσκο», μνήμη της σχεδόν όλη την ανθρώπινη γνώση. Η απλότητα του εργαλείου επέτρεψε να γίνει προσβάσιμη σε όλους τους Έλληνες η γνώση. Αυτή η κατάκτηση συνέβαλε στην «ωριμότητα» των προγόνων μας, τόσο ώστε η Δημοκρατία τους να γίνει το εφαλτήριο για το σπουδαίο πολιτισμό που ανέπτυξαν. Οι πολίτες μπορούσαν να διαβάζουν τις αποφάσεις του δήμου και να διατυπώνουν τις σκέψεις τους προσιτές σε όλους (ισηγορία). Χωρίς Ελληνική γραφή, δημοκρατία δεν ήταν δυνατή. Η δημοκρατία παράκμασε βαθμιαία, με κομβική στιγμή τη μάχη της Χαιρώνειας. Η Ελληνική γλώσσα εξαπλώθηκε σε όλο το γνωστό τότε κόσμο, αλλά η πτώση της δημοκρατίας σήμανε και την απαρχή της γενικότερης παρακμής. Χωρίς δημοκρατία, η γραφή δεν ήταν πια το ίδιο αναγκαία. Οι κατακτημένοι λαοί έμαθαν να μιλούν Ελληνικά, όχι όμως να γράφουν, εκτός από τους λόγιους που ανήκοντας στις ανώτερες τάξεις μπορούσαν να πληρώνουν δάσκαλο (τη γλώσσα τη μάθαινε καθένας από τη μάνα του). Η γλώσσα εξελισσόταν. Ήταν έργο που διαρκώς οικοδομούνταν. Όχι όμως και η γραφή, που έπαψε έτσι να είναι το βασικό εργαλείο της. Η γλώσσα άλλαζε χωρίς να αποσπάται από την καταγωγή της. Αντίθετα, η γραφή έμενε καθηλωμένη στην παλιά μορφή της αφιστάμενη από την εξελισσόμενη γλώσσα που υπηρετούσε. Έπαψε να υπάρχει η βασική ιδιότητα του Ελληνικού αλφαβήτου: ένα γράμμα για κάθε φθόγγο και ένας φθόγγος για κάθε γράμμα.

Η σημερινή γλώσσα μας είναι κύριος φορέας του σημερινού πολιτισμού μας. Για να είναι αξιόλογο έργο πρέπει, πρώτο, να είναι η γλώσσα που μαθαίνομε από τη μάνα μας και δεύτερο να είναι ποτισμένη με τη βαρύτιμη μακραίωνη προίκα που μας κληροδότησαν οι πρόγονοί μας.

Αντίθετα από τη γλώσσα, η γραφή είναι κυρίως εργαλείο. Η εισαγωγή τόνων και πνευμάτων, η εμφάνιση των πεζών γραμμάτων και η εκδήλωση διαμέσου της τής διάθεσης του γραφέα («γραφικός χαρακτήρας») είναι ασήμαντες εξελίξεις που ενδιαφέρουν μόνο τους πολύ ειδικούς. Η βασική ιδιότητά της είναι να είναι Το εργαλείο της γλώσσας. «Ο μόνος λόγος ύπαρξης της γραφής είναι να παραστήσει τη γλώσσα» (F.Saussure).

Η επαναφορά στην αρχή των προγόνων μας εγείρει σήμερα το δίλημμα: Σημαίνει αποκατάσταση της αρχαίας παράδοσης (ένα γράμμα για κάθε φθόγγο, ένας φθόγγος για κάθε γράμμα), ή σπάσιμο της πιο πρόσφατης παράδοσης που μας εμφύτευσαν οι δάσκαλοί μας και την ενστερνισθήκαμε σα δεδομένη, σαν ταμπού, λογικά και συναισθηματικά; Φοβούμαι πως η πνευματική αδράνεια που ενυπάρχει σε κάθε κοινωνία μάς εμποδίζει να δεχθούμε την πρώτη άποψη. Η γλώσσα είναι εργαλείο και έργο. Η γραφή όμως είναι το κύριο εργαλείο της γλώσσας. Όσο πιο εύχρηστο είναι ένα εργαλείο, τόσο τελειότερο το έργο που παράγει. Το δίπτυχο που έχω προτείνει περιλαμβάνει αφενός την επαφή με την αρχαία γλώσσα από τις πρώτες τάξεις του δημοτικού και αφετέρου, όσο αποκρουστικά κι αν μας σοκάρει, τιν αποκατάστασι τις γραφίς ος έφχριστου εργαλίου τις γλόσας, όπος ίταν τον κερό τον προγόνον μας. Κε τα δίο μου φένοντε αναγκέα για να σινεχίσουμε να κσεχορίζουμε ος Έλινες.

 

 

 

ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ ΑΝΤΩΝΙΟΥ ΣΙΔΕΡΗΣ*

Είχα αγοράσει εισιτήριο να πάω σε μια έκθεση. Προέκυψε το απρόοπτο γεγονός. Ζήτησα και δέχθηκαν να αλλάξουν το εισιτήριό μου, για οποιαδήποτε μέρα, όσο θα διαρκούσε η έκθεση. Είχα βγάλει εισιτήριο πριν από 3 χρόνια. Θα με χειρουργούσαν για τον καρκίνο μου. Δέχθηκαν και άλλαξαν το εισιτήριό μου. Θα έφευγα οποιαδήποτε στιγμή, όσο διαρκούσε η ζωή μου… Εσύ, δεν το άλλαξες. Συνεπής, έσβησες στην ώρα σου, αφού είχες προετοιμαστεί καλά για το ταξίδι, Νικηφόρο μου.

Είχες προετοιμαστεί καλά. Μάζεψες τα πράγματά σου, τη σκέψη σου, την ωραία, όλο καλοσύνη και αγωνίες για τους αγαπημένους σκέψη σου. Πήγες στη Σύρο, στο δημοτικό του Κουκουλά, ύστερα στο Γυμνάσιο, πάντα πρώτος. Έδωσες εξετάσεις, πέτυχες και στην Ιατρική και στο Πολυτεχνείο με καλή σειρά. Προτίμησες το δεύτερο. Ήταν τόσο της μόδας εκείνο τον καιρό. Δεν είχαμε ακόμη συνέλθει από τη δίνη του πολέμου και του εμφυλίου, αλλά εσύ, μπορούσες τότε να αρχίσεις να κερδίζεις χρήματα για να ζεις από φοιτητής ακόμη. Πέτυχες στη δουλειά σου. Όχι, δεν έγινες πλούσιος. Δεν ήταν αυτή η επιτυχία σου. Αλλά να, έγιναν οι σεισμοί, τα σπίτια γύρω, άλλα κατέρρευσαν κι άλλα βρέθηκαν βαριά τραυματισμένα. Εκείνα που είχες χτίσει εσύ δεν είχαν ούτε ραγισματιά. Έκανες την ωραία οικογένειά σου, τη γυναίκα και τις κόρες σου που δεν σε άφησαν στιγμή μόνο στην τελευταία φάση της αναχώρησής σου. Κι όμως το επάγγελμά σου δεν σε ικανοποιούσε. Είχες εκείνο που γράφει ένας Αμερικανός φυσικός, ο John Eldridge: Σε απασχολούσαν «όσα ενδιέφεραν εκείνους τους περίεργους ανθρώπους, τους Έλληνες, που είχαν ποιητικά, φιλοσοφικά μυαλά και ονειρεύονταν ονείρατα και κοίταζαν τα άστρα και ρωτούσαν (αναπάντητες ερωτήσεις) τι όλα αυτά να σήμαιναν». Εγκατέλειψες τη δουλειά του μηχανικού, όταν οι συνθήκες γύρω σου έγιναν ζοφερές, ο αγαπημένος σου ξάδελφος έφυγε, ενώ ο αδελφός σου μετεκπαιδευόταν στο εξωτερικό. Ήλθες και συ εκεί και έγινες φυσικός. Προέκυψαν όμως τα πρακτικά προβλήματα. Και τώρα πώς θα ζούσες; Ξανάρχισες μηχανικός.

Όμως το πνεύμα σου τριγύριζε. Σχημάτισες τη δική σου κοσμοθεωρία. Τη στήριξες επιστημονικά αμφισβητώντας κατεστημένες θεωρίες και οι εργασίες σου δημοσιεύθηκαν σε Ελληνικά, αλλά και διεθνή περιοδικά, μολονότι δεν προέρχονταν από κάποιο ερευνητικό κέντρο ή Πανεπιστήμιο. Η κοσμοθεωρία σου αγκάλιαζε τον ουράνιο Κόσμο ολόκληρο, και έδιναν νέο νόημα στη βαρύτητα και στο χρόνο. Και δεν αρκέσθηκες. Έγραψες ένα ολόκληρο έπος σε δεκαπεντασύλλαβο που βασιζόταν στην κοσμοθεωρία σου. Κι άφησες μια μικρή συλλογή από αριστουργηματικά ποιήματα που αντικατόπτριζαν την αγάπη, την ισότητα, τη δικαιοσύνη και το παγκόσμιο νόημα που έχει η ζωή του καθενός μας.

Αυτή ήταν η προετοιμασία σου. Κι ήσουν πανέτοιμος όταν έβγαλες το εισιτήριο. Εκεί που πας όμως, μην ανησυχείς. Δεν θα είσαι μόνος. Σε περιμένουν οι γονείς μας, ο ξάδερφός μας, οι φίλοι μας όλοι, που όλοι μαζί τραγουδούσαμε και ψέλναμε και απαγγέλλαμε σε κάθε ευκαιρία. Κι αν και πάλι έρχεται στιγμή να νοιώσεις μοναξιά, μην ανησυχείς. Δεν θα αργήσω να σε βρω. Μπορεί να πήρα αναβολή, αλλά το εισιτήριό μου κάποια στιγμή θα ισχύσει.

 

*17.01.33-11.11.17

 

Αρχαιοελληνικά πολιτεύματα

Δημ. Α. Σιδερής, dimitris.sideris@gmail.com

Ηπειρωτικός Αγών, 10 Νοεμβρίου 2017

Ήδη ο Ηρόδοτος και στη συνέχεια, σαφέστερα, ο Αριστοτέλης, διέκριναν τρία είδη πολιτευμάτων: Μοναρχία, Ολιγαρχία, Δημοκρατία. Σε κάθε είδος υπάρχουν υποδιαιρέσεις. Στη μοναρχία περιλαμβάνονται η βασιλεία, η τυραννία, η αυτοκρατορία, η δικτατορία. Στη βασιλεία, τη συνήθως καλή παραλλαγή, ο άρχοντας επιλέγεται κληρονομικά. Δεν αποκλείεται προφανώς κάποιος βασιλιάς να είναι κάκιστος ή κάποιος τύραννος (π.χ. Περίανδρος Κορίνθου) ή αυτοκράτορας άριστος. Ο μονάρχης εκπαιδεύεται από το λίκνο του να γίνει καλός βασιλιάς ή το γεγονός ότι πέτυχε να γίνει μονάρχης αποδεικνύει τις ικανότητές του. Φυσικά, υπάρχουν ισχυρά αντεπιχειρήματα. Αφού έτσι κι αλλιώς ο διάδοχος θα γίνει και θα παραμείνει μονάρχης, δεν έχει κίνητρο να άρχει σωστά. Και η ικανότητα για κατάληψη μιας εξουσίας δεν εγγυάται ικανότητα για ορθή άσκησή της.

Η ολιγαρχία έχει δύο κύριες υποδιαιρέσεις, την αριστοκρατία και τη ρεπούμπλικα. Αριστοκρατική προέλευση έχει η βουλή των Λόρδων στη Βρετανία, ενώ ολιγαρχική η βουλή των κοινοτήτων. Και στις δύο παραλλαγές, οι άρχοντες είναι επαγγελματίες πολιτικοί, είτε διότι εκπαιδεύονται κατάλληλα από τη μέρα που θα γεννηθούν στην αριστοκρατία είτε διότι εκλέγονται ακριβώς λόγω του επαγγελματισμού τους. Τα περισσότερα σύγχρονα πολιτεύματα στη Δύση, αν δεν είναι βασίλεια, είναι ολιγαρχίες και αναφέρονται με το όνομα ρεπούμπλικα, από την αρχαία ρωμαϊκή res publica, που ήταν ολιγαρχία.

Στη δημοκρατία οι άρχοντες (βουλευτές, δικαστές) κληρώνονται. «ΛΕΓΩ Δ’ ΟΙΟΝ ΔΟΚΕΙ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟΝ ΜΕΝ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΚΛΗΡΩΤΑΣ ΕΙΝΑΙ ΤΑΣ ΑΡΧΑΣ, ΤΟ Δ΄ ΑΙΡΕΤΑΣ ΟΛΙΓΑΡΧΙΚΟΝ» (Αριστέλης). Το ελληνικό πολίτευμα ονομάζεται διεθνώς hellenic republic, είναι ρεπούμπλικα/ολιγαρχία, αλλά ελληνικά ονομάζεται Δημοκρατία. Πρόκειται για σύγχυση (απάτη;) με συνέπειες. Τυχόν αποτυχία του πολιτεύματος χρεώνεται στη δημοκρατία με εναλλακτική λύση τη μοναρχία, ενώ θα πρόκειται για αποτυχία της ολιγαρχίας με εναλλακτική λύση τη δημοκρατία. Κακή εκδοχή της δημοκρατίας είναι η αναρχία.

Οι νόμοι εκφράζουν τη βούληση των αρχόντων με σαφήνεια, συνήθως γραπτά. Η ηθική εκφράζει, με αρκετή ασάφεια, της κοινωνίας τη βούληση, συνήθως άγραφη. Η διάσταση μεταξύ νομιμότητας και ηθικής προβάλλεται στην τραγική Αντιγόνη. Όταν η διάσταση μεταξύ δικαίου και ηθικής γιγαντωθεί, φυσικό επακόλουθο είναι η εμφάνιση βίας. Από τα τρία βασικά πολιτεύματα, η διάσταση μεταξύ νομιμότητας και ηθικής είναι μέγιστη στη βασιλεία και ελάχιστη στη δημοκρατία, με ενδιάμεση στην ολιγαρχία. Η ταύτιση της βούλησης του συνόλου με το κληρωμένο δείγμα των αρχόντων (βουλή) στηρίζεται στους απαράβατους μαθηματικούς νόμους της στατιστικής, που φυσικά εμπεριέχουν μετρήσιμο σφάλμα. Για παράδειγμα, ένα ποσοστό 50% σε μια βουλή 300 ατόμων αντιστοιχεί σε ποσοστό 46-54% του συνόλου. Αντίθετα, καμιά επιστημονική ένδειξη δεν υπάρχει που να στηρίζει την άποψη ότι η βούληση μιας εκλεγμένης βουλής προσεγγίζει, έστω κατ’ ελάχιστο, τη βούληση του συνόλου. Στη βουλή μας επικρατούν νομικοί, μηχανικοί, γιατροί, οικονομολόγοι με σποραδικούς αναγνωρίσιμους, καλλιτέχνες, αθλητές, τηλεπαρουσιαστές κ.λπ., ενώ η σύνθεση του πληθυσμού μας, με τα αντίστοιχα αιτήματά τους, είναι εντελώς διαφορετική. Προφανώς αυτοί δεν εκφράζουν τη βούληση των γεωργών, των ναυτικών, των οικοδόμων, των φιλολόγων, των ιερέων, των αξιωματικών. Επομένως, η ευρύτατα διαδεδομένη άποψη ότι οι λαοί έχουν ηγέτες εκείνους που τους αξίζουν είναι κυνική για να δικαιολογεί μια διεφθαρμένη άρχουσα τάξη. Με την ίδια λογική, επειδή κάποτε οι Άγγλοι ήταν κοσμοκράτορες, αυτό ήταν το επιχείρημά τους για το ότι είναι φύσει κυρίαρχος λαός και επομένως δικαιούνται να είναι κοσμοκράτορες.

Με βάση τα παραπάνω, οι διαφορές μεταξύ των τριών κύριων πολιτευμάτων συνοψίζονται ως εξής: Άρχοντες: Ένας στη μοναρχία, λίγοι στην ολιγαρχία, όλοι στη δημοκρατία (εκ περιτροπής). Ο μονάρχης είναι δεδομένος, οι ολιγάρχες εκλέγονται σχηματίζοντας βουλή, οι δημοκρατικοί βουλευτές κληρώνονται. Η σχέση μονάρχη αρχομένων γίνεται με μέσον. Ακόμη και στην τελειότερη μοναρχία, του Θεού, αιτούμαστε με μέσο: «Και σε μεσίτριαν έχω… Ταις πρεσβείαις της Θεοτόκου… Πρέσβευε Χριστώ τω Θεώ…». Η σχέση αρχόντων αρχομένων στην ολιγαρχία είναι αναγκαστικά πελατειακή. Ο υποψήφιος είναι αναγκασμένος να πουλήσει εξυπηρέτηση για ν’ αγοράσει ψήφους. Στη δημοκρατία είναι ανεξάρτητη. Η διαφορά μεταξύ δικαίου (βούλησης των αρχόντων) και ηθικής (βούλησης της κοινωνίας) είναι μέγιστη στη μοναρχία, ελάχιστη στη δημοκρατία και ενδιάμεση στην ολιγαρχία. Ο μονάρχης μπορεί να τύχει να είναι ένα φωτισμένο άτομο ή μωρός. Στην ολιγαρχία μπορούν να μετέχουν ως άρχοντες (βουλευτές) οι άριστοι, αλλά και οι χείριστοι. Απαλλαγή από τους χειρίστους δεν είναι δυνατή, διότι η βούληση του λαού που τους εξέλεξε είναι αμετάκλητη. Στη δημοκρατία μόνο τυχαία υπάρχουν άριστοι, αλλά οι χείριστοι μπορούν να αποβληθούν, καθώς έχουν κληρωθεί, όχι εκλεγεί. Διαφθορά μπορεί να υπάρχει και στα τρία πολιτεύματα: Σχεδόν αναγκαστικά όταν κυριαρχούν το μέσον ή η πελατειακή σχέση, μόνον ευκαιριακά όταν οι άρχοντες κληρώνονται με βραχεία θητεία. Ο υπεύθυνος των ιερών με τα χρήματα και τα αρχεία της πολιτείας στην αρχαία Αθήνα άλλαζε κάθε μέρα με κλήρο. Λαϊκισμός, που σημαίνει βασικά αργομισθία, επίσης μπορεί να υπάρχει σε όλα τα πολιτεύματα. Όταν περίσσεψε ένα σημαντικό ποσό αργύρου από τα ορυχεία του Λαυρίου, ο ολιγαρχικός Αριστείδης πρότεινε να μοιραστούν στους φτωχούς. Ο Θεμιστοκλής αντίθετα, δημοκρατικός, πρότεινε να δοθούν στους πλουσίους με την υποχρέωση να κατασκευάσουν καθένας έναν αριθμό τριηρών. Επικράτησε ο Θεμιστοκλής, ο Αριστείδης ο Δίκαιος εξοστρακίστηκε και με τον στόλο που σχηματίσθηκε νίκησαν οι Έλληνες στη Σαλαμίνα.

Μοιάζει παράδοξο, αλλά οι περισσότεροι επιφανείς άνδρες στην ακμή της δημοκρατίας τάχθηκαν εναντίον της, όχι όλοι βέβαια, με πιο σημαντικό υποστηρικτή της τον Πρωταγόρα. Ο Αριστοτέλης τηρεί μια επαμφοτερίζουσα στάση. Παραδέχεται: «ΔΙΑ ΤΟΥΤΟ ΚΑΙ ΚΡΙΝΕΙ ΑΜΕΙΝΟΝ ΟΧΛΟΣ ΠΟΛΛΑ Ή ΕΙΣ ΟΣΤΙΣΟΥΝ». Παρόμοια είναι η κρίση του πρύτανη των νεοελλήνων ιστορικών Κ.Παπαρρηγόπουλου: «…το άδηλον είναι πολλάκις μυστηριώδες τι προαίσθημα των πολλών μάλλον η επιστημονική διάγνωσις των ολίγων. Όθεν όλως άπορον δεν είναι ότι το πάλαι ο λαός ανεδείχθη σοφώτερος των διδασκάλων αυτού». Μοιάζει φυσικός νόμος ότι οι επιφανείς άνδρες μένουν ανικανοποίητοι από το καθεστώς που τους ανέδειξε. Πλείστα τα σύγχρονα παραδείγματα: Πάστερνακ, Σολτζενίτσυν, Ζαχάρωφ, Τσάπλιν, Πικάσο, Μίλλερ κ.λπ. Οιδιπόδειο σύμπλεγμα; Επομένως τα καθεστώτα δεν πρέπει να κρίνονται από τη γνώμη των επιφανών ανδρών τους οποίους ανέδειξαν, αλλά μάλλον από το γεγονός ότι ανέδειξαν τέτοιους επιφανείς άνδρες. Στη σύγχρονη Ελλάδα το καθεστώς μας δεν πρέπει να κρίνεται από το ποια γνώμη εκφέρουν γι’ αυτό οι επιφανείς γνωστοί στον κόσμον όλο, αλλά μάλλον από την ενδεχόμενη αρνητική στάση όλων σχεδόν εναντίον του, αρχόμενων και αρχόντων, αντιπολιτευόμενων και, περιέργως, συμπολιτευόμενων. Επιμένουν, ωστόσο, όλοι να μην αλλάξει. Όλοι οι κρατούντες, συμπολιτευόμενοι και αντιπολιτευόμενοι, επωφελούνται. Η εξουσία μεταξύ τους μοιράζεται.

* Ο κ. Δημήτριος Α. Σιδερής είναι ομ. καθηγητής Καρδιολογίας

ΔΟΥΛΟΙ ΚΑΙ ΕΛΕΥΘΕΡΟΙ

Δημ. Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitris.sideris@gmail.com

Κοινή Γνώμη, 7 Νοεμβρίου 2017

Μάχη. Η αιχμή του δόρατός μου στο στήθος του εχθρού. Είναι αιχμ-άλωτος. Τον κάνω δούλο μου. Να είναι κτήμα μου, πράγμα. Άλλο σενάριο. Είμαι πλούσιος γαιοκτήμονας. Η χρονιά πήγε άσχημα. Δεν έβρεξε, ήλθε ένα μαγιάτικο χαλάζι και κατέστρεψε τη σοδιά. Δεν με νοιάζει. Το χωράφι μου είναι τεράστιο, τα λίγα που έχω ανάγκη τα καλύπτει η οσοδήποτε μικρή παραγωγή του. Μου χτύπησε όμως την πόρτα ο φτωχογείτονας ζητώντας βοήθεια. Τον δάνεισα. Αν δεν μπορέσει να μου τα επιστρέψει, θα μου εκχωρήσει το χωραφάκι του, ύστερα θα μου πουλήσει δούλο το γιο του, τη γυναίκα του, τελικά τον εαυτό του. Να εργάζονται για μένα ή να τους πουλήσω στο σκλαβοπάζαρο. Ή, τρίτο σενάριο, απλά πήγα στην αγορά και τον αγόρασα. Υγιής, νέος, έχει γερά μούσκουλα, καλός να κάνει τη δουλειά μου. Εγώ πάλι, του εξασφαλίζω στέγη και τροφή. Λίγο είναι; Κι επειδή είμαι καλός άνθρωπος, θα του δώσω και κανένα αποφόρι μου για να μην κρυώνει. Προνόμιο του δούλου (που εγώ δεν το έχω) είναι ότι δεν πληρώνει φόρους! Γι΄ αυτό κάποιοι ευχαρίστως υποδουλώνονται.

Παλιά ήταν συνηθισμένο. Υπήρχε αμοιβαία εξάρτηση μεταξύ δεσπότη και δούλων. Αν δεν τους έδινε να φάνε, θα πέθαιναν, καθώς δεν είχαν δικιά τους αποθήκη με τρόφιμα ούτε δικιά τους περιουσία για να τα παράγουν. Από την άλλη, αν δε δούλευαν για το δεσπότη, αυτός δεν θα είχε παραγωγή για να επιβιώσει. Αυτοί πάντως ήταν κτήματά του, όχι κτήτορες. Τι διαφορά υπάρχει;

Η εξάρτηση είναι αμοιβαία. Αν δεν παράσχει ο κύριος τροφή και στέγη, ο δούλος θα πεθάνει. Κι αν δεν δουλέψει αυτός για κείνον, ο αφέντης θα πεθάνει. Δεν στηρίζω πια την αιχμή του δόρατός μου στο στήθος του. Βέβαια, έχω πίσω μου την κοινωνία μου, στην οποίαν μετέχω εγώ, αλλά όχι εκείνος, και αυτή η κοινωνία δεν θα ανεχθεί να δραπετεύσει ο δούλος μου. Οι πρόγονοί μας νομίζω συκοφαντήθηκαν ότι, τόσο σοφοί, δεν σκέφτηκαν τη δουλεία. Ο Αλκιδάμας όμως έλεγε: «Ἐλευθέρους ἀφῆκε πάντας θεὸς, οὐδένα δοῦλον ἡ φύσις πεποίηκε.» Κι ο Αριστοτέλης έβλεπε ότι «νόμῳ γὰρ τὸν μὲν δοῦλον εἶναι τὸν δ΄ ἐλεύθερον οὺθὲν διαφέρειν. Διόπερ οὺδὲ δίκαιον. Βίαιον γὰρ…Καὶ πὰσα δουλεία παρὰ φύσιν ἐστὶ». Μ΄ άλλα λόγια, η δουλεία δεν είναι κάτι το φυσικό ή δίκαιο, επιβάλλεται βίαια με το νόμο (έθιμο). Στην έννοια της ελευθερίας περιλάμβανε και την ισότητα, το να άρχει ενμέρει και να άρχεται κάποιος. «Ελευθερία: Ἓν μὲν τὸ ἐν μέρει ἂρχειν καὶ ἂρχεσθαι…ἓν δὲ  τὸ  ζῆν  ὡς βούλεταἱ  τις». Ήταν όμως αναγκαία η δουλεία κι ο Αριστοτέλης τη δικαιολογεί. «Αν οι σαΐτες ύφαιναν από μόνες τους και οι χορδές της κιθάρας έπαιζαν από μόνες τους, τότε ούτε οι αρχιτεχνίτες θα χρειάζονταν υπηρέτες ούτε οι ελεύθεροι δούλους». Έφθασε να δει σχεδόν ένα είδος αμοιβαίας αγάπης μεταξύ δούλου και αφέντη, αφού καθένας τους προσφέρει στον άλλον. Ρατσιστικά θεώρησε ότι οι Έλληνες είναι «φύσει» ελεύθεροι, οι βάρβαροι «φύσει» δούλοι (διότι δεν σκέπτονται). Έναντι της προσφοράς έργου του δούλου στον αφέντη, αυτός απαλλάσσει το δούλο του από την ανάγκη να σκέφτεται. Λάθος είχε βέβαια ο Σοφός. Ο Ευριπίδης έμμεσα στήριξε τους δούλους, δίνοντάς τους ενεργό δράση στις τραγωδίες του. Ο θεσμός της δουλείας επεκτάθηκε στη Ρωμαϊκή εποχή. Κάποιος Καίκιλλος την εποχή του Αυγούστου είχε 4000 δούλους!

Για να καταργηθεί ένας θεσμός καθιερωμένος από αιώνες χρειάζονται ταυτόχρονα ένα εμπειρικό και ένα θεωρητικό κίνητρο. Και, φυσικά, επαρκής χρόνος. Η δουλεία έγινε ασύμφορη. Για να θρέψουν τους δούλους, δεν αρκούσε το έργο που πρόσφεραν. Θεωρητικό ήταν η καταλυτική επίδραση του Χριστιανισμού. Παύλος: «οὐκ ἒνι Ἰουδαῖος οὐδἑ Ἓλλην, οὐκ ἒνι δοῦλος οὐδἑ ἐλεύθερος, οὐκ ἒνι ἂρσεν καὶ θῆλυ, πάντες γὰρ ὑμεῖς εἷς ἐστἑ ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ». Στο Βυζάντιο έγινε σταδιακά η αποδυνάμωση της δουλοκτησίας. Ο Ιουστινιανός για πρώτη φορά όρισε με νόμο πως ο δούλος είναι άνθρωπος και όχι πράγμα. Παρά ταύτα η ευγενική λευκή φυλή συνέχισε τη δουλεία στην Αμερική ως πριν από ενάμιση αιώνα, ενώ ανεπίσημα η δουλεία συνεχίζεται ως σήμερα, όταν π.χ. αυτός που βρίσκεται σε ένδεια είναι καταδικασμένος να μείνει άστεγος ή σε υποχρεωτική εργασία ή στη φυλακή ή να εκπορνεύεται.

Η αμοιβαία εξάρτηση μεταξύ δούλου και αφέντη είναι γεγονός. Πού βρίσκεται λοιπόν η ουσία; Είναι ακριβώς αυτό που παρατήρησε, αλλά ανάποδα, ο Αριστοτέλης. Το αισθητό, σωματικό μας Εγώ δεν μπορεί να είναι ελεύθερο, υποκείμενο στους φυσικούς/φυσιολογικούς νόμους. Ούτε το κοινωνικό μας Εγώ είναι ελεύθερο, υποκείμενο στους κοινωνικούς νόμους. Οι φυσικές και οι κοινωνικές επιστήμες μπορούν να μειώνουν την αντίστοιχη εξάρτηση, αλλά δεν την καταργούν. Τελικά ελευθερία υπάρχει μόνο στο νοητό Εγώ που είναι άμεσα αντιληπτό αποκλειστικά από το ίδιο το πρόσωπο, ενώ οι υπόλοιποι μπορούν μόνον έμμεσα να το νοούν, να το συμπεραίνουν. Η ελευθερία της βούλησης είναι απεριόριστη. Ασφαλώς, μόλις η ελευθερία της βούλησης αρχίσει να εκδηλώνεται αισθητά αρχίζουν οι περιορισμοί από τους φυσικούς και κοινωνικούς νόμους. Ορθά λοιπόν η οξυδέρκεια του Αριστοτέλη παρατήρησε ότι κύρια διαφορά μεταξύ δούλου και ελευθέρου είναι ότι ο δεύτερος απαλλάσσει τον πρώτο από την ανάγκη να σκέφτεται έχοντας, αποκλειστικά αυτός, την ελευθερία της βούλησης. Μόνο που θεώρησε τη σκέψη ως δυσάρεστο μόχθο, ενώ αυτή είναι η υπεροχή, η ηδονή της ελευθερίας.

Προφανώς, σήμερα ελευθερία ταυτιζόμενη με την ισότητα δεν υπάρχει πουθενά. Στην καλύτερη περίπτωση της ολιγαρχικής ρεπούμπλικας («φιλελεύθερης» ή «αστικής» δημοκρατίας) κάθε πολίτης εκφράζεται μία στιγμή κάθε 4 χρόνια για να δηλώσει έγκυρα τη βούλησή του στην εκλογική κάλπη. Αντ΄ αυτής, υπάρχει η ελευθερία της αγοράς, όπου εμπορεύσιμα είναι, σε σημαντικό βαθμό, ακόμη και τα άτομα. Το μόνο που δεν είναι εμπορεύσιμο είναι το νοητό Εγώ, οι γνώσεις, τα συναισθήματα και η βούληση του καθενός, χωρίς τη θέλησή του. Το αισθητό, σωματικό, Εγώ όμως είναι εμπορεύσιμο, αφού όταν ασθενήσει, πληρώνει για να αποκατασταθεί η υγεία του. Πολύ περισσότερο εμπορεύσιμο είναι το κοινωνικό Εγώ, που η επικοινωνία του με το περιβάλλον του είναι συνάρτηση της οικονομικής του κατάστασης. Προφανώς η πορνεία (ιεροδουλεία), έστω οικειοθελής, είναι δουλεία.

Η διαφοροποίηση των ατόμων είναι υποχρεωτική. Ωστόσο, μόνον η δημοκρατία, με ίσες πιθανότητες άρχειν και άρχεσθαι, μπορεί να επιτύχει να μην εκφυλίζεται η διαφοροποίηση σε ανισότητα, ενώ επιτρέπει προσωπική ελευθερία ως εκεί που δεν θίγει την ελευθερία των άλλων.