ΙΕΡΑΡΧΗΣΗ ΚΑΙ ΙΣΟΤΗΤΑ

Δημήτρης Αντ. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com

Κοινή Γνώμη, 31 Μαΐου 2022

Ιεράρχηση υπάρχει όταν οντότητες με τόση ομοιότητα ώστε να ταξινομούνται σε ενιαία κατηγορία, μπαίνουν σε μια σειρά. Το κοινότερο κριτήριο για την ιεράρχηση είναι  από φυσική πλευρά η ισχύς τους. Το ισχυρότερο πάνω από το ασθενέστερο. Η ισχύς στα ζώα στηρίζεται κυρίως στην ισχύ των μυών και στο μέγεθος τους. Με τον πελώριο ελέφαντα κανένα ζώο δεν τα βγάζει πέρα. Ούτε με το πανίσχυρο λιοντάρι. Αυτή η ιεράρχηση έχει σχέση με την επιβίωσή τους. Το δυνατό λιοντάρι μπορεί και σκοτώνει τα θηράματά του, ενώ ο λαγός μπορεί να τρέχει για να αποφύγει να γίνει ο ίδιος λεία των ισχυρών.

Τα ζώα έχουν δύο κύριες υποστάσεις της ύπαρξής τους, το αισθητό Εγώ τους υπεύθυνο για τις δεξιότητές τους και το νοητό, υπεύθυνο για τα συναισθήματά τους, που οδηγούν σε βούληση και πράξη. Οι άνθρωποι έχομε αναπτυγμένη και μια τρίτη υπόσταση, το κοινωνικό Εγώ μας. Ως προς το αισθητό και το κοινωνικό Εγώ, η ιεράρχηση των ανθρώπων είναι παρόμοια με των ζώων. Υπάρχουν σημαντικές διαφορές μεταξύ μας. Αυτές όμως δεν αποτελούν ιεράρχηση πέρα από εκείνες που σχετίζονται με την επιβίωση, στο στενό τομέα των δραστηριοτήτων που σχετίζονται μ΄ αυτήν. Οι διαφορές είναι κυρίως φυσικές, εκ γενετής, κληρονομικές. Δυο μεγαλόσωμοι γονείς θα γεννήσουν πιθανώς μεγαλόσωμα παιδιά. Ως προς τα κοινωνικά Εγώ, αυτά γεννιόνται με μια κοινωνική ιεροτελεστία, αμφιδρόμια στους προγόνους μας, βάπτιση σε μας, περιτομή σε Εβραίους και Μουσουλμάνους, εγγραφή σε ληξιαρχικά μητρώα στις πολιτικές κοινωνίες. Με την κοινωνική γέννησή τους όλα τα άτομα είναι ίσα, με μια μοναδική κοινωνική ιδιότητα: είναι μέλη της κοινωνίας. Η κοινωνία όμως είναι δομημένη με ιεραρχικό τρόπο και με κύριο κριτήριο την εξουσία. Κάποιος διατάζει και άλλος εκτελεί. Αλλιώς η κοινωνία καταρρέει. Εξουσία μπορούν να προσδώσουν ποικίλα μέσα, η καταγωγή, ο πλούτος, η μόρφωση κλπ. Στους διαφορετικούς ιεραρχημένους ρόλους της κοινωνίας προσαρμόζονται βαθμιαία τα διάφορα άτομα, έτσι που κοινωνικά ιεραρχούνται.

Η ιεράρχηση μοιάζει να έρχεται σε αντίθεση με το στοιχειώδες κοινωνικό αίτημα για ισότητα. Όταν από την πρώτη μέρα της ζωής μου ζω σε συγκεκριμένο περιβάλλον, νομίζω πως αυτό είναι φυσικό και μου δημιουργεί προκαταλήψεις. Από αυτές δεν ξεφεύγουν ούτε οι σοφότεροι. Ο Αριστοτέλης ό,τι δεν μπορούσε να ερμηνεύσει, θεωρούσε ότι υπάρχει “φύσει”, από τη φύση του, και δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτε γι΄ αυτό. Θεώρησε ότι η οικογένεια αποτελεί τη στοιχειώδη κοινωνία. Είναι φυσικό φαινόμενο, αφού τη βλέπομε και στα ζώα, όπου εξαρτάται από φυσικά αντανακλαστικά, που δημιουργούν έλξη του αρσενικού με το θηλυκό και του βρέφους με τη μητέρα. Στον άνθρωπο όμως τι γίνεται; Γεννημένος και αναθρεμμένος σε ένα περιβάλλον πατριαρχικό, θεώρησε ότι η ιεράρχηση ανάμεσα στα μέλη της οικογένειας είναι φυσική. Στην κορυφή είναι ο πατέρας που διατάζει και όλοι τον υπακούν. Ακολουθεί η μητέρα, ύστερα τα παιδιά και τελευταίοι οι δούλοι. Εξάλλου, στην κοινωνία, οι Έλληνες είναι πάνω από τους βαρβάρους. Για χιλιετίες αυτή η οικογενειακή ιεράρχηση ακολουθήθηκε. Τον τελευταίο αιώνα άρχισε να χειραφετείται η γυναίκα για να γίνει ίση με τον άντρα. Η ανάπτυξη της κοινωνίας, χάρη στον αυτοματισμό που έχει επιτευχθεί, μείωσε την αξία της μυικής ισχύος, στην οποίαν οι άνδρες από τη φύση τους υπερτερούν. Φυσική πνευματική διαφορά δεν υπάρχει μεταξύ των δύο φύλων, αν και αρκετοί άντρες νοσταλγοί του παρελθόντος εξακολουθούν να πιστεύουν πως οι γυναίκες υστερούν πνευματικά σε κάποιους τομείς. Καθώς όμως οι πνευματικές ικανότητες σε μεγάλο βαθμό εξαρτώνται από την παιδεία, τυχόν μειωμένες κάπου αντανακλούν διαφορετική παιδεία μεταξύ των δύο φύλων. Τώρα υπάρχει μια παρεξήγηση. Τα δύο φύλα είναι ισοδύναμα, όχι ίσα. Η γυναίκα κυοφορεί, όχι ο άντρας. Και αυτή η φυσική διαφορά επιβάλλει διαφορετικούς ρόλους στα δύο φύλα. Αυτοί όμως πρέπει να είναι ισοδύναμοι και όχι ο ένας ανώτερος από τον άλλον. Η δομή της οικογένειας έχει αλλάξει τα τελευταία χρόνια, από τότε που η γυναίκα εργάζεται σε επαγγελματικούς ρόλους ίδιους με του άντρα. Η (οικονομική) εξάρτηση της γυναίκας από τον άντρα έληξε. Και η οικογένεια οδηγείται στην παρακμή. Αν εγώ εργάζομαι στην Αθήνα, αλλά η γυναίκα μου στη Θεσσαλονίκη,  πώς να διατηρηθεί η οικογένειά μας; Η οικογένεια όμως εξακολουθεί να είναι το φυτώριο όπου αναπτύσσονται τα παιδιά και η ομαλή εξέλιξή τους χρειάζεται και τους δύο γονείς, καθώς γι΄ αυτά η οικογένεια αποτελεί το πρότυπο της κοινωνίας και η κοινωνία αποτελείται από τα δύο φύλα κατά 50% το καθένα. Αν πραγματικά θέλει η κοινωνία να διατηρηθεί και να διατηρήσει τις παραδόσεις της που αποτελούν και την ταυτότητά της, οφείλει να προσαρμόσει τη νομική δομή της σύμφωνα με τις αναγκαστικές τάσεις που έχουν επιβληθεί. Οι νόμοι π.χ. πρέπει να δίνουν προνόμια στη δυνατότητα για εργασία στον ίδιο τόπο των δύο μελών ενός ζευγαριού.

Η ιεράρχηση των ρόλων της κοινωνίας που αναγκαστικά υπάρχει υφίσταται μόνο στο επαγγελματικό ωράριο των μελών της. Ο προϊστάμενος δίνει εντολές και ο υφιστάμενος εκτελεί. Έξω όμως από το επαγγελματικό ωράριο, στον ελεύθερο χρόνο καθενός, αυτή η ιεράρχηση δεν ισχύει. Πέρα από το χώρο και το χρόνο της εργασίας, ο επαγγελματικά προϊστάμενος δεν έχει καμιά δικαιοδοσία στον υφιστάμενο. Στο μη επαγγελματικό χρόνο ανήκει και το πολιτικό ωράριο. Αυτό επιτρέπει σε όλα τα μέλη της κοινωνίας να έχουν ισηγορία, ισοπολιτεία, ισονομία, την επιδιωκόμενη ισότητα. Ο ένας άρχοντας που είναι απαραίτητος για την ενότητα της κοινωνίας, μπορεί να αλλάζει τακτικά και μάλιστα με κλήρωση όλων των πολιτών, οπότε δεν αίρεται η ισότητα. Εδώ υπάρχει σύγχυση που την είχε παρατηρήσει ο Σταγειρίτης. “Οἱ μὲν ὃτι ἐὰν κατὰ τι ἲσοι ὦσιν, ὃλως ἲσοι νομίζουσιν εἶναι οἱ δ΄ ὃτι, ἐὰν κατὰ τι ἂνισοι, πάντων ἀνίσων ἀξιοῦσιν ἑαυτοὺς.” Κάποιοι νομίζουν πως επειδή είναι σε κάτι ίσοι, είναι ίσοι σε όλα και άλλοι ότι επειδή σε κάτι είναι άνισοι, αξιώνουν να είναι άνισοι σε όλα.

Η διαφορά μεταξύ Ελλήνων και “βαρβάρων”, έδινε ένα αίσθημα ανωτερότητας στους Έλληνες. Ιδίως όμως μετά τη μακρόχρονη σκλαβιά μας στους Οθωμανούς, αντικαταστάθηκε από ένα αίσθημα κατωτερότητας. Θεωρούμε πως ό,τι κάνουν και είναι οι “πολιτισμένοι” λαοί, είναι ανώτερο από εμάς και από ό,τι κάνομε. Ολέθριο. Εξακολουθούμε να έχουμε και να μπορούμε να διαμορφώνουμε ιδιαιτερότητες που δεν έχουν εκείνοι, έτσι που η σχέση μας μαζί τους να μπορεί να γίνει ισοδύναμη, συμπληρωματική και όχι μιμητική ή υποτακτική. Μπορούμε!

ΙΕΡΑΡΧΗΣΗ ΑΞΙΩΝ

Δημήτρης Αντ. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wodpress.com

Ηπειρωτικός Αγών, 28 Μαΐου 2022

Με τη σύλληψη, ένα πατρικό σπερματοζωάριο ενώνεται με ένα μητρικό ωάριο. Ένα ζωντανό ον γεννιέται, αισθητό από όλους. Όμοιό του δεν υπάρχει. Κανένας δεν έχει τα ίδια δακτυλικά αποτυπώματα, ίδιο DNA με έναν άλλο, κάποιος είναι ισχυρότερος, ωραιότερος, διαφορετικά προικισμένος με ικανότητα να απομνημονεύει, να ερμηνεύει, να λύνει προβλήματα, από κάποιον άλλον. Όλες αυτές οι άπειρες διαφορές προσδίδουν σε «εκλεκτούς» πλεονεκτήματα, μόνο σε σχέση με το περιβάλλον τους. Η μυϊκή ισχύς, ικανότητα να παλεύει ή να τρέχει, η ομορφιά να προσελκύει το άλλο φύλο κλπ. Είναι διαφορετικοί όμως οι τομείς όπου καθένας έχει μια υπεροχή συγκριτικά με τους άλλους και ο ικανός σε ένα τομέα δεν σημαίνει πως είναι ικανός και στους άλλους. Κάποιος κόμπαζε πως νίκησε τον πρωταθλητή του σκακιού και της πυγμαχίας: τον πρωταθλητή του σκακιού στην πυγμαχία και της πυγμαχίας στο σκάκι! Βέβαια. λέγεται πως «Όπου φελά, παντού φελά». Κανένας όμως δεν πλεονεκτεί παντού. Οι διαφορές στο αισθητό Εγώ, επομένως, δεν είναι από τη φύση τους ιεραρχικές, αλλά η ανωτερότητα ή κατωτερότητά τους είναι συνάρτηση άλλων παραγόντων. Μετά τη γέννηση του παιδιού, μπορεί να αντισταθμισθούν σε μεγάλο βαθμό οι μειονεκτικότητές του με κατάλληλη εκπαίδευση, άσκηση, ψιμυθίωση κλπ.

Στην ενδομήτρια ζωή, το έμβρυο αδυνατεί να αντιληφθεί την ύπαρξή του, καθώς τα αισθητήρια στην επιφάνεια του σώματός του δέχονται ίδια ερεθίσματα από μέσα του και απέξω του. Μόλις γεννηθεί όμως το νεογνό, διακρίνουν οι αισθητήρες του τη διαφορά ανάμεσα στα σταθερά ερεθίσματα του εαυτού του, και στα ποικίλα από το περιβάλλον του. Κάνει πια τις δικές του διεργασίες μέσα του, στον «ψυχικό» ή «πνευματικό» του κόσμο πονά ή χαίρεται, μαθαίνει, θέλει. Αυτός ο κόσμος, άμεσα αντιληπτός μόνον από το ίδιο το νέο πρόσωπο είναι άβατος από όλους τους άλλους, που απλώς τον συμπεραίνουν, τον νοούν. Το άβατο νοητό Εγώ λοιπόν, δεν μπορεί να συγκριθεί άμεσα με κανένα άλλο. Δεν υπάρχουν δύο ίδια νοητά Εγώ. Οι διαφορές τους δεν μπορούν να συγκριθούν καθιστώντας τον ιεραρχικά πλεονεκτικότερο από άλλους. Ασφαλώς, οι επικοινωνιακές δυνατότητες στα πλαίσια του κοινωνικού Εγώ, ιδίως με την ομιλία, γραφή, τέχνη κλπ, δημιουργούν έμμεσα ανισότητες, αλλά μπορούν και να αντισταθμίσουν ως ένα όριο τις νοητές διαφορές ποικίλων προσώπων, ποτέ όμως να τις καταργήσουν.

Ο άνθρωπος όμως είναι κοινωνικό ζώο. Κάποια στιγμή, με συγκεκριμένη κοινωνική τελετή, θα εισαχθεί στην κοινωνία. Εκείνη τη στιγμή δεν έχει παρά μία μόνο κοινωνική ιδιότητα: Μέλος της κοινωνίας. Επομένως όλα τα άτομα είναι ίσα και ίδια. Βέβαια από κει και πέρα, η ανθρώπινη επέμβαση αρχίζει να αίρει αυτή την ισότητα. Ο ένας αποκτά γη, εργοστάσια, καράβια, χρήματα, τίτλους ευγένειας, ποικίλα αξιώματα κλπ που δεν έχει ο άλλος. Αντίθετα από τις άλλες δύο υποστάσεις της ύπαρξής μας, όπου γεννιόμαστε διαφορετικοί, με την κοινωνική υπόστασή μας γεννιόμαστε ίσοι, αλλά η κοινωνική επέμβαση μπορεί να δημιουργεί ανισότητα με ιεραρχικές συνέπειες. Και η κοινωνική επέμβαση αποφασίζεται από το «πολιτικό ζώο». Κάποιοι εκλαμβάνουν πως αν είναι σε ένα τομέα ίσοι, είναι και σε όλους. Άλλοι ότι, αν κάπου υπερτερούν, υπερτερούν σε όλους (Αριστοτέλης).

Πόση σημασία έχει η ιεράρχηση των διαφορών, στο αισθητό, νοητό, κοινωνικό Εγώ; Ο άνθρωπος δεν είναι μόνο αγελαίο ή μόνο κοινωνικό ζώο, όπου κυριαρχούν απόλυτα οι βιολογικοί και οι κοινωνικοί νόμοι αντίστοιχα. Είναι πολιτικό ζώο, δηλαδή ένα ζώο που αποφασίζει αυτός ο ίδιος τους νόμους του. Η κοινωνία είναι δομημένη σε ρόλους. Καθένας διαδραματίζει διαφορετικό ρόλο, ενώ όλοι εξυπηρετούν κοινό σκοπό, που κύριος είναι η δημιουργία μιας αποθήκης αγαθών, για τις περιόδους ένδειας. Στην κοινωνία των μελισσών π.χ. μια μέλισσα είναι επιφορτισμένη να γεννά αυγά, άλλες να γονιμοποιούν την πρώτη και άλλες να παράγουν μέλι για να τρέφονται όλες. Τους δώσαμε ονόματα: Βασίλισσα, κηφήνες, εργάτριες, ιεραρχώντας με ανθρώπινα κριτήρια τις διαφορές των ρόλων. Αυτοί οι βασικοί ρόλοι ενέχουν ποικίλους υπορόλους, π.χ. οι εργάτριες να φονεύουν εχθρούς και τους κηφήνες μετά τη γονιμοποίηση της βασίλισσας. Αυτές οι διαφορές στους ρόλους όμως, αυτές οι ανισότητες, δεν είναι ιεραρχικές, κάποιος ανώτερος, κάποιος κατώτερος. Είναι υποχρεωτικές διαφορές, επιβαλλόμενες από φυσικούς/βιολογικούς νόμους. Ο άνθρωπος όμως, το πολιτικό ζώο, που αποφασίζει τους νόμους του ο ίδιος, τις ιεραρχεί. Ο βασιλιάς διατάζει και ο στρατιώτης υπακούει. Ο πλούσιος εργοδότης αποφασίζει και ο φτωχός εργαζόμενος δουλεύει για να τρέφονται και οι δύο. Η ιεράρχηση των διαφορών αυτών στηρίζεται στο ότι κάποιοι ρόλοι έχουν χαρακτήρα επιτελικής σκέψης και βούλησης, ενώ άλλοι εκτελεστικής. Οι επιτελικοί ρόλοι καθιστούν ευχερέστερη την ικανοποίηση της νοητής βούλησης. Ο άρχοντας, ο πλούσιος έχουν μεγαλύτερη δυνατότητα να ικανοποιούν τη βούλησή τους από τον αρχόμενο και τον πένητα. Βιολογικά, μόνον οι άνθρωποι μπορούν να αποφασίζουν για τους νόμους αυτής της ιεράρχησης. Επισημαίνεται ότι τέτοιοι ρόλοι έχουν ισχύ κυρίως στο κοινωνικό ωράριο των ενηλίκων, που αποτελεί τότε περίπου το ένα τρίτο του χρόνου τους.

Η ισότητα ή ανισότητα επομένως είναι βασική ιδιότητα του κοινωνικού Εγώ, όχι του αισθητού ή του νοητού. Η ελευθερία της βούλησης όμως είναι ιδιότητα του νοητού Εγώ, όχι του αισθητού ή του κοινωνικού. Και αυτό είναι το σημείο της αλληλεπίδρασης ελευθερίας και ισότητας. Και οι άνθρωποι αποφασίζουν με τους νόμους τους και τον τρόπο που δομούν την πολιτεία τους.

Υπάρχουν τρία κύρια πολιτεύματα: Μοναρχία, ολιγαρχία, δημοκρατία (Αριστοτέλης). Η μοναρχία (βασιλεία, τυραννία, δικτατορία, π.χ. United Kingdom, Royaume de Belgique κλπ) έχει συχνά το πλεονέκτημα της αποτελεσματικότητας, της σταθερότητας, καθώς ο μοναδικός άρχοντας λύνει συνήθως τις αντιφάσεις χωρίς συζητήσεις. Τυχόν λάθη στη λήψη απόφασης όμως πληρώνονται από την κοινωνία, όχι από τον μονάρχη. Στη δημοκρατία, όπως στις περισσότερες αρχαίες Ελληνικές πολιτείες, η βούληση είναι μοιρασμένη σε όλους τους πολίτες εξίσου. Ιδανικά όλες οι αντιφάσεις είναι εξωτερικευμένες και πρέπει ολόκληρη η κοινωνία να τις λύνει, αλλιώς υπάρχουν συγκρούσεις που μπορούν να οδηγήσουν σε αναρχία, διάλυση της πολιτείας. Τυχόν λάθη όλου του λαού πληρώνονται από τον ίδιο το λαό, που απολαμβάνει και τα επιτεύγματα των ορθών αποφάσεών του. Στις ολιγαρχίες (ή ρεπούμπλικες, π.χ. République française, Bundes republik Deutschland, Hellenic republic κλπ) οι αποφάσεις λαμβάνονται από εκπροσώπους του λαού που έχουν προεπιλεγεί από ολιγαρχίες (κόμματα). Κύριο μειονέκτημά τους είναι οι πελατειακές σχέσεις μεταξύ ψηφοφόρων και κομμάτων, που οδηγούν στο φαύλο κύκλο που συμφέρει την ολιγαρχία, όχι το λαό. Η εκλογή όμως μεταξύ προεπιλεγμένων είναι επικίνδυνη (Αριστοτέλης).

ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑ

Δημήτρης Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com

Πρωινός Λογος, Τρίκαλα, 26 Μαΐου 2022

Ο νοητός κόσμος μας είναι άβατος. Κανένας δεν μπορεί να ξέρει τι γνωρίζω, πώς νιώθω, τι θέλω. Από τον καιρό του Πλάτωνα αναγνωρίστηκαν τα 3 παραπάνω στοιχεία του, το γνωστικό (λογιστικό, γνώση), το συναισθηματικό (θυμοειδές, στάση) και το βουλητικό (επιθυμητικό). Από αυτά τα στοιχεία τα δύο έρχονται σε επαφή με τον έξω από εμάς, αισθητό, κοινόχρηστο κόσμο, αλλά μονόδρομα. Η Γνώση μας τροφοδοτείται από τα ερεθίσματα που εισάγονται μέσα μας από το περιβάλλον μας διαμέσου των αισθήσεών μας. Η Βούλησή μας τροποποιεί το περιβάλλον μας διαμέσου κινήσεων των μυών μας και εκκρίσεων των αδένων μας. Το Συναίσθημά μας όμως παραμένει το πιο απόκρυφο μέρος του εγώ μας. Ισορροπεί τη Γνώση με τη Βούληση. Συνδέεται με αυτές τις οδούς εισόδου και εξόδου της νόησής μας, αλλά το ίδιο μένει χωρίς άμεση επαφή με το περιβάλλον.

Η βούληση, ιδίως από τον Αριστοτέλη, αναγνωρίσθηκε πως έχει διπλή προέλευση. Ενεργοποιείται αφενός από το γνωστικό στοιχείο μας (προαίρεση) και αφετέρου αφεαυτής (όρεξη). Ο Hegel στο νοητό κόσμο και ο Marx στον αισθητό αναγνώρισαν την περιοδικότητα των αυτοματικών συστημάτων, όπως συναισθημάτων και βούλησης. Είδαν σ΄ αυτή την εξελισσόμενη περιοδικότητα, ένα συνδυασμό της αμετακίνησης κυκλικής κίνησης του Πυθαγόρα με τη διαρκή κίνηση του Ηράκλειτου, σα μια έλιξη που περνά περιοδικά από τις ίδιες φάσεις: Θέση, αντίθεση, σύνθεση, που αποτελεί τη θέση για την επόμενη σπείρα. Ο VanderPol είδε αυτή την περιοδικότητα σα μια ασύμμετρη ταλάντωση. Σύμφωνα με τους νόμους που διατύπωσε και που μπορούν να εκφρασθούν μαθηματικά, από τη θέση του “θέλω να” μετακινείται η βούληση διαμέσου μιας σωματικής πράξης στην αντίθεση του “θέλω να μη”, που είναι ανερέθιστη, ανθεκτική σε εξωγενή ερεθίσματα. Αυτή η πορεία χαρακτηρίζεται από θετική ανάδραση, έτσι που διαρκώς επιταχύνεται, ως ένα ουδό, ένα κατώφλι, την αντίθεση “θέλω να μη”. Αυτή πάλι  εξελίσσεται βαθμιαία, με αρνητική ανάδραση στη νέα θέση, περνώντας από την ενδιάμεση φάση του “δεν θέλω να”, στην οποίαν ένα ισχυρό εξωγενές ερέθισμα μπορεί να επισπεύσει την έλευση της θέσης “θέλω να”.

Οι γνωστικές ικανότητες μοναδικά του ανθρώπινου είδους είναι εκπληκτικές. Τα άλλα ζώα γεννιόνται με κάποιες γνωστικές δυνατότητες, τα φυσικά αντανακλαστικά τους. Τα ομοιόθερμα κυρίως πτηνά και θηλαστικά, μπορούν επιπλέον να μαθαίνουν αναπτύσσοντας εξαρτημένα αντανακλαστικά. Οι άνθρωποι μπορούμε να αναπτύσσουμε και δευτεροβάθμια εξαρτημένα αντανακλαστικά, μάθηση στηριγμένη όχι μόνο στα φυσικά αντανακλαστικά, αλλά και σε προσχηματισμένα εξαρτημένα. Η νέα αυτή ικανότητα επέτρεψε στους ανθρώπους να αναπτύξουμε λεκτικές ικανότητες, έναρθρο λόγο με μεγάλη ποικιλία ακουστικών (αργότερα και οπτικών, γραπτών) εκδηλώσεων που επιτρέπουν την ανταλλαγή εμπειριών, έτσι που οι ανθρώπινες γνώσεις έχουν αθροιστική ικανότητα. Καθένας γνωρίζει όχι μόνο ό,τι του έχει προσφέρει η εμπειρία του, τα εξαρτημένα αντανακλαστικά που ανέπτυξε, αλλά και οι εμπειρίες των άλλων γύρω του, ακόμη και εκείνες των περασμένων γενεών. Με αυτή την υπερτροφική γνωστική ικανότητά του ο Λόγος επικράτησε πάνω στο Συναίσθημα και τη Βούληση, αναστέλλοντας ως ένα βαθμό τις εκδηλώσεις τους. Η αναστολή των επιθυμιών, διατροφικών και γενετήσιων κυρίως, επέτρεψε να αναπτυχθεί ο πολιτισμός που βιώνομε σήμερα. Το τίμημα για τον καθένα μας είναι βαρύ. Η αναστολή της ικανοποίησης των συναισθημάτων και των επιθυμιών μας είναι η πηγή της δυστυχίας μας, παρόλο που η πρόοδος του πολιτισμού μας επέτρεψε να ικανοποιούμε ευκολότερα τα θέλω μας, τις ανάγκες του αισθητού Εγώ μας. Αυτή είναι η ουσία του σύγχρονου πολιτισμού μας που επιτεύχθηκε χάρη στην τεχνολογία. Κι όμως δεν είμαστε ευδαίμονες, διότι αυτό επιτεύχθηκε με αναστολή της ικανοποίησης του συναισθήματός μας. Αλλά αυτό, το συναίσθημα, χωρίς άμεσο αλλεπηρεασμό με το περιβάλλον, είναι το πιο αρχέγονο στοιχείο της ύπαρξής μας. Μ΄ αυτό γεννιόμαστε όταν οι γνώσεις μας είναι μηδενικές, και οι μόνες ανταποκρίσεις στο περιβάλλον μας είναι αντανακλαστικές· και όταν είμαστε ανίκανοι να εκφράσουμε τα θέλω μας. Εκφράζομε όμως από την πρώτη στιγμή το συναίσθημά μας, με κλάμα, γέλιο, κινήσεις, εκκρίσεις. Η μητέρα προσλαμβάνει αυτές τις εκφράσεις και ανταποκρίνεται κατάλληλα.

Αυτό λοιπόν, το ουσιώδες, στοιχείο της νόησής μας είναι εντελώς παθητικό, νοιώθομε ευτυχισμένοι ή δυστυχισμένοι και τίποτε άλλο; Κι όμως το συναίσθημα επηρεάζει βαθύτατα την αλληλεπίδραση με το περιβάλλον μας. Αναφέρθηκε ήδη πως, μαζί με τη βούληση, ταλαντώνεται, έτσι που να επηρεάζει την οδό εξόδου, τη βούληση, της νόησής μας. Επηρεάζει όμως και την είσοδο. Το συναίσθημα είναι που κατευθύνει την προσοχή μας εστιάζοντάς την κάπου. Ο όρος “στάση” εκφράζει καλύτερα αυτή τη λειτουργία. Το συναίσθημα στρέφει την προσοχή μας προς κάποιο στοιχείο (ή την αποστρέφει). Η προσοχή είναι μια περίεργη αμιγώς πνευματική λειτουργία και συνίσταται στο ότι μειώνει τη διεγερσιμότητα όλων των αισθήσεών μας πλην μιας, εκείνης που εστιάζεται στο επιλεγμένο σημείο. Μ΄ αυτό τον τρόπο αυξάνεται σα με μεγεθυντικό φακό, η αισθητική ικανότητά μας. Όμως η προσοχή μπορεί να κουράζεται. Είναι δύο ειδών. Είναι η προσοχή που έλκεται στρεφόμενη προς κάποιο σήμα που είναι ισχυρό και απότομο. Ένας κρότος, μια λάμψη, το ξαφνικό κλάμα του παιδιού, διεγείρουν αμέσως την προσοχή μας. Αυτού του είδους η προσοχή δεν κουράζεται. Παράλληλα με την ευαισθητοποίηση των αισθήσεών μας αναστέλλει και κάθε καταστολή, όπως είναι η νύστα για να κοιμηθούμε. Γενικευμένη διέγερση. Υπάρχει όμως και η κατευθυνόμενη προσοχή από το Λόγο. Αυτή κοπούται. Μπορούμε να συγκεντρώσουμε την προσοχή μας εκούσια για λίγα δευτερόλεπτα μόνο, ενώ, με διαλείμματα, ως λίγες ώρες (περί τις 3). Μετά από αυτό το διάστημα απαιτείται ανάπαυση, που, όχι σπάνια, συνοδεύεται από ύπνο. Έτσι, η εκούσια προσοχή μας κατευθύνεται από το σκοπό, τη βουλητική επιθυμία μας που ελέγχεται από τη λογική μας. Κάθε προσπέλαση στο στόχο ενισχύει την εστίαση της προσοχής ως την κόπωσή της. Τότε έρχεται αναγκαστική ανάπαυση, έτσι που και η προσοχή ακολουθεί την πορεία των ταλαντώσεων τύπου VanderPol. Μετά από μια φάση ανάπαυσης, ξανααναλαμβάνει ο σκοπός την ισχύ του, ως την πραγματοποίησή του, που θα φέρει την ικανοποίηση του συναισθήματός μας. Αυτή είναι η στιγμή της ευδαιμονίας μας.

Ο σύγχρονος πολιτισμός μας, με τα θαυμαστά επιτεύγματά του, είναι δυστυχισμένος. Η ισορροπία ανάμεσα στο Λόγο, το Συναίσθημα και τη Βούληση, τις (φυσικές) Επιστήμες με την τεχνολογία τους, την Τέχνη και τις κοινωνικές Επιστήμες με την πολιτική που τις ακολουθεί, όπως υπήρξε μία μόνο φορά, στην αρχαία Αθηναϊκή Δημοκρατία, είναι που μπορεί να συμβάλλει στο στόχο της ατομικής και πολιτειακής ευδαιμονίας. 

ΠΑΡΑΠΟΝΟ ΠΙΣΤΟΥ

Δημήτρης Αντ. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com

Κοινή Γνώμη, 24 Μαΐου 2022

Έπεσα στη μέση κάποιας εκπομπής του ραδιοφώνου. Δεν έμαθα ποιος τα έλεγε. Ήταν η απελπισμένη, οργισμένη, βλάσφημη φωνή ενός Εβραίου από τα στρατόπεδα των Ναζί. “Αν υπάρχει Θεός, θα πρέπει να πέσει να μου φιλήσει τα πόδια για να τον συγχωρήσω. Μάθαμε ότι όσες φορές μας έστειλε ο Θεός μια καταστροφή, κατακλυσμό, κλπ, ήταν διότι είχαμε εγκαταλείψει την πίστη μας σε Εκείνον. Αυτή τη φορά όμως τιμωρούμαστε επειδή εμμένομε στην πίστη μας”. Ανατριχιαστικό!

Τι να φανταστώ; Ένα είναι ότι δεν υπάρχει Θεός. Ποτέ κανένας δεν τον είδε, βεβαιώνει ο Θεολόγος Ιωάννης. Πώς να πιστέψω ότι υπάρχει κάποιος που ποτέ κανένας δεν τον έχει δει; Όσες προσπάθειες έγιναν να αποδειχθεί λογικά η ύπαρξή Του, κατέληξαν σε αδιέξοδο. Από την άλλη, το ότι δεν μπορώ να δω κάτι δε σημαίνει ότι δεν υπάρχει. Όσες προσπάθειες έχουν γίνει να αποδειχθεί ότι δεν υπάρχει, κατέληξαν σε αδιέξοδο. Απλώς μιλάμε για αναπόδεικτη πίστη, όχι για λογική γνώση. Και η πίστη δεν μπορεί να επιβεβαιωθεί με αισθητή παρατήρηση, χωρίς να σημαίνει ότι είναι λανθασμένη. Καθημερινά κατακλυζόμαστε από παντού με πληροφορίες που τις πιστεύομε ή όχι, συχνά σκόπιμα σκηνοθετημένες, ακριβώς για να μας εξαπατήσουν.

Άλλη σκέψη είναι ότι οι Εβραίοι τιμωρούνται επειδή σταύρωσαν το Χριστό. Ναι, μα ο ίδιος ο Ιησούς δίδαξε τη συχώρεση. “Τότε προσελθὼν αὐτῷ ὁ Πέτρος εἶπε· Κύριε, ποσάκις ἁμαρτήσει εἰς ἐμὲ ὁ ἀδελφός μου καὶ ἀφήσω αὐτῷ; ἕως ἑπτάκις; λέγει αὐτῷ ὁ Ἰησοῦς· οὐ λέγω σοι ἕως ἑπτάκις, ἀλλ᾿ ἕως ἑβδομηκοντάκις ἑπτά” (Ματθαίος). Η σκέψη της τιμωρίας των Εβραίων 2000 χρόνια αργότερα είναι ασύμβατη με τη διδασκαλία του Ιησού. Κάθε προσπάθεια για να αποδειχθεί το εξορισμού αναπόδεικτο είναι μάταιη. Το πιστεύομε ή όχι. Όμως, τελικά ενεργούμε σύμφωνα με την πίστη μας. Τι κάνομε;

Τα θαύματα έχουν προβληθεί σαν αποδεικτικά στοιχεία. Όμως, όλα είτε εξηγούνται στη βάση των φυσικών νόμων και της στατιστικής τυχαιότητας ή δεν έχομε επαρκή στοιχεία για να τα κρίνουμε. Ακόμη και για την Ανάσταση του Κυρίου, έχομε τη μαρτυρία δύο αυτοπτών, Ματθαίου και Ιωάννη, έστω και σε αντίγραφα, όσο αξιόπιστες είναι οι αντιγραφές, αλλά και σ΄ αυτά μαθαίνομε ότι οι μαθητές Του Τον είδαν, Τον άκουσαν, αλλά κανείς ποτέ δεν Τον άγγιξε. Μα η αφή είναι η πιο αξιόπιστη από τις αισθήσεις μας. Τελικά, πιστεύομε ή όχι; Και, επομένως, τι κάνομε;

Μια απάντηση μπορεί να στηριχτεί σε ό,τι έγραψα ήδη. Τα θαύματα μπορούν να εξηγηθούν στη βάση των φυσικών νόμων, στο “Έλα Χριστέ και Παναγιά, κούνα και συ το χέρι σου”, που αντιστοιχεί στο αρχαίο “Συν Αθηνά και χείρα κίνει”. Τα φυσικά αποτελέσματα των ανθρώπινων πράξεων οφείλονται στις ανθρώπινες ενέργειες και δεν επιτρέπεται να τα φορτώνουμε στον Αόρατο Θεό. Αυτή τη στιγμή είναι μάταιο να μεμφόμαστε τον Κύριο για ό,τι συμβαίνει στην Ουκρανία. Υπεύθυνοι είναι άνθρωποι. Ο Θεός, λέει η πίστη μας, μας έδωσε το δικαίωμα να διαλέξουμε. Να φάμε ή να μη φάμε τον απαγορευμένο καρπό. Αφότου τον φάγαμε, έχομε εμείς ακέραιη την ευθύνη για ό,τι κάνομε και τις συνέπειές του, χωρίς παραβιάσεις των φυσικών νόμων που, αν υπάρχει προσωπικός Θεός, αυτές είναι η βούλησή Του. Σαν οδηγός των πράξεών μας όμως η διδασκαλία του Ιησού, ισχύει είτε πιστεύομε ότι υπάρχει Θεός είτε όχι. Υπάρχουν, φυσικά, δυσνόητα σημεία, αλλά, μην ξεχνάμε ότι τα κείμενα που διαθέτομε είναι αντίγραφα των αρχικών, που κι αυτά ήταν ό,τι θυμόνταν ή είχαν ακούσει οι Ευαγγελιστές. Τα σφάλματα που έχουν υπεισέλθει επομένως είναι αναμενόμενα και μεγάλα. Παρά ταύτα, δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ότι ο κεντρικός άξονας της διδασκαλίας του Κυρίου είναι το “Αγαπάτε αλλήλους” σε ατομικό επίπεδο και το “Ειρήνη υμίν” σε κοινωνικό. Τα όσα ανατριχιαστικά υπέφεραν οι Εβραίοι από το ναζισμό δεν ήταν τιμωρία του Θεού για παράβαση των εντολών Του, αλλά ευθεία συνέπεια των ανθρώπινων πράξεων. Τα όσα υποφέρουν αυτή τη στιγμή οι άνθρωποι στην Ουκρανία δεν οφείλονται στον Κύριο, αλλά σε ανθρώπινες ενέργειες.

Η κοινωνία αποτελείται από ανθρώπους. Λειτουργεί με νόμους που οι άνθρωποι αποφασίζουν. Έχει ηγέτες που τα μέλη της τους ανέχονται. Και η κοινωνία έτσι σχηματισμένη από ανθρώπους ασκεί στον καθένα βία για να ακολουθεί τους νόμους της. Το άτομο είναι ανίσχυρο απέναντι στην κοινωνία, όσο ανίσχυρο είναι και απέναντι στο Θεό που πιστεύει. Είναι άδικο και λάθος να φορτώνουμε την ευθύνη των πράξεων μιας κοινωνίας στα μέλη της. Είναι η κυνική δικαιολογία της άρχουσας τάξης που ισχυρίζεται πως κάθε κοινωνία έχει αρχηγό της αυτόν που της αξίζει και επομένως δεν πρέπει να διαμαρτύρεται. Έτσι δικαιολογεί τον ισχυρισμό της ότι δίκαια αυτή είναι η τάξη που άρχει.

Και τι κάνω εγώ, ο αδύναμος πολίτης, όταν βρεθώ μπροστά σε μια κοινωνία που με αδικεί παράφορα; Αυτό που δεν πρέπει να κάνω είναι να παραβώ τους νόμους. Είμαι ο αδύναμος πολίτης και η κοινωνία είναι ο ισχυρός θεός. Θα με τσακίσει. Αυτό που μένει είναι να αγωνισθώ για να αλλάξει ο άδικος χαρακτήρας της κοινωνίας. “O άνθρωπος γεννήθηκε ελεύθερος και παντού είναι σιδεροδέσμιος. Η κοινωνία είναι άδικη, διότι δίνει περισσότερα δικαιώματα στους προνομιούχους“, έλεγε ο J. J. Rousseau. Αν η κοινωνία είναι άδικη, αδικεί όχι μόνον εμένα, αλλά και πλήθος άλλων. Κι όλοι μαζί σαν ενότητα δεν είμαστε πια το ίδιο αδύναμοι. Έτσι προέτρεπε ο φιλόσοφος στη μεγαλειώδη επανάσταση που ακολούθησε και διαμόρφωσε από κει και πέρα την ιστορία του κόσμου.

Αυτή τη στιγμή βιώνομε μια κατάσταση όπου μια μεγάλη δύναμη, οι ΗΠΑ, επιδιώκει να γίνει ο μόνος κυρίαρχος του κόσμου. Εμπόδιο βλέπει δύο άλλους γίγαντες, τη Ρωσία και την Κίνα. Η σύγκρουση στην Ουκρανία δίνει μια αναπάντεχη ευκαιρία. Η συνέχιση του πολέμου θα φθείρει μοιραία τον ένα από τους γίγαντες. Με πρόσχημα την παραβίαση των συνόρων της Ουκρανίας παρέχουν αμέριστη βοήθεια για να συνεχιστεί ο πόλεμος. Δεν σκοτώνονται εκεί Αμερικανοί, όπως στο Βιετνάμ, Ιράκ, Αφγανιστάν. Από την άλλη, οι Ρώσοι, με πρόσχημα πως οι Ουκρανοί ασκούν γενοκτονία κατά των Ρωσόφωνων/Ρωσόφιλων εισέβαλαν σκορπώντας παντού τον όλεθρο. Αν αυτή η κατάσταση συνεχιστεί, θα οδηγήσει αναπόφευκτα στον τρίτο, πυρηνικό παγκόσμιο πόλεμο, που θα αφανίσει τη ζωή στη γη. Μ΄ αυτό τον όλεθρο ο τιμωρός Θεός της Παλαιάς Διαθήκες θα έχει αποδείξει ότι υπάρχει. Μόνο που δεν θα επιβιώνει πια ούτε ένας Νώε για να πιστέψει.

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΑ ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΑΜΑΡΤΗΜΑΤΑ

Δημήτρης Αντ. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com

Ηπειρωτικός Αγών, 21 Μαΐου 2022

Στις σοβαρές προσπάθειές μας υπάρχει στρατηγική και τακτική. Η στρατηγική αφορά κυρίως τους σκοπούς της επιχείρησης, η τακτική τις μεθόδους για την επίτευξή της. Στρατηγική σημαίνει επιτελικό έργο, τακτική, εκτελεστικό. Στις πολεμικές επιχειρήσεις, η στρατηγική αποφασίζεται από την πολιτική, η τακτική από τους στρατιωτικούς. Στην τακτική ο υπεύθυνος αποβλέπει στο χώρο εδώ και στο χρόνο τώρα, στη στρατηγική ο υπεύθυνος αποβλέπει στο μέλλον και πέρα από στον περίγυρο του τόπου.

Στη διάρκεια της αρκετά μακράς ζωής μου βίωσα σειρά από λάθη στρατηγικά στην πολιτική μας και στην οικονομική μας ανάπτυξη. Η ιδιαίτερη πατρίδα μου, η Σύρα, είναι ένας βράχος με ασήμαντη παραγωγή. Είχε, ωστόσο, ένα χωρικό και ένα χρονικό πλεονέκτημα. Χωρικά, γεωγραφικά, διέθετε αξιόλογο φυσικό λιμάνι και βρισκόταν στο μέσο του Αιγαίου πελάγους. Χρονικά, ιστορικά, ένα μακρό διάστημα βρισκόταν υπό Γαλλική προστασία και όχι κάτω από την Οθωμανική κυριαρχία. Στα παιδικά μου χρόνια ευημέρευε. Ο κόσμος ζούσε από ποικίλες πηγές. Η τοπική παραγωγή ήταν ασήμαντη με μερικά πρώιμα κολοκυθάκια και φασολάκια. Πολύ πιο σημαντικές πηγές ήταν ότι, όντας πρωτεύουσα των Κυκλάδων, συγκέντρωνε διοικητική εξουσία, με πλήθος δημόσιων υπαλλήλων, έτσι που πολλοί μισθοί εισάγονταν για το πλήθος τους. Άλλη πηγή ήταν η ναυτιλία. Πολλοί νέοι Συριανοί ήταν ναυτικοί είτε σε εταιρίες πλοιοκτητών ή σε ψαράδικα καΐκια ή σε κατασκευές πλοίων, Νεώριο, Καρνάγιο, Ταρσανά. Άλλη, πολύ σημαντική πηγή ήταν τα εργοστάσια. Στην παιδική μου ηλικία, προπολεμικά, μεγάλο πλήθος, συχνά νέων γυναικών, εργάζονταν σε κλωστοϋφαντουργία, αλλά και βυρσοδεψία, γυαλάδικο, μπαρουτάδικο κλπ. Στην κατοχή καταργήθηκαν τα πάντα. Την ελάχιστη παραγωγή την έπαιρναν τα στρατεύματα κατοχής για τις ανάγκες τους. Και τη διεθνή βοήθεια από τον Ερυθρό Σταυρό την εμπόδιζε με εμπάργκο η Αγγλία, για να πιέσει τον κατακτητή. Ολέθρια απόφαση. Οι κατακτητές διατηρούνταν από την ελάχιστη τοπική παραγωγή, ενώ οι ντόπιοι πέθαιναν από πείνα (άγνωστο πόσοι, οι εκτιμήσεις λένε από το ένα τρίτο ώς το ένα όγδοο του πληθυσμού) και τους καθημερινούς βομβαρδισμούς από τα συμμαχικά αεροπλάνα. Με την απελευθέρωση, καμιά από τις σημαντικές πηγές δεν επανήλθε, εκτός από τη δημοσιοϋπαλληλική. Ώσπου, τη δεκαετία του ΄70 το μεράκι ενός εφοπλιστή, του Γουλανδρή, αναβίωσε το Νεώριο. Απασχόλησε, δεν ξέρω πόσους ακριβώς, πάντως συν ή πλην 2000 εργαζομένους. Απ΄ αυτούς ζούσαν οι οικογένειές τους, περί τους 8000 ανθρώπους. Οι μισθοί τους καταναλώνονταν κυρίως μέσα στο νησί, έτσι που η οικονομική ωφέλεια ήταν μεγάλη για όλο το νησί. Το μειονέκτημα ήταν ότι το νησί δεν άντεχε τέτοια μονομερή ανάπτυξη. Αντί να είναι το Νεώριο Συριανό, έγινε η Σύρα Νεωριανή. Η διάχυτη δυσφορία, που δεν ήταν εμφανές γιατί ακριβώς υπήρχε (είναι τόσο αόριστο αυτό που έγραψα!) ενίσχυσε εξωφρενικές απαιτήσεις των εργαζομένων, που, τελικά, οδήγησε στη διάλυση του Νεωρίου. Η Σύρος πλησίασε να επιστρέψει στα γκρίζα μεταπολεμικά χρόνια της μιζέριας. Ευτυχώς είχαν πέσει αρκετά χρήματα στο νησί και άρχισε η νέα “βιομηχανία”, ο τουρισμός. Το νησί ομόρφηνε και έγινε πόλος έλξης για ντόπιους και ξένους τουρίστες.

Στη στεριανή Ελλάδα υπήρξε η κατοχική και εμφυλιακή ερήμωση, όταν οι άλλες Ευρωπαϊκές χώρες ανασυγκροτούνταν. Μετεμφυλιακά, επικράτησε ένα ολοκληρωτικό καθεστώς, με επίφαση δημοκρατίας, όταν οι πολίτες χωρίζονταν όχι ανάλογα με τις πράξεις τους, αλλά με τα φρονήματά τους. Η παρακολούθηση των πολιτών από το κράτος ήταν ευκολότερη στα μικρά μέρη όπου πώς μιλά ο καθένας ήταν γνωστό σε όλους και άρχισε η μαζική μετανάστευσή τους στις μεγάλες πόλεις, όπου η ανωνυμία ήταν προνόμιο. Η βοήθεια του σχεδίου Μάρσαλ, χρησιμοποιήθηκε στην περιοχή της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης με την εύλογη δικαιολογία ότι η ανάπτυξη απαιτεί εξάρτηση κάθε επιχείρησης από άλλες και η απουσία δρόμων την εμπόδιζε. Βοηθούσε επίσης στο να μη γίνεται επιστράτευση των χωρικών από επαναστατικές δυνάμεις. Η οικονομία ήταν κυρίως πρωτογενής, καλλιέργεια της γης και κτηνοτροφία. Διαδοχικές ικανές κυβερνήσεις αντέδρασαν ποικιλοτρόπως. Δημιούργησαν δρόμους, ώστε να φθάνουν στην επαρχία εύκολα τα αγαθά που υπήρχαν στις μεγαλουπόλεις. Χρησιμοποιήθηκαν όμως για να φύγουν πιο εύκολα οι επαρχιώτες κατευθυνόμενοι στις πόλεις. Δεν δόθηκε η βοήθεια για την τοπική ανάπτυξη. Η βιομηχανική ανάπτυξη δεν επιτεύχθηκε, διότι δεν μπορούσε να αντιδράσει στο διεθνή ανταγωνισμό. Δόθηκε οικονομική βοήθεια από άλλους πολιτικούς, χωρίς όμως προϋποθέσεις, με κριτήριο κυρίως την εξαγορά ψήφων. Ανάπτυξη της επαρχίας δεν έγινε. Και οι προσδοκώμενοι ψήφοι δεν ήλθαν, διότι η ψηφοφόροι των επαρχιών ζούσαν στις μεγαλουπόλεις από τις οποίες είχαν αφαιρεθεί κεφάλαια υπέρ της υπαίθρου και οι κάτοικοί τους, ψηφοφόροι των επαρχιών, υπέφεραν από μείωση των αποδοχών τους. Να μη συνεχίσω. Η Ελλάδα εγκατέλειψε την παραδοσιακή πρωτογενή παραγωγή, γεωργία, κτηνοτροφία, ναυτιλία, αντί να τις εκσυγχρονίσει, χωρίς να την αντικαταστήσει με δευτερογενή, βιομηχανική. Συγχρόνως, αποβιομηχανοποιήθηκε ως μη ανταγωνιστική, αντί να εκσυγχρονισθεί για να γίνει ανταγωνιστική. Έμεινε η τουριστική ανάπτυξη που αποδίδει πολλά, καθώς με εργασία λίγους μήνες το χρόνο, πετυχαίνει πολλά. Όμως, ο τουρισμός είναι, εκτός από τους ασήμαντους ντόπιους, εξαρτώμενος από τη διεθνή κατάσταση. Οποιαδήποτε διεθνής κρίση, οικονομική, πολεμική, υγειονομική, έχει άμεση συνέπεια στον τουρισμό. Μεγαλύτερη εξάρτηση της χώρας μας από ξένους.

Η σωστή ανάπτυξη έχει στόχο πρώτιστα την ικανοποίηση του συνολικού δήμου. Η απόκτηση κερδών και η απασχόληση με καλούς μισθούς είναι συνέπειες του έργου της ανάπτυξης, παραγωγής αγαθών και προσφοράς υπηρεσιών. Σε όλες τις κυβερνήσεις που θυμάμαι, αντίθετα, δόθηκε προτεραιότητα στην αποκομιδή κερδών από δεξιόστροφα καθεστώτα ή στην ικανοποίηση των εργαζομένων από αριστερόστροφα. Σε όποια χωριά βρέθηκα στο εξωτερικό, έβλεπα τουριστικές εγκαταστάσεις, αλλά, πάντοτε και μια τοπική βιοτεχνία. Τέτοια ανάπτυξη σε ελάχιστα μέρη έχω δει στην Ελλάδα. Μια πετυχημένη εξαίρεση-παράδειγμα είναι το Μέτσοβο που έχει 4 τουλάχιστον βιοτεχνίες που διατηρούν οικονομική δραστηριότητα όλο το χρόνο και, λόγω της παρουσίας τους, διατηρεί τουρισμό όλο το έτος. Το κράτος μας είναι ανεπαρκές. Αφήνει την πρωτοβουλία στους ιδιώτες, αλλά, για να μην καταχρώνται το δημόσιο συμφέρον, προβάλλει αφάνταστη γραφειοκρατία που εμποδίζει την ανάπτυξή τους. Ο ρόλος του κράτους όμως είναι κυρίως επιτελικός, των ιδιωτών εκτελεστικός. Το κράτος δεν πρέπει τόσο να επιβάλλει περιορισμούς, όσο να χρησιμοποιεί κίνητρα για την ανάπτυξη επιτελικών στόχων που προκρίνει. Και να αποβλέπει πρώτιστα στην ικανοποίηση των Ελληνικών αναγκών και έπειτα διεθνών για τις αναγκαίες ανταλλαγές, και δευτερευόντως στη δημιουργία κερδών των επενδυτών ή μισθών των εργαζομένων. Και να στηρίζεται στους τοπικούς, κυρίως ανεξάντλητους, πόρους, γη, θάλασσα, αέρα, ήλιο. Πρώτα επιλέγονται στόχοι κι έπειτα γίνεται χρηματοδότηση.  

ΠΑΡΑΚΜΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

Δημήτρης Αντ. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com

Πρωινός Λόγος, Τρίκαλα, 19 Μαΐου 2022

Διάβασα τελευταία ένα βιβλίο του Βασίλη Στεριάδη με τίτλο: “Η Τέχνη της Ανάγνωσης”. Είναι μια κριτική των σύγχρονων, δηλαδή της “γενιάς του ΄70”, ποιητών. Ομολογώ ότι δυσκολεύτηκα να το καταλάβω. Ίσως φταίει η συνειδητή παιδεία μου. Όμως μου άφησε κάποιες σημαντικές, για μένα τουλάχιστον, σκέψεις. Όταν ήμουν έφηβος, προ αμνημονεύτων ετών, αποπειράθηκα, όπως κάθε νέος, να γράφω ποιήματα. Στη συνέχεια όμως, ως γιατρός, ακαδημαϊκός δάσκαλος σε μια φυσική επιστήμη, πίεσα τον εαυτό μου να απαλλαγώ από την ποιητική μου τάση, για να γράφω με όσο γίνεται μεγαλύτερη ακριβολογία. Έτσι όμως αποξενώθηκα από την ποίηση, και μάλιστα τη σύγχρονη. Ίσως όμως φταίει και η σύγχρονη τάση της ποίησης που αποξενώθηκε από το γενικό, τον ποιητικά απαίδευτο λαό. Και το φαινόμενο μοιάζει να είναι διεθνές.

Στον τόπο μας σε μια πολύ μακρά περίοδο αρχίζοντας από την αρχαιότητα και διαμέσου της Βυζαντινής εποχής με τα αριστουργήματα π.χ. του ακάθιστου ύμνου, των ακριτικών τραγουδιών, του Ερωτόκριτου κλπ, πέρασε η ποίηση μετά την επανάσταση από μια ανιούσα πορεία. Από τους Σολωμό, Κάλβο, Παλαμά, Καβάφη και πλήθος άλλων, κορυφώθηκε με τους Σεφέρη και Ελύτη που αναγνωρίστηκαν διεθνώς με το βραβείο Nobel. Από αυτούς κι έπειτα η ποίηση, ισχυρίζομαι, άρχισε να παρακμάζει. Χρειάζεται πρώτα να συνεννοούμαστε για το τι εννοούμε ποίηση και τι παρακμή της.

Φυσικά δεν μπορεί να υπάρξει καθολικά παραδεκτός ορισμός της ποίησης. Ωστόσο, οι περισσότεροι, πιστεύω, θα συμφωνήσουν ότι είναι μια μορφή καλής τέχνης, μαζί με τις λοιπές μορφές της, μουσικές και εικαστικές.  Όπως όλες οι άλλες, αποσκοπεί στη μεταφορά συναισθημάτων και τη δημιουργία συναισθηματικής ενότητας μιας κοινωνίας. Το μέσο της ποίησης είναι ο λόγος. Όμως ο λόγος περιγράφει κυρίως, δεν εκφράζει, συναισθήματα. Όταν θλίβομαι, το περιγράφω λέγοντας “λυπάμαι”. Το εκφράζω όμως κλαίγοντας και με άλλες συναφείς εκδηλώσεις που υπαγορεύονται από το φυτικό (ακούσιο) νευρικό μου σύστημα. Τα περισσότερα ανώτερα ζώα επικοινωνούν μεταξύ τους με ήχους που εκβάλλουν από το στόμα τους. Σε αντιδιαστολή, πολλά έντομα, ιδίως που ζουν κοινωνικά, επικοινωνούν με διαφορετικά ερεθίσματα, χημικά (οσμές) ή κινητικά (σα χορούς) κλπ. Οι άνθρωποι, χάρη στην ειδική διαμόρφωση των μορίων του στόματός μας και την ικανότητα να δημιουργούμε δευτεροβάθμια εξαρτημένα αντανακλαστικά, μπορούμε να αρθρώνουμε τις κραυγές που εκβάλλομε, δηλαδή να μιλάμε. Από τα 10 κλασικά μέρη του λόγου μας, μόνο τα επιφωνήματα διατηρούν, σαν τις ζωώδεις κραυγές, την ικανότητα της άμεσης μεταφοράς σημάτων, κυρίως συναισθηματικών. Πώς λοιπόν η ποίηση δομημένη με λέξεις μπορεί να μεταφέρει συναισθήματα;

Ο θεμελιώδης λογικός τρόπος για μεταφορά συναισθημάτων είναι η παρομοίωση, με τις παραλλαγές της. Δηλαδή, όταν περιγράφουμε κάτι που μοιάζει με κάτι άλλο που πρωτογενώς προκαλεί συναισθηματική διέγερση, συνειρμικά, με εξαρτημένα αντανακλαστικά δηλαδή, συγκινούμε. Παραλλαγές της παρομοίωσης είναι η μεταφορά, ο ανθρωπομορφισμός κλπ. Για παράδειγμα, η παρουσία της μητέρας μας γεννά σε όλους ποικίλα ευχάριστα συναισθήματα. Η μητέρα μας ταΐζει, μας ντύνει, μας κανακεύει. Αγαπώ πολύ τη δουλειά που κάνω. Αν πω “αγαπώ τη δουλειά μου γιατί, σαν τη μητέρα μου, με τρέφει, με ντύνει κλπ”, αυτό είναι παρομοίωση. Αν πω “η δουλειά μου με κανακεύει”, αυτό είναι μεταφορά. Μ΄ αυτό τον τρόπο κοινοποιώ τα συναισθήματα που μου προξενεί η δουλειά μου. Η ποίηση λοιπόν χαρακτηρίζεται από πλήθος τέτοιων παρομοιώσεων και μεταφορών. Το αντίστοιχό τους στις θετικές επιστήμες είναι η αναλογία, στην οποίαν οι νόμοι που διέπουν ένα σύστημα είναι παρόμοιοι με εκείνους που επικρατούν σε ένα άλλο γνωστό.

Παραδοσιακά η ποίηση χαρακτηρίζεται από την παρουσίαση του πεζού, του περιγραφικού μέρους της, όπως η ιστορία, αλλά “ηδυσμένα”, με μουσικά, άλογα στοιχεία, ρυθμό, ομοιοκαταληξία, ηχητική ομοιότητα των λέξεων κλπ. “Η χαρά εκλάμψει, η αρά εκλείψει”. Επιπλέον η παραδοσιακή ποίηση συνοδεύεται από μουσική (τραγούδι) με μελωδία και αρμονία, καθώς και από χορό. Βαθμιαία, ιδίως με την επέκταση της δυνατότητας για ανάγνωση ολοένα περισσότερου λαού, η ποίηση από ένα φαινόμενο προσλαμβανόμενο ακουστικά, έγινε οπτικό. Σήμερα τη διαβάζομε μόνοι μας, δεν την ακούμε. Έτσι μειώθηκε η κοινωνική σημασία της, καθώς όταν ακούν ένα ποίημα πολλοί, καθένας επηρεάζεται συναισθηματικά όχι μόνο από το κείμενο καθαυτό, αλλά και από τις αντιδράσεις σ΄ αυτό των λοιπών συνακροατών του. Έγινε η ποίηση ατομική απόλαυση. Βαθμιαία τα τρία στοιχεία, λόγος, μουσική, χορός, χειραφετήθηκαν και καθένα αναπτύχθηκε αφεαυτού.

Το συναίσθημά μας πηγάζει από τις αισθήσεις μας που η διέγερσή τους συνεπάγεται αντανακλαστικά θετικά (θετική ανάδραση) ή αρνητικά. Από τις πέντε κλασικές, είναι η όσφρηση, γεύση και αφή. Τα οπτικά και ακουστικά ερεθίσματα δεν γεννούν άμεσα αντανακλαστικά με ανάδραση στο περιβάλλον. Όμως η κατάλληλη διέγερσή τους μπορεί να προκαλεί γενικευμένη χαλάρωση ή διέγερση. Για παράδειγμα, ο ρυθμός, ακουστικός ή οπτικός, χαλαρώνει τόσο που μπορεί να υπνώσει. Το ίδιο τα ήπια ερεθίσματα, οι καμπύλες, οι βαθμιαίες αρμονικές ακολουθίες ήχων. Αντίθετα, ο θόρυβος, ιδίως ο κρότος, οι οξείες γωνίες, κλπ διεγείρουν. Με τέτοια στοιχεία διεγείρεται το συναίσθημά μας.

Τα επιπρόσθετα στοιχεία στο ποίημα (ομοιοκαταληξία κλπ) είναι όλα μουσικά, ακουστικά. Διαβαζόμενη η ποίηση, απογυμνώνεται από αυτά και μένει μόνο το θεμελιώδες, η παρομοίωση με τις παραλλαγές της. Αυτό έδωσε την ώθηση να αναπτυχθεί περαιτέρω. Άρχισε να παρομοιώνει τις εκφράσεις της όχι μόνο με φυσικά όντα, ουράνια, θαλασσινά, γήινα, κλπ, αλλά και με νοητές ιδέες, όχι σπάνια παράλογες, οπωσδήποτε όχι κοινά αντιληπτές από όλους. Σταθμός σ΄ αυτή την εξέλιξη ήταν ο André Breton, θεμελιωτής του σουρρεαλισμού. Μ΄ αυτό τον τρόπο όμως η ποίηση απομακρύνθηκε από το ευρύ κοινό απευθυνόμενη μόνο στους μυημένους, εκείνους που μελετούν συστηματικά τον ποιητικό λόγο. Κι έτσι απομακρύνθηκε από τον πρωταρχικό στόχο κάθε έργου τέχνης, τη συναισθηματική ενότητα της κοινωνίας. Αυτή την απομάκρυνση εννοούσα λέγοντας παρακμή. Απόπειρες επαναφοράς έγιναν, όπως π.χ. με μελοποίηση σπουδαίων ποιημάτων από πολλούς, σε μας πρωταρχικά από το Μίκη Θεοδωράκη.

Η κριτική του Στεριάδη δείχνει βαθύτατη γνώση της σύγχρονής του ποίησης. Από μια κριτική όμως περιμένω να μου δώσει το κλειδί, τον κώδικα, που θα μου επιτρέψει να με αγγίξει το κρινόμενο έργο. Αλλά ο συγγραφέας, σημαντικός ποιητής ο ίδιος, χρησιμοποιεί σε μεγάλο βαθμό τον ποιητικό λόγο στη συγγραφή του. Αυτός ο τρόπος γραφής του είναι που έκανε το εξαίρετο κείμενό του σε μένα, τον αμύητο, δυσνόητο. Παρόλα αυτά, σαν ποιητικό κείμενο, με συγκίνησε προτρέποντάς με να σκεφτώ και να γράψω αυτό το άρθρο.

ΠΑΡΑΛΛΑΓΕΣ ΦΟΒΟΥ

Δημήτρης Αντ. Σιδερής, dimitrissideris.wordpress.com

Κοινή Γνώμη, 17 Μαΐου 2022

Πόνος και ηδονή είναι τα κύρια αισθήματα που πολώνουν τη συμπεριφορά μας από την αποφυγή του ενός προς την επιδίωξη της άλλης. Συνοδεύονται από συναισθήματα δυσάρεστα ή ευχάριστα αντίστοιχα. Με την ανάπτυξη εξαρτημένων αντανακλαστικών μαθαίνομε να νιώθουμε δυσάρεστα ή ευχάριστα, ακόμη και χωρίς την άμεση επαφή με το οδυνηρό ή το ηδονικό αίτιο. Τα αντίστοιχα συναισθήματα, που είναι βέβαια μελλοντικά, αφού εμφανίζονται σε αναμενόμενη, όχι παρούσα, αιτία, είναι φόβος και ελπίδα. Θα ασχοληθώ με το φόβο. Αφορά τον πόνο, το αίσθημα που συμβάλλει κυρίως στη διατήρηση της ύπαρξής μας, ενώ η ηδονή συμβάλλει στην ποιότητα της ζωής μας, και τη διατήρηση του είδους μας.

Ο φόβος παίρνει ποικίλες μορφές. Μια είναι η αγωνία. Όπως δηλώνει το όνομά της, συνδέεται με τον αγώνα. Αγώνας υπάρχει όταν αντιμετωπίζεται μια πρόκληση και προς αυτή στρέφεται η δραστηριότητά μας. Αυτή είναι γενικά πάλη ή φυγή και αποτελεί τα στοιχεία της υπερέντασης, του στρες. Παλεύομε ή τρέχομε να φύγουμε ανάλογα με το αν αγωνιζόμαστε για να επιτεθούμε σε μια λεία ή να απομακρυνθούμε από την απειλή να γίνουμε εμείς η λεία άλλων. Η υπερένταση επιτυγχάνεται με επιστράτευση πολύπλοκων νευρορμονικών μηχανισμών. Επικρατούν το συμπαθητικό νευρικό σύστημα και η έκκριση αδρεναλίνης που και τα δύο αυξάνουν την ταχύτητα των αντιδράσεών μας υπερχρησιμοποιώντας τις διαθέσιμες θρεπτικές ουσίες, σάκχαρο, οξυγόνο κλπ, ενώ υπερπαράγονται άχρηστες, όπως το διοξείδιο του άνθρακα και το γαλακτικό οξύ. Ταυτόχρονα εκκρίνονται ενδορφίνες, ορμόνες που μειώνουν την αντίληψη του πόνου, που θα ανέστελλε τις αντιδράσεις. Η λήψη εξωγενών ουσιών που δρουν σαν τις ενδορφίνες, αφενός βοηθούν στην επίτευξη επιδόσεων στους αθλητικούς αγώνες, αφετέρου προκαλούν ευφορία, καθώς μειώνουν τον πόνο, και μπορούν να γίνουν εθιστικές. Πρόκειται για μια κατάσταση συναγερμού, που αυξάνει τις πιθανότητες επιβίωσης, αλλά, αν διαρκέσει πολύ, εξαντλεί, καθώς οι χρήσιμες ουσίες καταναλώνονται ταχύτερα από όσο προσφέρονται και οι άχρηστες παράγονται γρηγορότερα από όσο μπορούν να αποβληθούν, ώσπου παραλύουν τα εκτελεστικά μας όργανα που παύουν να υπακούν στα νευρικά κελεύσματα.. Το ίδιο κάνει κάθε είδους συναγερμός.

Μερικές φορές αισθάνομαι φόβο χωρίς να μπορώ να εστιαστώ σε συγκεκριμένο αίτιό του. Άγχος! Κανονικά συνδέεται με την αίσθηση περιορισμού της δυνατότητάς μας να αναπνεύσουμε ή να κυκλοφορήσει η καρδιά μας το αίμα μας. Είναι το συναίσθημα που συνοδεύει τη δύσπνοια και τη στηθάγχη, η “αγκούσα”. Είναι υπαρξιακό άγχος. Καθώς δεν συνδέεται με συγκεκριμένο εστιασμένο αίτιο, που θα μπορούσαμε να το αντιμετωπίσουμε ή τουλάχιστον να αγωνιστούμε για να το εξουδετερώσουμε, δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτε γι΄ αυτό και γίνεται από τα πιο βασανιστικά συμπτώματα που υπάρχουν. Είναι τότε νεύρωση. Ένας τρόπος για να ξαλαφρώσουμε από το άγχος είναι, με ψυχολογικές μεθόδους όπως η ψυχανάλυση, να καταφέρουμε να συνειδητοποιήσουμε το συγκεκριμένο αίτιο που ξεκίνησε τη δημιουργία του συμπτώματος. Άλλος τρόπος είναι τα αντιαγχωτικά φάρμακα που δρουν αντιμετωπίζοντας τις βιοχημικές εξεργασίες που γίνονται στο κεντρικό νευρικό μας σύστημα και μεταφέρουν τα αγχογόνα ερεθίσματα.

Ακραία μορφή φόβου είναι ο πανικός. Σ΄ αυτόν αντιδρούμε σε μια απειλή με τόσο μεγάλη ταχύτητα, που δεν προλαβαίνομε να εστιαστούμε στο συγκεκριμένο αίτιο. Νιώθομε μια απειλή και χτυπάμε, δαγκώνομε, οτιδήποτε, είτε αποτελεί απειλή είτε όχι. Τρέχομε να φύγουμε, αλλά όχι έτσι που να απομακρυνόμαστε από το αίτιο.

Όπως τα άτομα, έτσι και τα έθνη, μπορούν να νιώθουν οδυνηρά ερεθίσματα και να φοβούνται ή και να πανικοβάλλονται. Αυτό το γνωρίζουν οι άρχουσες τάξεις και το εκμεταλλεύονται. Για να διατηρηθούν στην εξουσία, που τους αποφέρει οφέλη, ποικίλες μορφές ηδονής, διασπείρουν τον πανικό, έτσι που οι αρχόμενοι να χτυπούν, αλλά όχι αυτές που είναι η πραγματική αιτία. Για να το πετύχουν αυτό μετέρχονται ποικίλα μέσα που στην εποχή μας είναι πανίσχυρα, όπως είναι τα μαζικά μέσα επικοινωνίας. Η κυβέρνηση ή το καθεστώς μιας χώρας βλέπουν την αυξανόμενη δυσφορία των πολιτών τους. Για να στρέψουν αλλού την προσοχή, κατηγορούν κάποιον ξένο. Για την οικονομική δυσμενή κατάσταση ένα κράτος π.χ. λέει ότι οι γείτονές του έχουν εξοπλίσει νησιά στη γειτονιά του και το απειλούν, ενώ είχαν συμφωνήσει να μην το κάνουν. Αυτό μπορεί να είναι αλήθεια, ενδεχομένως μια άμυνα κατά των δικών του επιθετικών κινήσεων, οπωσδήποτε όμως δεν είναι η αιτία της οικονομικής δυσπραγίας του. Σε έσχατη ανάγκη θα φτάσει στον πόλεμο. Άλλες φορές η δυστροπία των πολιτών οφείλεται στην απουσία επαρκούς ελευθερίας τους. Σ΄ αυτό λοιπόν φταίνε οι άλλοι που έχουν αναπτύξει πανίσχυρες στρατιωτικές βάσεις γύρω τους ενώ είχαν συμφωνήσει να μην επεκτείνουν τη στρατιωτική τους συμμαχία ούτε μια ίντσα και όμως την άπλωσαν σε 14 χώρες. (Der Spiegel, ThePressProject, Παναγιώτης Παπαδομανωλάκης 28.03.22). Το γεγονός, ακόμη και αν είναι αληθινό, δεν είναι το αίτιο της εσωτερικής ανωμαλίας της χώρας. Μένει ο πόλεμος.

Μια από τις μείζονες αιτίες των ποικίλων κοινωνικών δεινών είναι η οικονομική ανισότητα. Είναι ευθέως ανάλογη με την ύπαρξη ποικίλων αιτίων που υποφέρει ο κόσμος, όπως ένας δείκτης που περιλαμβάνει το προσδόκιμο επιβίωσης, τις επιδόσεις στα μαθηματικά και τα γράμματα, την παιδική θνησιμότητα, τις ανθρωποκτονίες, τον αριθμό φυλακισμένων, τις γεννήσεις από ανήλικες, την εμπιστοσύνη, την παχυσαρκία, την παρουσία ψυχικών νόσων και εθισμών σε ναρκωτικά και την κοινωνική κινητικότητα (Willkinson και Pickett. 2009). Στην κορυφή της ανισότητας και των κοινωνικών δεινών βρίσκονται οι ΗΠΑ. Η εσωτερική αντίδραση βαθμιαία, όπως αναμένεται, διογκώνεται έτσι που πολώνεται όπως είδαμε στις τελευταίες εκλογές. Ποιος φταίει για όλα αυτά; Μα, προφανώς, ο κομμουνισμός και η Σοβιετική Ένωση και, επειδή δεν υπάρχει πια Σοβιετική Ένωση, φταίει η Ρωσία!

Αυτοί που ενσπείρουν τον πανικό είναι εκείνοι που ωφελούνται από αυτόν. Πρώτοι σ΄ αυτό είναι οι πάροχοι μέσων πρόληψης, όπως είναι οι παραγωγοί εμβολίων, όπλων κλπ. Αυτά είναι πραγματικά πολύτιμα για την αντιμετώπιση μιας παρούσας απειλής. Όμως μπορούν εύκολα να εκτραπούν σε αισχροκέρδια. Αυτή τη στιγμή θησαυρίζουν οι φαρμακοβιομηχανίες που παράγουν εμβόλια. Απαραίτητα, αλλά προσφέρονται και για επαίσχυντο κέρδος. Θησαυρίζουν και οι παραγωγοί όπλων, που κυριότεροί τους είναι τα κράτη που αποτελούν τα μόνιμα μέλη του Συμβουλίου Ασφαλείας.

Για την αντιμετώπιση του κοινωνικού πανικού δεν μπορούμε να περιμένουμε ως Μεσία την άρχουσα τάξη, το ισχύον καθεστώς, αφού αυτό είναι ακριβώς που επωφελείται ή και εκτρέφει τον πανικό. Ελπίδα μένει να αγωνισθούμε για μεταφορά της εξουσίας από μια ολιγαρχία, όπως η ρεπούμπλικα ή, ακόμη χειρότερα η μοναρχία, στο δήμο, όπως είναι η δημοκρατία.

ΑΛΛΑΓΗ ΚΑΙ ΣΤΑΘΕΡΟΤΗΤΑ

Δημήτρης Αντ. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com

Ηπειρωτικός Αγών, 13 Μαΐου 2022

Αν δούμε στο μικροσκόπιο κόκκους γύρης διάσπαρτους μέσα στο νερό, θα παρατηρήσουμε ότι κινούνται διαρκώς με τυχαίο τρόπο (κίνηση Brown). Απόλυτη ακινησία δεν υπάρχει. Θεωρητικά θα τη βρούμε μόνο στο απόλυτο μηδέν, που μπορούμε να το προσπελάσουμε, ποτέ όμως να το φθάσουμε. Υπάρχουν όμως πολύπλοκες δομές που, με αξιοθαύμαστη αυτορρύθμιση διατηρούνται σταθερές. Τέτοια είναι π.χ. το μόριο του DNA. Δεσμεύει ποικίλα μόρια φέρνοντας κοντά το ένα με το άλλο, ενώνονται και η ένωσή τους παίρνει έτσι ένα σχήμα που υπαγορεύεται από τη δομή του DNA. Είναι δηλαδή ένα αρχιτεκτονικό σχέδιο πάνω στο οποίο δομείται η ζώσα ύλη. Στις ποικίλες ενώσεις που καθορίζει τη δομή τους ανήκει και ένα άλλο μόριο πανομοιότυπο με το ίδιο. Όταν ολοκληρωθεί αυτή η δομή, τα δύο δίδυμα πια μόρια που προκύπτουν διασπώνται σε δύο ανεξάρτητες οντότητες που συνεχίζουν το έργο τους. Έτσι διατηρείται η ζωή και κάθε ον γεννά άλλο σαν κι αυτό, όπως ορίζει η κληρονομικότητα.

Να όμως που παρεμβαίνει και η κίνηση Μπράουν. Τα άτομα που απαρτίζουν το πολύπλοκο μόριο διαρκώς κινούνται τυχαία, και μπορούν να εμφανισθούν λάθη στην αντιγραφή. Αν τα λάθη είναι σημαντικά, τελειώσαμε. Συνήθως όμως είναι ασήμαντα, τοποθετημένα τυχαία στα παρακλάδια του DNA. Και τότε δύο διαφορετικά, αλλά ομόλογα, μόρια DNA ενώνονται. Καθώς τα λάθη καθενός είναι διαφορετικά από του άλλου, το προϊόν της ένωσης τους είναι πιο άρτιο, τα σφάλματα του ενός διορθώνονται από το άλλο. Έτσι, τα ζωντανά όντα σε κάθε είδος έγιναν δύο ειδών, αρσενικό και θηλυκό, που αλληλοενισχύονται και τα θυγατρικά τους συνεχίζουν τη ζωή.

Το DNA λοιπόν προκαθορίζει την κατασκευή μας, όχι όμως τη συμπεριφορά μας. Αυτή έχει περιορισμούς που προδιαγράφονται από την κληρονομικότητα, αλλά δεν προκαθορίζεται από αυτήν. Αν γεννηθεί ένα παιδί με ελαττωματικά χέρια, όπως στη φωκομελία, αποκλείεται να γίνει πιανίστας, αλλά δεν προκαθορίζεται πώς θα συμπεριφέρεται. Χάρη στην κληρονομικότητά μας λοιπόν, γεννιόμαστε με κάποια φυσικά αντανακλαστικά. Τα αισθητήριά μας δέχονται από το περιβάλλον ερεθίσματα, που, με μια πολύπλοκη πορεία, καταλήγουν σε κίνηση ή έκκριση που επιδρά στο περιβάλλον. Από τη στιγμή που θα γεννηθεί ένα θερμόαιμο ζώο, αρχίζει να σχηματίζει νέα, επίκτητα, αντανακλαστικά, τα εξαρτημένα, στη βάση των φυσικών. Αυτά απαρτίζουν τις συνήθειές του, μαθαίνει δηλαδή, και εξειδικεύουν ακριβέστερα τη συμπεριφορά του. Οι άνθρωποι έχομε, μόνον εμείς, την ικανότητα να σχηματίζουμε και δευτεροβάθμια εξαρτημένα αντανακλαστικά στη βάση προσχηματισμένων άλλων πρωτοβάθμιων εξαρτημένων. Αυτή η δυνατότητα αυξάνει εκθετικά τις μαθησιακές ικανότητές μας. Η συμπεριφορά μας επομένως εξαρτάται μέσα σε ευρέα, κληρονομικά, πλαίσια από τα εξαρτημένα αντανακλαστικά που αποκτήσαμε από τη στιγμή που γεννηθήκαμε. Γινόμαστε έτσι υπεύθυνα όντα. Οι εκδηλώσεις της ευφυΐας μας εξαρτώνται από τα εξαρτημένα αντανακλαστικά που αποκτήσαμε και επομένως από το περιβάλλον μέσα στο οποίο έχομε ζήσει.

Στο πρώτο μισό ιδιαίτερα του περασμένου αιώνα επικράτησε ενθουσιασμός για τη σημασία της κληρονομικότητας. Οδήγησε σε ανατριχιαστικούς ρατσισμούς, με εξόντωση ή στείρωση όσων θεωρούνταν υποδεή άτομα, εγκληματίες, σχιζοφρενικοί, ή έστω απλώς Εβραίοι, Ρομά, κομμουνιστές. Αν κάποιος γεννηθεί από ένα ζευγάρι υποδεών έχει μεγάλες πιθανότητες να γίνει και ο ίδιος υπάνθρωπος. Αλλά, όποιος γεννήθηκε από ένα τέτοιο ζευγάρι, ζει και σε ένα τέτοιο περιβάλλον και, επομένως, αποκτά τις έξεις που αρμόζουν του ακραίου. Η άκριτη απόρριψη αυτών των ιδεών από την άλλη, οδήγησε στο άλλο άκρο, άρνηση της οποιασδήποτε κληρονομικής επίδρασης, κάποτε με ολέθρια αποτελέσματα. Η επιβολή τέτοιων αρχών στην καλλιέργεια της γης οδήγησε την τότε Σοβιετική γεωργία στον όλεθρο. Παρά τις τεράστιες προόδους που έχουν γίνει δεν υπάρχει ακόμη σαφής διαχωρισμός ως πού η συμπεριφορά μας καθορίζεται από το περιβάλλον μας και ως πού από την κληρονομικότητά μας, για την οποίαν φυσικά δεν μπορούμε να θεωρούμαστε υπεύθυνοι.

Για κάποιες ψυχικές παθήσεις, π.χ. σχιζοφρένεια, μπορεί να υπάρχει κληρονομική προδιάθεση, που, αν το άτομο ζήσει σε ένα κατάλληλο περιβάλλον, πιθανόν δεν θα εκδηλωθεί, αλλά μόνο σε συνθήκες υπερέντασης. Η παράνοια είναι συχνό σύμπτωμα τέτοιων παθήσεων, το άτομο πιστεύει πως κάποιος το απειλεί και γίνεται επιθετικό για να αντιμετωπίσει τη φανταστική απειλή που νοιώθει. Η ψυχική πάθηση, που νομικά έχει το ακαταλόγιστο, συχνά δεν είναι εύκολο να διαχωριστεί από μια διαταραχή της προσωπικότητας, στην οποίαν το άτομο ενεργεί παράλογα, χωρίς όμως να χάνει την αίσθηση της πραγματικότητας. Τέτοια περίπτωση είναι εκείνη της Φόνισσας του Παπαδιαμάντη, που σκότωσε τις εγγονές της για να μη ζήσουν μεγαλώνοντας δυστυχισμένες. Παρόμοιες περιπτώσεις συναντάμε και σήμερα π.χ. με μητέρες που σκότωσαν τα παιδιά τους και παρακολουθούμε την εξέλιξη στην τηλεόραση, ξεχνώντας  έτσι τα πραγματικά προβλήματά μας για τα οποία πρέπει και θα μπορούσαμε υπεύθυνα να κάνουμε κάτι. Σίριαλ με αστυνομική πλοκή.

Όσο σε νεότερη ηλικία είναι τα αντανακλαστικά που σχηματίζομε, τόσο πιο ανθεκτικά είναι στο χρόνο, διαμορφώνοντας την προσωπικότητά μας. Αν παιδάκια μάθαμε πως μας κυβερνά μια μεταφυσική δύναμη, είναι απίθανο να αποβάλουμε τέτοια πίστη αργότερα. Στις παιδικές εμπειρίες μας στηρίζονται οι υποσυνείδητες προκαταλήψεις που εκδηλώνομε αργότερα και τις θεωρούμε αυτονόητες αλήθειες.

Κι εμείς, οι πολλοί, η κοινωνία, πώς αντιμετωπίζομε τέτοιες περιπτώσεις; Καταρχήν πρέπει να ξεχωρίσουμε με κάθε αντικειμενικό επιστημονικό τρόπο αν δεδομένη συμπεριφορά οφείλεται σε νόσο ή σε διαταραγμένη προσωπικότητα. Στην πρώτη περίπτωση, το άτομο έχει το ακαταλόγιστο, στη δεύτερη όχι. Οι διωκτικές αρχές με κάθε επιστημονικό τρόπο θα αποδείξουν ότι έχει γίνει κάποιο έγκλημα, θα προσπαθήσουν επίσης να παρουσιάσουν επιχειρήματα, για το αν ένα έγκλημα συνδέεται με κάποιον κατηγορούμενο. Ένα τυχαία κληρωμένο δείγμα της κοινωνίας (ένορκοι) θα κρίνουν με τον κοινό νου αν η τεκμηρίωση είναι επαρκής και ο κατηγορούμενος θα καταδικασθεί ή όχι. Τα ΜΜΕ δεν επιτρέπεται να παίζουν κάποιο ρόλο σχετικά. Έπειτα, η σωφρονιστική υπηρεσία θα αναλάβει να προφυλάξει την κοινωνία από μελλοντικό παρόμοιο έγκλημα από το ίδιο άτομο (π.χ. φυλάκιση) και να του δώσει την ευκαιρία να διορθώσει τη διαταραγμένη προσωπικότητά του με ποικίλα μέσα, π.χ. εκπαίδευση, εργασία κλπ, συγχρόνως υποχρεώνοντάς το να διορθώσει, όσο γίνεται, την κοινωνική βλάβη που επέφερε (π.χ. επιστροφή χρημάτων σε μια ληστεία). Αν η μακροχρόνια συμπεριφορά του υπό τον περιορισμό παρέχει βάσιμες ενδείξεις για αλλαγή στάσης, τότε μπορεί να του επιτραπεί η επιστροφή στην κοινωνία. Η αντιμετώπισή του σαν απόβλητου δεν βοηθά ούτε αυτόν ούτε την ίδια την κοινωνία. Το πολύ παρέχει ικανοποίηση στην εκδικητική διάθεση του κοινού για ό,τι κακό έκανε το άτομο.

ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ

Δημήτρης Αντ. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com

Πρωινός Λόγος, Τρίκαλα, 12 Μαΐου 2022

Έτυχε να συζητώ το Πάσχα με κάποιον Ελληνοαμερικανό που έχει εγκατασταθεί στην Ελλάδα με επιχειρήσεις και έχει σημαντικό πελάτη του την Αμερικανική πρεσβεία. Μου επιβεβαίωσε ό,τι ο καθένας υποπτεύεται, πως το Αμερικανικό όνειρο είναι η παγκοσμιοποίηση, στην οποίαν, προφανώς, θα υπάρχει ένας μόνον άρχοντας, οι ΗΠΑ. Κάπως σε παγκόσμια κλίμακα όπως ήταν τοπικά το όνειρό μας για τη Μεγάλη Ιδέα. Μια τέτοια παγκοσμιοποίηση έχει σοβαρά πλεονεκτήματα, τα ίδια που είχαν οι παλιές αυτοκρατορίες. Τα πιο σημαντικά είναι μια παγκόσμια ειρήνη, ελεύθερη διακίνηση ανθρώπων και αγαθών κλπ. Ήταν παλιά η Pax Romana, Pax Britannica σε νεότερα χρόνια κλπ. Ήταν ακόμη οι γνωστές ιστορικές αυτοκρατορίες, όπως η Βυζαντινή, η Οθωμανική κλπ. Οι Αμερικανοί ονειρεύονται μια παγκόσμια Pax Americana. Καλό ή κακό; Τέτοιες “ειρήνες” πετυχαίνουν σε μικρή κλίμακα τα ποικίλα ολοκληρωτικά καθεστώτα. Οι λίγοι Αλβανοί που έχω κουβεντιάσει μαζί τους αναπολούν την εποχή του Εμβέρ Χότζα. Δε ζούσαν πλούσια, αλλά δεν κινδύνευαν να μείνουν άνεργοι, άφηναν τις πόρτες τους ανοικτές χωρίς να φοβούνται μην μπουν κλέφτες, τα παιδιά τους πήγαιναν δωρεάν στο σχολείο, η υγεία τους παρεχόταν δωρεάν, θρησκευτικές διαμάχες δεν υπήρχαν παρά την ύπαρξη σημαντικών μειονοτήτων, κανένας δεν διανοούνταν να καλλιεργήσει χασίς κλπ. Βέβαια το επίπεδο των προσφερόμενων υπηρεσιών και αγαθών ήταν χαμηλό, αλλά ίδιο για όλους. Και μπορεί να μη φοβόνταν τους κλέφτες, αλλά φοβόνταν πως, αν πολύ πρωί χτυπούσε κάποιος την πόρτα τους δεν θα ήταν ο γαλατάς, αλλά η αστυνομία για άγνωστους συχνά λόγους.

Το ζήτημα επεκτείνεται. Καλά ή κακά τα ολοκληρωτικά καθεστώτα τοπικά, όπως ισχύουν σε αρκετά μέρη ακόμη σήμερα, ή γενικευμένα με την ονειρεμένη παγκοσμιοποίηση; Καλά τα πλεονεκτήματα των δικτατοριών. Όμως έχουν τίμημα που πρέπει να το λογαριάζουμε. Ποιες είναι οι προδιαγραφές για να διατηρούνται τα πλεονεκτήματα, με ελαχιστοποίηση των μειονεκτημάτων;

Νομίζω πως η απάντηση είναι αρκετά σαφής και συμπυκνώνεται στη λέξη δημοκρατία. Αλλά και η δημοκρατία έχει μειονεκτήματα, πέρα από το γραφειοκρατικό, ανασταλτικό στην ταχεία πρόοδο, χαρακτήρα της. Βούληση του συνόλου θεωρείται η βούληση της πλειοψηφίας. Τι θα γίνει όμως αν το 50%+1, δηλαδή η πλειοψηφία, αποφασίσει να εξοντώσει το 50%-1, τη μειοψηφία, έτσι που να μείνουν μόνον εκείνοι που όλοι θέλουν και επιδιώκουν τους ίδιους σκοπούς; Μια απάντηση είναι τα διεθνή ανθρώπινα δικαιώματα. Αυτά όμως είναι ηθικοί κανόνες μάλλον παρά νόμοι, χωρίς τη δυνατότητα δηλαδή να επιβληθούν με τη βία· κάθε βία για την εφαρμογή τους αναιρεί την ίδια την ουσία τους. Οι διεθνείς κανόνες λένε πως δεν επιτρέπεται ένα κράτος να εισβάλλει σε ένα άλλο. Λένε επίσης πως οι πλειοψηφίες δεν επιτρέπεται να καταπατούν τα δικαιώματα των μειονοτήτων. Αυτή τη στιγμή ζούμε μια εφιαλτική εποχή όπου η κυβέρνηση της Ουκρανίας καταπάτησε,  λέγεται, τα στοιχειώδη δικαιώματα των Ρωσόφωνων και Ρωσόφιλων μειονοτήτων της (με σφαγές πολλών χιλιάδων), αλλά και εισβολή των Ρώσων, για να προστατέψουν, λένε, τη φιλορωσική μειονότητα. Ποιος παραβιάζει το διεθνές δίκαιο; Προσθέστε τώρα και τον επικοινωνιακό πόλεμο τέτοιον που είναι αδύνατο να γνωρίζουμε τι είναι αληθινό και τι ψευδές ή σκηνοθετημένο, όταν μάλιστα η πληροφόρησή μας είναι ουσιαστικά μονομερής. Τέτοιος πόλεμος δεν θα γινόταν αν υπήρχε παγκοσμιοποίηση με ενιαίο άρχοντα. Το πρόβλημα όμως είναι ότι ο ενιαίος άρχοντας δεν υπάρχει καμιά εγγύηση ότι νοιάζεται και ενεργεί σύμφωνα με τα συμφέροντα του λαού και όχι τα ιδιαίτερα δικά του. Τι κάνομε λοιπόν;

Στο παρελθόν προβλήθηκε το σύνθημα: Κανένας φόρος δεν πληρώνεται αν ο φορολογούμενος δεν μετέχει στη λήψη αποφάσεων για το πώς θα διανεμηθεί ο πλούτος που προκύπτει από τη φορολόγηση. Αυτό έχει επιτευχθεί, τουλάχιστον κατ’  επίφαση, στις δυτικές “δημοκρατίες”. Έβαλα τις δημοκρατίες σε εισαγωγικά, διότι στην πραγματικότητα δεν είναι δημοκρατίες, είναι ρεπούμπλικες (Hellenic republic). Δηλαδή ο δήμος εκλέγει επιλέγοντας μεταξύ υποψηφίων που έχουν προεπιλεγεί από κάποιες ολιγαρχίες (κόμματα), που εκφράζουν καθεμιά διαφορετικά συμφέροντα. Είναι δηλαδή σαν τη Ρωμαϊκή res publica, όχι σαν την Αθηναϊκή δημοκρατία όπου οι άρχοντες κληρώνονταν, δεν εκλέγονταν. Ο Αριστοτέλης όριζε: “Λέγω  δ΄  οἷον  δοκεῖ  δημοκρατικὸν  μὲν  εἶναι  τὸ  κληρωτὰς  εἶναι  τὰς  ἀρχὰς, τὸ  δ΄  αἱρετὰς  ὀλιγαρχικὸν“. Στη δημοκρατία οι άρχοντες κληρώνονται, στην ολιγαρχία εκλέγονται. Και συνέχιζε πως η εκλογή μεταξύ προεπιλεγμένων είναι επικίνδυνη. “Ἒχει δὲ καὶ περὶ τὴν αἳρεσιν τῶν ἀρχόντων τὸ ἐξ αἱρετῶν αἱρετούς ἐπικίνδυνον“.

Ο όρος που τέθηκε δεν σημαίνει πως ένας ξένος που εργάζεται σε μια χώρα χωρίς να είναι πολίτης της δεν πληρώνει φόρους. Πληρώνει και του επιτρέπεται να είναι πολίτης, εφόσον πληροί και άλλους όρους. Ένας τέτοιος είναι ότι πρέπει να έχει υπηρετήσει μια υποχρεωτική θητεία για την πατρίδα του. Αυτή η υποχρεωτική υπηρεσία δεν αφορά μόνο την άμυνα από ενδεχόμενο εχθρό, αλλά και την αντιμετώπιση κάθε είδους φυσικού κινδύνου και τη δημιουργία θετικών έργων. Καλύτερα όλων το διατυπώνει ο Αμερικανός William James, που λέει ότι κάθε άνθρωπος, πλούσιος ή φτωχός, πρέπει να προσφέρει δυο χρόνια από τη ζωή του στο κράτος, όχι σκοτώνοντας άλλους ανθρώπους, αλλά υπερνικώντας αρρώστιες, αποστραγγίζοντας τέλματα, αρδεύοντας ερήμους, σκάβοντας διώρυγες και γενικά συμμετέχοντας με δημοκρατικούς όρους στα περιβαλλοντικά και κοινωνικά έργα με τα οποία ανοικοδομείται, τόσο αργά και επώδυνα, ό,τι καταστρέφει ο πόλεμος τόσο γρήγορα.

Αυτές οι προδιαγραφές μόνο σε ένα καθεστώς δημοκρατίας, παγκοσμιοποιημένης για όσα λέμε, μπορούν να επιτευχθούν. Για να αναλύσω καλύτερα τι εννοώ, θυμίζω πως η εξουσία, η ισχύς που μόνον αυτή έχει τη νόμιμη ανοχή να εφαρμόζει βία, αποτελείται από τρία μέρη. Στην ποινική δικαιοσύνη κρίνουν απλοί άνθρωποι που κληρώνονται από το σύνολο και δε διαθέτουν παρά τον κοινό νου και εντιμότητα. Σύνολο εννοώ όλους τους πολίτες, ανεξάρτητα από φύλο, εθνικότητα, θρησκεία, γλώσσα, οικονομική τάξη, επαγγελματική τάξη, μόρφωση κλπ. Μετά την κλήρωσή τους μπορούν να εξαιρεθούν από ανεξάρτητη δικαιοσύνη αν έχουν άνοια, ειδικά συμφέροντα, εγκληματικό μητρώο κλπ. Με παρόμοιες προϋποθέσεις κληρώνονται οι βουλευτές που σαν τυχαίο δείγμα του πληθυσμού εκφράζουν τις επιθυμίες του και εγκρίνουν ή όχι νομοσχέδια που υποβάλλει η κυβέρνηση, την οποίαν και ελέγχουν. Μετά την εκλογή στις ρεπούμπλικες δεν είναι δυνατή η εξαίρεση κάποιου διότι έχει εκλεγεί από όλο το λαό. Αντίθετα, για την αστική και τη διοικητική δικαιοσύνη απαιτείται γνώση των νόμων και επομένως αποτελείται αυτή από τεκμηριωμένα νομομαθείς. Μεταξύ κατάλληλα εκπαιδευμένων και έμπειρων εκλέγονται και τα μέλη της κυβέρνησης που ιεραρχούν τα προβλήματα, προτείνουν λύσεις που θα κρίνει η βουλή και υλοποιούν τους νόμους.