ALEXIS CARREL

• Δημ. Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitris.sideris@gmail.com
• Κοινή Γνώμη, 30 Ιουλίου 2019
• 

  

Πριν από 5 χρόνια άρχισα να γράφω άρθρα για την Κοινή Γνώμη. Οι επέτειοι αποτελούν ευκαιρία για να βλέπω πώς εξελίσσεται η σκέψη μου. Στα 18 μου διάβασα ένα βιβλίο, “Ο Άνθρωπος αυτός ο Άγνωστος” του A.Carrel. Είχε κάνει πάταγο διεθνώς όταν δημοσιεύθηκε (1935). Το ξαναδιάβασα πρόσφατα.

Ο Carrel υπήρξε σημαντικός ερευνητής, πρωτοπόρος στην καλλιέργεια ιστών έξω από το σώμα, επινόησε τρόπους να συρράπτονται τα αγγεία και γενικά πρόσφερε πολλά στη βιολογία και στην ιατρική. Παράλληλα υπήρξε ένας αμφιλεγόμενος διανοητής. Συνδυάζοντας ένα σπάνιο εύρος γνώσεων, φυσικής, χημείας, βιολογίας, ανατομικής, φυσιολογίας, ιατρικής, ψυχολογίας, κοινωνιολογίας, ανέλυσε τη σύγχρονη (της εποχής του) τεχνολογική κοινωνία και έδειξε πώς αλλοτρίωσε τον άνθρωπο και τον έκανε ένα γρανάζι της, απανθρωπίζοντάς τον. Θυμάμαι είχα ενθουσιασθεί στα νειάτα μου διαβάζοντας το βιβλίο του και τώρα βλέπω πόσο επηρεάσθηκε ο τρόπος της σκέψης μου από τον δικό του, αλλά και σε πόσο διαμετρικά αντίθετα συμπεράσματα από τα δικά του έχω φθάσει, υιοθετώντας το δικό του τρόπο σκέψης, συναγωγή συμπερασμάτων στη βάση ενός όσο γίνεται πιο ευρέος γνωστικού φάσματος. Καταλήγει πως υπάρχει ανάγκη να αναβαθμισθεί ο Άνθρωπος. Προτείνει επομένως από τη μια εξουδετέρωση των “κατώτερων” ανθρώπων, προτείνοντας μάλιστα θανάτωση των τρελών και των εγκληματιών “ανθρωπιστικά”, με αέριο, και από την άλλη επισημαίνοντας από νωρίς παιδιά με πνευματική ανωτερότητα κι έπειτα προσφέροντάς τους κατάλληλη εκπαίδευση, αλλά και μεθόδους ευγονισμού, π.χ. με προγαμιαία εξέταση όχι μόνο στα σωματικά χαρακτηριστικά, αλλά και στα πνευματικά. Έβλεπε καθαρά ότι η συμπεριφορά των ανθρώπων είναι ένα μείγμα κληρονομικών και περιβαλλοντικών παραγόντων, επομένως απαιτούνται και ευγονική επιλογή και κατάλληλη παιδεία.

Οι παραπάνω απόψεις του θεωρήθηκαν πρόδρομοι του ναζισμού. Ο ίδιος συνεργάσθηκε με την κατοχική κυβέρνηση του Πεταίν και θα δικαζόταν μετά τον πόλεμο, αλλά πρόλαβε και πέθανε. Και εγώ αναρωτιέμαι, πώς είναι δυνατό ένας παρόμοιος τρόπος σκέψης να οδηγεί σε τόσο αντίθετα συμπεράσματα;

Διαβάζοντάς τον πιο κριτικά τώρα, είδα τις προκαταλήψεις που διέπουν τη διανόησή του. Από το κείμενό του φαίνεται πως θεωρεί αυταπόδεικτα δεδομένη την πνευματική υπεροχή του άνδρα συγκριτικά με της γυναίκας, και της λευκής φυλής συγκριτικά με όλων των εγχρώμων. Παράλληλα, πιστεύει σε δυσεξήγητα, αλλά, κατ΄ αυτόν, πραγματικά, φαινόμενα, τηλεπάθεια κλπ. Μην ξεχνάμε βέβαια την περιρρέουσα τότε ατμόσφαιρα των δικτατοριών στην Ευρώπη (εκφράζει έμμεσα το θαυμασμό του στο Μουσολίνι), αλλά και τη διάδοση τότε των “πνευματιστικών” συνεδριών. Ο ιδιοφυής “μάγος” Χουντίνι είχε έλθει σε οξεία σύγκρουση με τον Κόναν Ντόυλ, που είχε δημιουργήσει το πρότυπο του αστυνομικού μυθιστορήματος με τη χρήση της σιδερένιας λογικής του ήρωά του, του Σέρλοκ Χολμς. Ο Κόναν Ντόυλ πίστευε στις “πνευματιστικές” συγκεντρώσεις και ο επαγγελματίας μεγαλοαπατεώνας Χουντίνι είχε αποκαλύψει τις απάτες που γίνονταν σ΄ αυτές. Ο Carrel λοιπόν με την επιστημονικά ισχυρή θέση του, σωστά (κατά την κρίση μου) είχε αναλύσει τον απανθρωπισμό που επιφέρει η σύγχρονη κοινωνία, αλλά δεν είχε συνειδητοποιήσει τις προκαταλήψεις που αυτή η κοινωνία δημιουργούσε στον ίδιο, ωθώντας τον να υιοθετήσει πρακτικές που εξελίχθηκαν με (ψευδο)επιστημονική ισχύ στην απάνθρωπη θεωρία του ναζισμού.

Και προχωρώ τώρα στην αυτοκριτική μου. Όπως ο Carrel με τη σιδερένια επιστημονική λογική του κατέληξε σε απαράδεκτα (για τη σημερινή αντίληψη) συμπεράσματα, έτσι και πολύ παλιότερα ο Αριστοτέλης, με την ανώτατη επιστημονική σκέψη του, αποδέχθηκε σα δεδομένα (“φύσει”), την υπεροχή του άνδρα πάνω στη γυναίκα, του Έλληνα πάνω στους βαρβάρους, αλλά και του δεσπότη πάνω στο δούλο, που τον θεωρεί “φύσει” δούλο. Όπως εκείνοι, έτσι κι εγώ έχω τις δικές μου προκαταλήψεις, που, όπως εκείνοι, τις αγνοώ. Το ίδιο, υποθέτω, και όλοι οι επιστήμονες (και όλοι οι άνθρωποι), έχουν τις προκαταλήψεις τους που τις αγνοούν, ακόμη και όταν άλλοι τις αντιλαμβάνονται και τους τις υποδεικνύουν στη βάση επιστημονικών δεδομένων.

Η επιστήμη έχει τη δική της αυθυπαρξία και αυταξία. Ήδη από την εποχή του Πλάτωνος, με τον Descarte και τον Kant στους νεώτερους χρόνους, αποθεώθηκε η υπεροχή του Λόγου, της Γνώσης, της Επιστήμης σε κοινωνικό επίπεδο, πάνω στα άλλα στοιχεία της ανθρώπινης “ψυχής” , του νοητού Εγώ μας, του συναισθηματικού (θυμοειδούς) και του βουλητικού (επιθυμητικού). Και τώρα αρχίζει το πρόβλημα. Διότι, ύπουλα, χωρίς επίγνωση, υπεισέρχεται και η προκατάληψη στη λήψη αποφάσεων. Η προκατάληψη και η πίστη σε κάποια αυθεντία γεννιόνται με την παιδεία που αναπτύσσεται έμμεσα μέσα μας σε πολύ εύπλαστη παιδική ηλικία. Δεν επιδέχεται λογική κριτική, αντίθετα επινοεί ευλογοφανείς τρόπους για να στηριχθεί και ενισχύεται με ένα δραστικό τρόπο: πείθονται και άλλοι για την πίστη. Οι προκαταλήψεις ανθίστανται, όταν κινδυνεύουν να καταργηθούν, ερχόμενες σε καταφανή σύγκρουση με την πραγματικότητα και ωθούν τους ανθρώπους στο να πείσουν τους άλλους για την ορθότητά τους. Η πίστη έτσι μπορεί να οδηγήσει σε μεγαλειώδεις πράξεις ενάντια σε υψηλές πιθανότητες αποτυχίας, αλλά και, όχι σπάνια, σε βίαιες αποτρόπαιες πράξεις. Οι σταυροφορίες και οι σημερινοί τζιχαντιστές είναι παραδείγματα. Η καθαρότητα της φυλής στο ναζισμό ήταν ανάλογο παράδειγμα και πολιτικο-οικονομικές παρατάξεις, όπως ο ακραίος καπιταλισμός και ο ακραίος κομμουνισμός δεν ορρωδούν μπροστά σε οτιδήποτε προκειμένου να πείσουν για την ορθότητά τους. Τα επιστημονικά δεδομένα που στηρίζουν τέτοιες δοξασίες, ακόμη και αν είναι σωστά, είναι επιλεγμένα για να τις στηρίζουν. Στην περίοδο του ναζισμού, οποιαδήποτε έρευνα αναδείκνυε τη σημασία του περιβάλλοντος στην εξέλιξη ήταν απαγορευμένη, ενώ το ίδιο ίσχυε για την έρευνα που υποστήριζε τη σημασία της κληρονομικότητας στην επικράτεια του κομμουνισμού.

Η επιστημονική σκέψη, έχει την αυταξία της, αλλά, αντίθετα από την Πλατωνική θέση, δεν είναι ανώτερη από τις λοιπές εκδηλώσεις της “ψυχής”. Ο Αρεοπαγίτης, ο Πρύτανης, ο Αρχιεπίσκοπος, ο Στρατηγός, δεν είναι ανώτεροι από τους άλλους ανθρώπους, παρά μόνον στην ειδικότητά του ο καθένας. Μόνο η ολοκληρωμένη αρμονική ανάπτυξή της προσωπικότητας, του γνωστικού, θυμοειδούς, επιθυμητικού στοιχείου της μπορεί να οδηγήσει σε ευδαίμονες καταστάσεις, σε προσωπικό και κοινωνικό επίπεδο. Και γνωρίζομε σήμερα πως το σύμπλεγμα συναισθήματος με βούληση, μπορεί να πειθαρχεί στη γνώση, αλλά και ταλαντώνεται ανεξάρτητα από τη γνώση. Πεινάμε και θα φάμε, διψάμε και θα πιούμε, επιθυμούμε τον έρωτα και θα φθάσουμε στον οργασμό, οτιδήποτε κι αν κάνει η γνώση. Η αντίθεση της γνώσης στον αυτοματισμό των εξωλογικών στοιχείων μάς οδηγεί στη Φροϋδική νεύρωση. Προπάντων, αυτή η ταλάντωση των εξωλογικών μας στοιχείων διαμορφώνει ερήμην της συνείδησής μας προκαταλήψεις και πίστεις, που, μιμούμενες τις γνώσεις, μας καθοδηγούν.

 

ΑΡΙΣΤΕΙΑ

Δημ. Α. Σιδερής, ομ. Καθηγητής καρδιολογίας, dimitris.sideris@gmail.com

Ηπειρωτικός Αγών, 25 Ιουλίου 2019

Συχνά ακούονται ιαχές υπέρ (ή κατά) της αριστείας. Κάποιοι υποστηρίζουν ότι οι άριστοι πρέπει να αμείβονται και να προωθούνται, ενώ άλλοι θεωρούν ότι όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι και, επομένως άλλοι τρόποι πλην της αριστείας (κλήρωση, αλφαβητική σειρά κλπ) είναι οι κατάλληλοι για επιλογή ανθρώπων.

Τι θα πει όμως «αριστεία»; Αγαθός, αμείνων, άριστος. Ο άριστος είναι ένας μόνον. Σε όλα. Πάντοτε. Άριστος είναι μόνον Ένας: Ο Θεός! Με τους ανθρώπους όμως τι γίνεται;

Ισότητα δεν υπάρχει στο αισθητό, σωματικό Εγώ. Κανένας δε γεννιέται με ίδια δακτυλικά αποτυπώματα, DNA, ικανότητες μυϊκές ή πνευματικές όπως εγώ. Ανομοιότητα δεν σημαίνει ανισότητα, αλλά αποκλείει την ισότητα. Ισότητα δεν υπάρχει ούτε στο νοητό Εγώ, το πνευματικό, το άμεσα προσιτό μόνο στον εαυτό του. Είναι αδύνατο να γίνει σύγκριση μεταξύ ποικίλων άβατων νοητών Εγώ, άρα ούτε να μιλάμε για ισότητα. Μόνο στο κοινωνικό Εγώ μπορεί να υπάρχει ισότητα ή ανισότητα. Το κοινωνικό άτομο αναλαμβάνει κάποιους κοινωνικούς, επαγγελματικούς ή πολιτικούς ρόλους, και αυτοί είναι όχι μόνον ανόμοιοι αλλά και ιεραρχημένοι. Κάποιοι σημαίνουν την υπαγωγή της βούλησης όσων τους διαδραματίζουν στη βούληση άλλων που ασκούν ιεραρχικά ανώτερους ρόλους. Στα πλαίσια του κοινωνικού εγώ αποκτά ιεραρχική σημασία η ανομοιότητα του αισθητού και του νοητού εγώ. Υπενθυμίζεται ότι το κοινωνικό άτομο δραστηριοποιείται μόνο στο κοινωνικό ωράριό του, που καταλαμβάνει περίπου το 1/3 του χρόνου κυρίως των ενήλικων, των ώριμων πολιτών.

Δεν υπάρχει λοιπόν άνθρωπος άριστος παντού και πάντοτε. Για κάθε τομέα της κοινωνικής δραστηριότητας όμως, μπορεί να υπάρχει κάποιος καλύτερος από τους άλλους, τουλάχιστον σε συγκεκριμένες συνθήκες. Η ποικιλία των ανθρώπων είναι απεριόριστη ήδη από τη γέννησή τους και διαμορφώνεται ακόμη περισσότερο στη συνέχεια ανάλογα με τις εμπειρίες, την εκπαίδευση, την παιδεία τους. Και η ποικιλία των κοινωνικών δραστηριοτήτων είναι επίσης απεριόριστη. Σε μια ιδανική πολιτεία, θα πρέπει να αναλαμβάνει και να ασκεί τον κατάλληλο ρόλο ο κατάλληλος άνθρωπος, που είναι ο άριστος γι΄ αυτό το ρόλο. Φυσικά μιλάμε για ουτοπική κοινωνία. Συνήθως αξιολογούμε τις ικανότητες των ανθρώπων ποσοτικά. Θεωρούμε πως άριστος είναι εκείνος που έχει αποκτήσει περισσότερα λεφτά ή μεγαλύτερους βαθμούς στο σχολείο. Φυσικά δεν είναι έτσι. Κάποιος με χαμηλούς βαθμούς στο σχολείο μπορεί να είναι άριστος σε άλλους τομείς. Μπορεί να είναι άριστος αθλητής, ζωγράφος, μουσικός ή μπορεί να είναι μοναδικός σε ισχυρή βούληση έτσι που τελικά να επιτυχαίνει στη ζωή καλύτερα από κάθε άλλον, επιμένοντας αμετακίνητα στο στόχο που έχει θέσει για τον εαυτό του. Συζητήσιμο είναι και τι θα πει «επιτυχία». Είναι η εκπλήρωση ενός προσωπικού στόχου, δηλαδή είτε μια αυτοπραγμάτωση είτε η κοινωνική αναγνώριση ή ακόμη και η μακρά επιβίωση παρά τις αντιξοότητες.

Η κοινωνία έχει την ευθύνη με οποιονδήποτε τρόπο να επιλέξει τους αρίστους για κάθε ρόλο που την απαρτίζει. Οφείλουν να υπάρχουν επομένως κάποια αντικειμενικά κριτήρια. Π.χ. για το ρόλο του γιατρού, η κοινωνία δικαίως (θεωρούμε ότι) πρέπει κάποιος να μπορεί να τεκμηριώσει ότι έχει γνώσεις και πείρα που απαιτούνται από ένα γιατρό, το ίδιο για το ρόλο ενός μηχανικού, ενός δικηγόρου, ενός πλοιάρχου κλπ. Κάποιος πρέπει να καθορίσει αυτά τα κριτήρια και κάποιος πρέπει να κρίνει αν ο υποψήφιος τα τηρεί. Στη Ρωμαϊκή εποχή των αυτοκρατόρων, αλλά και στη Χριστιανική Δύση του Μεσαίωνα θεωρούνταν περίπου αυτονόητο ότι ένα πρόσωπο, ή ένας θεσμός (κοινωνικός ρόλος), ο ανώτατος άρχοντας, αυτοκράτορας, βασιλιάς, έχει την απόλυτη δικαιοδοσία του κυβερνήτη, του νομοθέτη και του δικαστή, εξασφαλίζοντας έτσι την ενότητα της επικράτειάς του.

Κι όμως ήδη από την αρχαιότητα, στην περίοδο της πολιτισμικής ακμής των Ελλήνων, αλλά και αργότερα, αρχίζοντας από την Αγγλική Magna Carta (13^ος αιώνας, το πρώτο υποτυπώδες σύνταγμα), οι δικαιοδοσίες του ανώτατου άρχοντα περιορίσθηκαν. Στην αρχαιότητα, χαρακτηριστικός είναι ο διάλογος του δημοκράτη Πρωταγόρα με τον ολιγαρχικό Σωκράτη (κατά τον Πλάτωνα). Για κάθε τομέα επιζητείται ο αντίστοιχος άριστος, γιατρός, ναυπηγός, τεχνίτης κλπ. Για την πολιτεία όμως δεν απαιτείται παρά μία μονάχα ιδιότητα, η αρετή («αιδώς και δίκη»). Αρετή πρέπει να έχουν όλοι οι πολίτες. Διδάσκεται όμως η αρετή; Αξίζει να σημειωθεί ότι ο διάλογος αυτός ανάμεσα στον είρωνα Σωκράτη, που εξευτέλιζε τους συνομιλητές του, και τον Πρωταγόρα, είναι ο μόνος που λήγει με ισοπαλία, καθώς και οι δύο πέφτουν σε αντιφάσεις. Άλλοι στην αρχαιότητα διευκρινίζουν ως αριστεία τη σοφία, εγκράτεια, δικαιοσύνη, ανδρεία. Προφανώς κανένας δεν τα έχει όλα. Είναι όμως στατιστικά ισοκατανεμημένα σε όλους. Ένας είναι πιο σοφός, άλλος πιο εγκρατής, τρίτος πιο δίκαιος, κι άλλος πιο ανδρείος. Ένα σύνολο μπορεί να έχει τα στοιχεία της αριστείας, έστω κι αν κανένας από μόνος του δεν τα έχει.

Σήμερα; Είναι πια παραδεκτό ότι υπάρχουν τρεις ανεξάρτητες εξουσίες, εκτελεστική (κυβέρνηση), νομοθετική (βουλή) και δικαστική. Το Σύνταγμά μας απαγορεύει να αναθεωρηθούν τα κρίσιμα άρθρα του ούτε και από τη λαϊκή κυριαρχία, θεμέλιο του πολιτεύματος! Η κυβέρνηση αποτελείται από πρόσωπα εγκεκριμένα από την πλειοψηφία της βουλής. Επομένως, η εκτελεστική και η βουλευτική εξουσία ταυτίζονται, υποκείμενες και οι δύο στη βούληση ενός κόμματος. Αν παραβιασθεί η βούληση του κόμματος, ο παραβάτης τιμωρείται, δεν θα ξαναείναι υποψήφιος. Καθώς, για να πολιτεύεται σωστά, έχει εγκαταλείψει κάθε προσοδοφόρο επάγγελμα, θα δυσκολευθεί να επιβιώσει. Εξάλλου, οι επικεφαλής των Ανώτατων δικαστηρίων διορίζονται από την Κυβέρνηση, έτσι που η Δικαιοσύνη γίνεται κι αυτή υποτελής στο κυβερνών κόμμα. Επομένως, στον 21^ο αιώνα έχομε επιστρέψει σε συνθήκες ολιγαρχικής μοναρχίας, όπου η εκτελεστική, βουλευτική και δικαστική εξουσία συμπίπτουν με απόλυτο μονάρχη ένα θεσμό, το Κόμμα. Διατηρείται η αυταπάτη ότι εμείς, ο λαός, στη «δημοκρατία» κυβερνάμε τη χώρα μας, αφού εκλέγομε τους βουλευτές και το κυβερνών κόμμα. Δηλαδή, επιλέγω μια φορά κάθε 4 χρόνια μεταξύ προεπιλεγμένων υποψηφίων ποιος θα αποφασίζει αντί για μένα. Ενισχύεται η αυταπάτη μας από τα «ανθρώπινα δικαιώματα» που κατοχυρώνονται στο Σύνταγμά μας και άρχισαν να ισχύουν διεθνώς μετά το 1948. Ωστόσο, η εφαρμογή των ανθρώπινων δικαιωμάτων εναπόκειται στην απόλυτη μοναρχία του κυβερνώντος κόμματος, που μπορεί ουσιαστικά να τα καταργεί. Ακόμη χειρότερο, δεν εμπνέει στο λαό την εμπιστοσύνη ότι η κυβέρνηση τα εφαρμόζει. Κι ο λαός αντιδρά. Διαμαρτυρίες κάθε είδους, αναρχία, προσφυγή σε διεθνή κρίση (που σημαίνει εκχώρηση κυριαρχικών δικαιωμάτων σε ξένους από τον ίδιο το λαό).

Κι όμως ειδικά σε μας τους Έλληνες, οι πρόγονοί μας είχαν δείξει το δρόμο. Σε μας απομένει να επανέλθουμε στις αρχές των προγόνων μας.

Σκοπός, Πρόγραμμα, Αξιολόγηση

• Δημ. Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitris.sideris@gmail.com
• Κοινή Γνώμη, 23 Ιουλίου 2019
• “Πού τρέχεις;” ρώτησε το Χέλι ένα Θαλάσσιο Αλογάκι που κάλπαζε στο νερό. “Nα βρω την τύχη μου!”, απάντησε. “Τότε, αγόρασε τούτο το πατίνι που θα σε βοηθήσει να τρέχεις γρηγορότερα”. Το αγόρασε, έτρεχε γρηγορότερα και συνάντησε ένα Σπόγγο. “Πού τρέχεις;” “Να βρω την τύχη μου!” “Αγόρασε τούτο το μαραφέτι με την προπέλα· θα τρέχεις γρηγορότερα!”. Τώρα έτρεχε πέντε φορές πιο γρήγορα. Συνάντησε τότε ένα Καρχαρία. “Πού πας;” “να βρω την τύχη μου!” “Πάρε αυτό το μονοπάτι”, είπε ο καρχαρίας και άνοιξε το στόμα του. “Ευχαριστώ” είπε το Θαλάσσιο Αλογάκι κι έτρεξε ίσα στο εσωτερικό του Καρχαρία. Κανένας δεν ξανάκουσε τίποτε για το Θαλάσσιο Αλογάκι. Αφηγείται ο Mager.

Οι περισσότεροι από μας, μάλλον όλοι σε κάποια φάση της ζωής μας, κάνομε ό,τι και το Θαλάσσιο Αλογάκι. Τρέχομε, χωρίς να ξέρουμε πού θέλομε να πάμε, ποιος είναι ο σκοπός μας. Ο σκοπός όμως είναι καθαρά ανθρώπινη ιδιότητα. Τα άλλα ζώα ενεργούν ωθούμενα από μια αιτία. Ο άνθρωπος, ωθούμενος από αιτίες, αλλά και ελκυόμενος προς ένα σκοπό. Τέλος τον έλεγε ο Αριστοτέλης και θεωρούσε ότι είναι το κυριότερο στοιχείο της ταυτότητας οποιασδήποτε ζωικής ή άζωης ύπαρξης. Το σκοπό των άζωων υπάρξεων τον ορίζομε οι άνθρωποι.

Ένα ολοκληρωμένο έργο έχει προσχεδιασμένο σκοπό, πρόγραμμα και αξιολόγηση. Αρχίζομε με ένα σκοπό. Σημαίνει πόσο διαφορετικοί από πριν θα είμαστε, εμείς ή ο περίγυρός μας, μετά την επίτευξή του. Το πρόγραμμα δηλώνει από ποιες δραστηριότητες πρέπει να περάσουμε για να επιτύχουμε το σκοπό μας. Αξιολόγηση σημαίνει την εκτίμηση σε ποιο βαθμό έχει επιτευχθεί ο σκοπός. Ο σκοπός ποτέ δεν επιτυγχάνεται στην εντέλεια. Η αξιολόγηση είναι η διαδικασία με την οποίαν εκτιμούμε πού σφάλαμε. Στη διατύπωση του σκοπού; στον προγραμματισμό; Μήπως στην αξιοπιστία της αξιολόγησης; Ανάλογα θα πάρουμε αποφάσεις για αναθεώρηση ολόκληρου (ή μέρους) του σχεδιασμού. Κάθε λήψη απόφασης χωρίς τα αποτελέσματα αξιόπιστης αξιολόγησης ονομάζεται φασισμός.

Ο σκοπός είναι το δυσκολότερο μέρος, αλλά και εκείνο που πιο συχνά παραμελούμε. Όταν το επισήμανα σε μορφωμένο άνθρωπο, μου απάντησε: “Μα όλοι ξέρομε τι θέλομε: Να δανειζόμαστε χωρίς να επιστρέφουμε πίσω τα δανεικά!” Ναι, αλλά δεν διευκρίνισε για πιο σκοπό θέλομε να δανειζόμαστε. Ίσως για να τρέξουμε ίσα στο στόμα του καρχαρία!

Ο σκοπός έχει δύο συνιστώσες (Αριστοτέλης): Προαίρεση και όρεξη. Στην προαίρεση διαμορφώνομε το σκοπό μας, αυτό το είδος της επιθυμίας μας, με κίνητρο το Λόγο, τη σκέψη μας. Με την όρεξη ο σκοπός μας διαμορφώνεται αυτόματα σαν ταλάντωση του συναισθήματος και της βούλησής μας. Αυτή η ταλάντωση κυμαίνεται ασύμμετρα από το “Θέλω να” στο “Θέλω να μη”. Μεταξύ του “Θέλω να” και του “Θέλω να μη” παρεμβάλλεται μια σωματική, αισθητή από όλους, πράξη, π.χ. τρώω, συνουσιάζομαι κλπ. Με την τελείωση της αισθητής πράξης, μεταπίπτομε στο “Θέλω να μη”, σε μια φάση ανερέθιστη. Αμέσως μετά τον κόρο στη διατροφή, τον οργασμό στον έρωτα κλπ για άλλοτε άλλο χρονικό διάστημα δεν είναι δυνατή η επαναλειτουργία της όρεξης. Με το χρόνο, το “Θέλω να μη” μεταπίπτει βαθμιαία στο “Δεν θέλω να”, στη διάρκεια του οποίου δεν αρχίζω βέβαια τη σωματική φάση, αλλά ένα κατάλληλο ερέθισμα, ένα ορεκτικό έδεσμα, ένα προκλητικό γυμνό σώμα, επισπεύδουν και πυροδοτούν πρόωρα τη φάση “Θέλω να”. Η μακρά φάση “Δεν θέλω να”, είναι η μόνη στην οποίαν ο Λόγος μπορεί να κατευθύνει το σκοπό μας, την προαίρεση. Χωρίς ερέθισμα, έρχεται με το χρόνο αναπόφευκτα το επόμενο “Θέλω να”

Η επίτευξή του σκοπού οδηγεί στην ευδαιμονία. Προϋποθέτει τη στοιχειώδη ικανοποίηση των αναγκών του αισθητού και του κοινωνικού μας Εγώ. Αν πεινάω, πονάω, κρυώνω, δεν είμαι ευτυχής και δεν μπορώ να είμαι ευδαίμων. Κι αν δεν έχω αγάπη, κοινωνική αναγνώριση, μπορεί να αδιαφορώ και να είμαι μακάριος, αλλά δεν είμαι ευδαίμων, αν δεν μπορώ να ικανοποιήσω το σκοπό που έχω μόνος μου διαμορφώσει μέσα μου, μέσα στο άβατο του νοητού Εγώ μου.

Όπως για κάθε άτομο, έτσι και για τις κοινωνίες, η ευδαιμονία είναι, κατά τους σοφούς προγόνους μας, ιδεαλιστές και υλιστές, ο σκοπός τους. Από τους σύγχρονους ηγέτες μας, ελάχιστοι, φοβούμαι, έδειξαν πως είχαν σαφή σκοπό. Ο Ι.Καποδίστριας να ανασυγκροτηθούμε από το μακροχρόνιο αγώνα. Ο Χ.Τρικούπης, να εγκαταστήσουμε κοινοβουλευτισμό. Ο Ελ.Βενιζέλος, να μεγαλώσουμε την Ελλάδα απελευθερώνοντας σκλαβωμένα αδέλφια μας. Ο Κ.Καραμανλής να μπούμε στην ΕΟΚ. Ο Α.Παπανδρέου να τελειώσει τον εμφύλιο πόλεμο. Ο Κ.Σημίτης, να γίνουμε μέλη του σκληρού πυρήνα της ΕΕ, εισάγοντας ως μέλος και την Κύπρο. Για τους υπόλοιπους πολιτικούς ηγέτες μας, φοβούμαι πως δεν υπήρχε σκοπός άλλος από το να φύγει ο προηγούμενος ηγέτης, αίτιος όλων των δεινών μας, και να έλθουν αυτοί οι σωτήρες πολιτικοί ηγέτες στη θέση τους.

Ένα πρόβλημα είναι πώς επιλέγεται ο σκοπός. Σε μια συνέχεια ενός κράτους, η τροποποίηση του σκοπού οφείλει να στηρίζεται στα αποτελέσματα της προηγούμενης αξιολόγησης. Όταν όμως πρωτοσχηματίζεται ο σκοπός, με τι κριτήρια θα διαμορφωθεί; Από τη μια είναι βέβαια η αυθαίρετη επιθυμία του λαού, που ο σωστός ηγέτης θα την έχει προσλάβει διαμέσου του πολιτικού συστήματος. Στη δημοκρατία π.χ. η βουλή με κληρωμένους άρχοντες αποφασίζει. Από την άλλη όμως αυτή η επιθυμία δεν μπορεί να είναι μια ονειροφαντασία μετέωρη στον αιθέρα. Οφείλει να περιορίζεται εκεί όπου συνυπάρχουν οι ανάγκες, οι πόροι και η τεχνογνωσία του τόπου. Για παράδειγμα, έχομε ανάγκη από ενέργεια, φυσική και βιολογική (διατροφική). Διαθέτομε χιλιάδες ακατοίκητα νησιά και ακτές, ξοδεύομε φοβερά ποσά να τα προασπίζομε και δεν μας προσφέρουν τίποτε, ενώ είναι γεμάτα αειφόρο, καθαρή, ενέργεια, αιολική, ηλιακή, κυματική, θαλάσσια βιολογική για ιχθυο- και οστρακο-καλλιέργειες κλπ. Και έχομε τεχνογνωσία με πρωτοφανή αριθμό πτυχιούχων . Σπούδασαν με έξοδα των οικογενειών και του κράτους και εργάζονται αποδοτικά πάμπολλοι από αυτούς στο εξωτερικό. Η τεχνολογία παρέχεται διεθνώς σήμερα σχεδόν δωρεάν για σύγχρονη εκμετάλλευση σε όλη την επιφάνεια του τόπου μας με τη μοναδική ποικιλία του εδάφους του, έτσι που κάθε γωνιά του να είναι κατάλληλη για το σκοπό που θα επιλέξουν οι ντόπιοι κάτοικοί της. Η μόδα του τουρισμού, της “βαριάς βιομηχανίας” μας, επιτρέπει να κερδίζουμε χρήματα σε 2 μήνες για όλο το χρόνο. Αλλά εξαρτώμαστε απόλυτα από ξένες συγκυρίες. Είναι προφανές πως κάθε τουριστικός τόπος πρέπει να διαθέτει μία ή περισσότερες παραγωγικές μονάδες, σαν κι αυτές που αναφέρθηκαν πιο πάνω. Ο τουρισμός παρέχει το πλεόνασμα.

 

ΑΥΤΑΡΚΕΙΑ ΚΑΙ ΑΥΤΟΤΕΛΕΙΑ

Δημ. Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitris.sideris@gmail.com

Ηπειρωτικός Αγών, 18 Ιουλίου 2019

Oι άνθρωποι επιδιώκουν την ευδαιμονία. Καλά αισθανόμαστε όταν ικανοποιείται μια επιθυμία μας. Αυτό όμως μπορεί να εξαρτάται από την τύχη και μιλάμε τότε για ευ-τυχία. Μπορεί όμως να εξαρτάται από τον τρόπο που δημιουργήθηκε μέσα μας η επιθυμία. Να είναι ένα τέλος, σκοπός, ανεξάρτητα από άλλες ανάγκες, σα να φυτεύθηκε μέσα μας από μια Υπέρτατη Δύναμη, ένα “δαιμόνιο” (ευ-δαιμονία). Μπορεί όμως και να έχουμε καταστείλει τις επιθυμίες μας, οπότε δεν υπάρχει περίπτωση να μην ικανοποιούνται, αφού δεν υπάρχουν. Αυτό είναι μακαριότητα, σαν τη νιρβάνα Ανατολικών λαών, ή σαν την ενδομήτρια ζωή του εμβρύου που επιβιώνει έχοντας ό,τι είναι αναγκαίο από τη μητέρα του, χωρίς να φθάσει να το επιθυμήσει. Γιατί επιθυμία σημαίνει κατά κάποιον τρόπο έλλειψη, απουσία, ενός αγαθού. Ο μακάριος ασκητής τρέφεται, τρώει, πίνει, όχι διότι επιθυμεί (δηλαδή του λείπει) ούτε διότι απολαμβάνει το φαγητό ή το πιοτό, αλλά απλώς διότι έτσι πρέπει, προκειμένου να επιβιώνει και δεν αποκλείεται να ζει τρώγοντας “ακρίδες και μέλι άγριο”. Η πιο ρεαλιστική επιδίωξη του κοινού ανθρώπου μου φαίνεται πως είναι η ευδαιμονία.

Η ευδαιμονία στηρίζεται στην αυτάρκεια και στην αυτοτέλεια (Αριστοτέλης). Με την αυτάρκεια εννοούμε την ικανότητα να εξασφαλίζουμε μόνοι μας τα στοιχειώδη αναγκαία για να ζούμε. Την εντελώς απαραίτητη τροφή, νερό, ένδυση, στέγη κλπ. Με την αυτοτέλεια εννοούμε ότι μόνος του κάποιος αποφασίζει το τέλος, το σκοπό του δηλαδή.

Από τις τρεις υποστάσεις της ύπαρξής μας, την αισθητή (σωματική) σε σχέση με το συνολικό περιβάλλον μας, την κοινωνική σε σχέση με το έλλογο περιβάλλον μας (κοινωνία) και τη νοητή (σε σχέση με τον εαυτό μας) προκύπτουν αντίστοιχα κίνητρα. Ο Maslow θεωρεί ότι τα βασικά κίνητρα για το αισθητό Εγώ είναι η έλλειψη ή η απειλούμενη έλλειψη των αναγκαίων. Τα τοποθετεί στη βάση μιας πυραμίδας. Πιο πάνω τοποθετεί τα κίνητρα του κοινωνικού Εγώ, την ανάγκη για αγάπη και κοινωνική αναγνώριση. Κορυφαία στην πυραμίδα βρίσκεται η ανάγκη για αυτοπραγμάτωση του νοητού Εγώ, στην οποίαν επιδιώκει κάποιος ό,τι ο ίδιος επιθυμεί να γίνει. Η ευτυχία αντιστοιχεί στα κίνητρα του αισθητού Εγώ, ενώ η ευδαιμονία του νοητού Εγώ. Ο Maslow αναγνωρίζει ότι ενώ η αυτοπραγμάτωση είναι το ανώτερο κίνητρο, δεν μπορεί να υλοποιηθεί, αν δεν υπάρχει η μερική έστω ικανοποίηση των κατώτερων κινήτρων. Δεν μπορώ να επιδιώκω να γίνω κάποιος σπουδαίος, αν δεν έχω εξασφαλίσει στοιχειωδώς τα προς το ζην και ικανοποιητικά την ανοχή του κοινωνικού περιβάλλοντός μου.

Στους πολλούς ανθρώπους, ο αυτοσκοπός της ζωής τους καθορίζεται σε σημαντικό βαθμό από τα κίνητρα του κοινωνικού Εγώ. Βάζω σκοπό να δίνω χαρά στη σύντροφό μου, από την οποίαν επίσης παίρνω χαρά· να δίνω χαρά στα παιδιά μου, που, επίσης, με ό,τι κάνουν μου προξενούν χαρά· αλλά και να δίνω χαρά στον εαυτό μου, συναναστρεφόμενος με φίλους με τους οποίους ανταλλάσσομε απόψεις, σκέψεις και συναισθήματα συμφωνώντας ή διαφωνώντας. Κι έρχομαι στο υποθετικό, αλλά αρκετά συχνό, παράδειγμα ενός σύγχρονου παροπλισμένου ανθρώπου.

Είναι ογδοντάρης. Δεν εργάζεται πια, επομένως δεν έχει τις αγωνίες της δουλειάς, αλλά ούτε και την ευτυχία της ικανοποίησης επαγγελματικών επιδιώξεων, σταδιοδρομίας κλπ. Έχει μια σύνταξη με την οποίαν εξασφαλίζει στοιχειωδώς τα προς το ζην. Έχει αυτάρκεια. Τίποτε περίσσιο, αλλά και τίποτε δεν του λείπει. Έχει, δόξα τω Θεώ, την υγεία του, με τα μάλλον ασήμαντα προβλήματα της ηλικίας, λίγη πίεση, χοληστερόλη, κάποια πονάκια στις αρθρώσεις, πάντως γενικά καλά. Όμως δεν παντρεύτηκε, δεν έκανε παιδιά. Οι φίλοι, το άμεσο κοινωνικό περιβάλλον του έχουν αρχίσει να αραιώνουν επικίνδυνα. Ποια είναι λοιπόν πια η χαρά του; Τίνος τη χαρά να επιδιώκει με τη συμπεριφορά του, έτσι που να εισπράττει κι αυτός τη χαρά που προκύπτει από την προσφορά της; Δύσκολα βλέπω την αυτοτέλεια σ΄ αυτό το πρόσωπο που δεν είναι σπάνιο στις μέρες μας. Σα να μου φαίνεται πως από τις συνιστώσες της Αριστοτελικής ευδαιμονίας υστερεί ο παράγοντας του κοινωνικού Εγώ. Ας τον πούμε κοινωνική αυτοτέλεια. Βέβαια ένας τρόπος για να ικανοποιηθεί είναι η επίτευξη μακαριότητας. Ο γέρος απομονώνεται από τα πάντα, δεν θέλει τίποτε, δεν συγκρούεται επομένως με κανέναν, δεν του λείπει τίποτε, ούτε κοινωνικό ούτε στοιχειωδώς αισθητό, που το εξασφαλίζει η κοινωνική πρόνοια και σύνταξη. Αυτό όμως δεν είναι ευδαιμονία.

Κάποιοι έχουν θέσει ένα κοινωνικό σκοπό στη ζωή τους. Μπορεί να είναι γυναίκες ή άνδρες που μετέχουν σε παραδοσιακές οργανώσεις με κοινωνικό σκοπό, πολιτιστικό, όπως είναι η ΧΕΝ, το Λύκειο Ελληνίδων ή ποικίλες άλλες οργανώσεις με περισσότερο κοινωφελές, πολιτικό ή φεμινιστικό περιεχόμενο. Υπάρχουν πάμπολλες. Συνήθως προϋποθέτει πως ήταν μέλη τέτοιων οργανώσεων από νεότερες ηλικίες. Μπορούν όμως όλοι να ασχολούνται με προσωπικές δημιουργίες. Αν έχουν κάποιοι παιδεία ως μουσικοί, ζωγράφοι κλπ, απλώς συνεχίζουν την καλλιτεχνική δραστηριότητά τους. Μπορούν να πλέκουν ή να κεντούν. Τίποτε δεν εμποδίζει να γράφουν. Άνθρωποι σε προχωρημένη ηλικία, έχουν πολλές εμπειρίες, από τις οποίες μπορούν να διδαχθούν ή απολαύσουν πλήθος νεότεροι. Ένας σωστός δήμος μπορεί να προωθήσει άλλες μαζικές εκδηλώσεις των ηλικιωμένων. Στο Βελβεντό είδα να χορεύουν παραδοσιακούς χορούς γυναίκες, όλες τους πάνω από εβδομηντάρες. Η γενική ιδέα είναι να μεταδίδεται η παράδοση από τους ηλικιωμένους στους νεοτέρους. Σήμερα υπάρχουν ποικίλοι τρόποι να κοινοποιηθούν τέτοιες δραστηριότητες. Κανένας εκδότης δεν θα δεχόταν να δημοσιεύσει αναμνήσεις ενός άγνωστου συγγραφέα κι αν αυτός πληρώσει για την εκτύπωση, κανένας βιβλιοπώλης δεν θα δεχόταν να βγάλει στην προθήκη του τέτοιο βιβλίο. Σήμερα όμως υπάρχουν τα ηλεκτρονικά μέσα δικτύωσης. Από αυτά μπορεί ο συγγραφέας να πάρει ανταπόκριση, σχόλια, επαίνους ή επικρίσεις και να αρχίσει η επικοινωνία.

To be or not to be? Η τεχνολογία, ιδιαίτερα η ιατρική, έχει επιτύχει σημαντικός αριθμός ατόμων να επιβιώνουν πολύ περισσότερο από όσο στο παρελθόν και να φθάνουν στην κατάσταση του “άχρηστου” ατόμου. Ποιο είναι το κίνητρο τέτοιων ατόμων να εξακολουθούν να ζουν; “Η μακροζωΐα δεν είναι επιθυμητή παρά μόνον αν παρατείνει τη νεότητα και όχι τα γηρατειά” (A.Carrel). Νεότητα είναι εκείνη η φάση της ζωής μας που είμαστε βιολογικά, κοινωνικά, πνευματικά δημιουργικοί. Πριν από αυτήν είμαστε ανώριμα παιδιά. Μετά είμαστε υπερώριμοι γέροι. Εφόσον δεν υπάρχουν σοβαρά προβλήματα υγείας ή ζωτικά επιβίωσης, εναπόκειται στους ίδιους τους ηλικιωμένους να δημιουργήσουν τις συνθήκες για προσωπική δημιουργικότητα, ευδαιμονία. Η μικρή ιδίως κοινότητα μπορεί να βοηθήσει. Παλιά ήταν η γειτονιά, η ενορία, έστω ο δήμος. Πάντοτε οι φίλοι.

 

Αντικρουόμενες παρατάξεις

• Δημ. Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitris.sideris@gmail.com
• Κοινή Γνώμη, 16 Ιουλίου 2019
• 

  

Αφότου δημιουργήθηκαν οι πρώτες ανθρώπινες κοινωνίες υπήρξαν αντικρουόμενες παρατάξεις. Η πρώτη ομαδοποίηση, στηριγμένη σε βιολογικά αντανακλαστικά έρωτα και στοργής, ήταν η οικογένεια. Περαιτέρω ομαδοποίηση έγινε στην κώμη και παραπέρα στην πολιτεία (Αριστοτέλης) που έχει προχωρήσει στο σύγχρονο κράτος. Βασικά θα συμφωνούσαν η Γένεση, αλλά και ο Engels με την “Καταγωγή της Οικογένειας της Ατομικής Ιδιοκτησίας και του Κράτους”. Εμφανίσθηκαν συγκρούσεις στα πλαίσια της θεμελιώδους ομαδοποίησης. Η Βίβλος μας τις υπενθυμίζει με το φόνο του Άβελ από τον αδελφό του Κάιν.

Στις μοναρχίες αντικρουόμενοι ήταν οι διεκδικητές της εξουσίας. Τα παραδείγματα δεν λείπουν από τη μετα-Αλεξανδρινή εποχή, τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία, την Ανατολική Ρωμαϊκή (Βυζαντινή) αυτοκρατορία. Στην Οθωμανική αυτοκρατορία, καθώς δεν είχε καθιερωθεί νόμιμος τρόπος διαδοχής, αναφέρονται περίπου 80 αδελφοκτονίες. Ο Μωάμεθ ο Πορθητής έφτασε να υποστηρίζει «Για το καλό του κράτους, αυτός από τους γιους μου, στον οποίον ο Θεός θα δώσει το σουλτανάτο, μπορεί και να θανατώσει τους αδελφούς του. Η πλειοψηφία των ουλεμάδων θεωρεί ότι κάτι τέτοιο επιτρέπεται».

Στην ολιγαρχία οι αντιπαλότητες έχουν περισσότερο ομαδικό παρά προσωπικό χαρακτήρα. Σχηματίζονται παρατάξεις που αντικρούονται αφενός με τη μοναρχία (βασιλεία, τυραννίδα, δικτατορία) και αφετέρου με τη δημοκρατία. Υπενθυμίζεται ότι θεμελιώδης διαφορά μεταξύ ολιγαρχίας και δημοκρατίας είναι ότι οι άρχοντες (βουλευτές και δικαστές) στη δημοκρατία κληρώνονται, ενώ στην ολιγαρχία εκλέγονται (Αριστοτέλης). Επιπλέον όμως υπάρχουν παρατάξεις στα πλαίσια της ολιγαρχίας που διεκδικούν μεταξύ τους την εξουσία και συγκρούονται. Οι μεγάλες συγκρούσεις μπορούσαν να εξελιχθούν σε εμφύλιους πολέμους. Εδώ, επιτρέψτε μου μια παρένθεση. Συχνά διαδίδεται πως είναι σα στο DNA της φυλής μας να τρωγόμαστε μεταξύ μας. Πρόκειται για πλύση εγκεφάλου που διαιωνίζεται κυρίως από όσους επιδιώκουν το διχασμό για ιδιοτελή προσδοκία νίκης. Δεν υπάρχει σύγχρονο κράτος χωρίς εμφύλιο πόλεμο. Cromwell στην Αγγλία, Γαλλική Επανάσταση, Αμερικανικός εμφύλιος πόλεμος, Μεξικανικός εμφύλιος, Ισπανικός εμφύλιος πόλεμος κλπ. Οι εμφύλιες συγκρούσεις είναι αναπόφευκτες στις μοναρχίες και στις ολιγαρχίες.

Αντίθετα, στις δημοκρατίες, αντιπαραθέσεις δεν υπάρχουν μεταξύ διεκδικητών της εξουσίας, αφού αυτοί κληρώνονται, δεν εκλέγονται. Μπορούν να υπάρχουν όμως μεταξύ δημοκρατών αφενός και νοσταλγών της ολιγαρχίας ή της μοναρχίας αφετέρου. Οι συγκρούσεις μπορούν να γίνουν εξαιρετικά βίαιες. Οι χειρότεροι πόλεμοι είναι οι εμφύλιοι. Συνήθως είναι πόλεμος μεταξύ της νόμιμης, αλλά ενδεχομένως ανήθικης, εξουσίας και των παράνομων επαναστατών που εμφανίζονται αμυνόμενοι εναντίον μιας θεωρούμενης κατάχρησης εξουσίας του κράτους. Η επικράτηση της μιας παράταξης όχι σπάνια εξελίσσεται σε ομαδική εξουδετέρωση των αντιπάλων. Και, όχι σπάνια, επιζητεί την παρέμβαση ενός εξωτερικού παράγοντα για να νικήσει. Πολύ λογικά ο ξένος παράγοντας προσφέρει βοήθεια, αλλά για ίδιο όφελος. Και υποτάσσει τους πάντες. Θυμίζω ιστορικά παραδείγματα. Στην αρχαιότητα σε ένα εμφύλιο πόλεμο οι δημοκρατικοί ζητούσαν τη βοήθεια των Αθηναίων, οι ολιγαρχικοί των Σπαρτιατών. Και οι τότε “μεγάλες δυνάμεις” γίνονταν οι ηγεμόνες ολόκληρης της πόλης. Οι παρανομίες στη διαδοχή του αυτοκρατορικού θρόνου (υπήρξε και σφαγή χιλιάδων Λατίνων στην Πόλη) ώθησαν τον Αλέξιο Δ’ Άγγελο να ζητήσει τη βοήθεια του Δάνδολου. Οι Φράγκοι του την έδωσαν και κατέλαβαν και εδήωσαν την Πόλη, που ποτέ έκτοτε δεν ανάκτησε την ισχύ της. Στο Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο οι χώρες ανατολικά της Γερμανίας ελευθερώθηκαν από τους Σοβιετικούς, που ηγεμόνευσαν πάνω τους ως την κατάρρευση της ΕΣΣΔ. Στην Ελλάδα, για τις ανάγκες του εμφυλίου ζητήθηκε η βοήθεια της Βρετανίας πρώτα, των ΗΠΑ αργότερα και έκτοτε ξένος στρατός υπάρχει μόνιμα, με την άδεια των Ελληνικών κυβερνήσεων, στην Ελληνική επικράτεια.

Ανάλογα με τις προκαταλήψεις κάποιου, γεννιέται η απάντηση στο ερώτημα. Τι είναι καλύτερο; η υποταγή στην αντίπαλη παράταξη ή στον ξένο δυνάστη; Η Ελλάδα, μετά τον καταστροφικό εμφύλιο πόλεμο, έζησε μια περίοδο σημαντικής ευημερίας, με επίπεδο διαβίωσης πολύ καλύτερο από των “δορυφόρων” χωρών της ΕΣΣΔ. Το τίμημα ήταν βαρύ. Κατάργηση της όποιας ελευθερίας υπήρχε με την ανοχή τουλάχιστον των ΗΠΑ στη διάρκεια της επταετίας, που κατέληξε, με την ανοχή τουλάχιστον των ΗΠΑ, στον ακρωτηριασμό ζωτικού Εθνικού χώρου στην Κύπρο. Σήμερα είναι αδύνατο να πάρουμε οποιαδήποτε σημαντική απόφαση για τον τόπο μας, χωρίς την έγκριση των ΗΠΑ και της ΕΕ. Οικονομικά, αυτή τη στιγμή βρισκόμαστε σε επίπεδο μόνο πάνω από της Βουλγαρίας και ισότιμο περίπου με της Ρουμανίας, ενώ όλες οι άλλες χώρες που βρίσκονταν σε κουμμουνιστικό καθεστώς βρίσκονται πάνω από εμάς.

Μια, κι αυτή προκατειλημμένη, απάντηση στο ερώτημα είναι ότι καλύτερο για έναν τόπο είναι η βούληση της πλειοψηφίας, όπως εκφράζεται από τους κληρωμένους άρχοντές της. Από την αρχαιότητα ως σήμερα έχουν γίνει σημαντικές πρόοδοι. Καταργήθηκε η δουλεία, (Ελλάδα 1822, Αγγλία 1833, ΗΠΑ 1865 κλπ). Δόθηκε ψήφος στις γυναίκες (Φινλανδία, 1906, ΗΠΑ 1920, Ελλάδα 1956). Με όλα αυτά έγιναν πολίτες σχεδόν όλοι οι κάτοικοι, εξαιρώντας τα παιδιά, ανώριμα να εκφράσουν βούληση και να πάρουν αποφάσεις. Εξίσου σημαντικά είναι τα ανθρώπινα δικαιώματα (ΟΗΕ, 1948), που δεν αφορούν μόνο πολίτες,  αλλά όλους τους ανθρώπους. Με διεθνείς εγγυήσεις, περιορίζονται παραβιάσεις των δικαιωμάτων των μειοψηφιών. Χωρίς αυτά θα μπορούσε “νομιμοφανώς” μια πλειοψηφία του 50%+1 να αποφασίσει την εξόντωση του 50%-1! Όλη αυτή η πρόοδος όμως έγινε με απόλυτη μεροληψία υπέρ της ολιγαρχικής διακυβέρνησης, που θα μπορούσε να είναι έκφραση της εργοδοσίας (καπιταλισμού) ή της εργασίας (προλεταριάτου) και όχι υπέρ του συνόλου ενός λαού, που μόνο με τη δημοκρατία εξασφαλίζεται η βούλησή του.

Θεμελιώδες μειονέκτημα της δημοκρατίας είναι ότι, ο λαός, παρά τους παραπάνω περιορισμούς, ενδέχεται να πάρει εσπευσμένες αποφάσεις που θα αποβούν σε βάρος του αργότερα. Ο κύριος περιορισμός είναι ο Νόμος, ο οποίος δικαιούται, μόνος αυτός, να ασκεί βία. Μπορεί να τον αλλάξει όποτε θέλει η κληρωμένη βουλή. Περιορισμός της βουλής είναι το Σύνταγμα που έχει σημαντική διαχρονικότητα. Η κληρωμένη δικαιοσύνη και όχι τότε η βουλή είναι αρμόδια να κρίνει. Αλλά και το Σύνταγμα, μπορεί, υπό όρους, να αλλάξει. Γι΄ αυτό έχει διατάξεις που δεν αλλάζουν με κανένα τρόπο. Ασύλληπτο! Τίποτε, ποτέ, δεν μένει αναλλοίωτο εσαεί. Όταν βρεθεί το Σύνταγμα σε ακραία σύγκρουση με τη διαχρονική βούληση του λαού, οφείλει να προβλέπεται πώς θα αλλάξει. Αλλιώς, το ίδιο το Σύνταγμα οδηγεί αναπόδραστα στην εμφύλια βία. Σε διάστημα μιας γενιάς π.χ. (περί τα 25 χρόνια) η ίδια η σύνθεση των πολιτών έχει αλλάξει ριζικά και το Σύνταγμα οφείλει να παρέχει τη δυνατότητα για ριζική αναθεώρηση με τη βούληση όλων των πολιτών (δημοψήφισμα) αφού έχει προηγηθεί εκτεταμένη δημόσια συζήτηση και συντεταγμένα στη βουλή.

 

 

ΠΑΡΑΠΡΟΪΟΝΤΑ

Δημ. Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitris.sideris@gmail.com

Ηπειρωτικός Αγών, 13 Ιουλίου 2019

Ένας αγρότης σκάβει το χωράφι του για να φυτέψει τα λαχανικά του. Αυτός είναι ο σκοπός του. Ανεξάρτητα από το αν θα το πετύχει ή όχι (ένα χαλάζι μπορεί να τα χαλάσει όλα), γίνεται και κάτι άλλο: Κάνει γερά μπράτσα. Κι αυτό θα του χρησιμεύσει σε πλήθος άλλες περιπτώσεις. Έγινε χωρίς να το επιδίωκε. Ένας δάσκαλος διδάσκει στα παιδιά ιστορία, γεωγραφία, φυσική, χημεία. Ανταμείβει τους επιμελείς μαθητές με καλούς βαθμούς, ενώ αποδοκιμάζει τους αμελείς. Τα παιδιά μαθαίνουν ό,τι τα διδάσκει και ύστερα ξεχνούν τα περισσότερα. Μένει όμως στα περισσότερα κάτι: να επιζητούν την αριστεία. Εκτός από το τι διδάσκει ο δάσκαλος, τα παιδιά μαθαίνουν και τον τρόπο που το διδάσκει. Αυτό είναι παιδεία. Και η παιδεία έχει ισχύ έξω από το σχολείο.  Ένα πολιτικό σύστημα μπορεί να στηρίζεται στην αρχή ότι οι πολίτες εξουσιοδοτούν κάποιους να αποφασίζουν γι΄ αυτούς. Και οι πολίτες ξενοιάζουν. Κάθονται στον καναπέ στο σαλόνι τους, ενώ άλλοι φροντίζουν γι΄ αυτούς. Εθίζονται στην ξενοιασιά. Τόσο βολική! Βέβαια και οι πληρεξούσιοί τους είναι ευχαριστημένοι. Χωρίς ενόχληση καμιά, κάνουν τη δουλειά τους που, μπορεί να είναι (ή να μην είναι) προς όφελος των πολιτών, πάντως είναι σίγουρα προς όφελος δικό τους. Οι σοφοί προβληματίζονταν από την εποχή του Πλάτωνα. Τι είναι το πρωτεύον, ο αισθητός ή ο νοητός κόσμος; Ο μεγάλος Kant βρήκε τη λύση. Τα αισθητήριά μας διεγείρονται από την εφαρμογή ή αφαίρεση μιας μικρής ποσότητας ενέργειας. Έτσι ο αντικειμενικός κόσμος περνάει από τις αισθήσεις μας και σχηματίζει μέσα μας το είδωλό του, τις έννοιες. Υπάρχουν όμως κάποιες έννοιες, όπως του χρόνου, του χώρου, της αιτίας, του λόγου κλπ που δεν είναι μορφές ενέργειας. Άρα πρέπει να γεννιόμαστε μ΄ αυτές, είναι μέσα μας εκ των προτέρων a priori. Διέφυγε από το σοφό αυτό που λέγαμε παραπάνω. Μαθαίνομε και αποκτούμε έννοιες με το μηχανισμό των εξαρτημένων αντανακλαστικών. Εξαρτημένα αντανακλαστικά όμως σχηματίζονται μόνον όταν ένα ερέθισμα συμβαίνει ΠΡΙΝ από άλλο που είναι απαρχή ενός φυσικού αντανακλαστικού, όχι αν συμβεί ΜΕΤΑ. Έτσι όμως η διαφορά μεταξύ πριν και μετά έχει επιπτώσεις πάνω μας, αποκτούμε την έννοια του χρόνου σαν παραπροϊόν της μάθησης και με ανάλογο τρόπο σχηματίζομε όλες τις a priori. Δεν υπάρχει σκόπιμη δραστηριότητα χωρίς παραπροϊόντα της. Κι αυτά ισχύουν έξω από τις συνθήκες που τα γέννησαν. Είναι η παιδεία μας.

Πολλοί διανοητές διαμαρτύρονται που δεν έχομε παιδεία. Και μέμφονται τους κυβερνώντες μας, ιδίως τους υπουργούς παιδείας, διότι δεν τη διδάσκονται οι μαθητές μας. Μα η παιδεία μαθαίνεται, αλλά δεν διδάσκεται. Αποκτάται σκόπιμα, με ενεργητική αναζήτηση ή τυχαία, παθητικά, ενδεχομένως με τρόπο που εξυπηρετεί σκοπούς κάποιων άλλων που δεν τους υποψιαζόμαστε.

Μια πολιτεία αποτελείται από τους πολίτες της και τον τόπο όπου κατοικούν. Σκοπεύει στην ευδαιμονία των πολιτών της που έχει δύο κύρια στοιχεία, αυτάρκειά και ενότητα. Κύριο στοιχείο της ενότητας μιας πολιτείας είναι η κοινή παιδεία των πολιτών της. Αυτήν επιβάλλει κάθε ισχυρή πολιτεία, ανεξάρτητα από το αν πετυχαίνει την ευδαιμονία των πολιτών της ή οχι. Ένα από τα χαρακτηριστικά της σύγχρονης παιδείας μας είναι να διαμορφώνει πολίτες ικανούς να εργάζονται αποδοτικά, με μεγάλη παραγωγή και μικρό μόχθο, σε συγκεκριμένο τομέα ο καθένας. Διαβάζω σε σημειώσεις ενός δασκάλου πριν από πάνω από ένα αιώνα: “Σκοπός του δημοτικού σχολείου είναι να μορφώση τους παίδας ηθικώς και θρησκευτικώς ώστε όταν εξέλθωσιν εις την κοινωνίαν να καταλάβωσιν την προσήκουσαν αυτών θέσιν, δηλ. να καταστήση αυτούς χρηστούς πολίτας”. Στη συνέχεια απαριθμεί τις αρετές που πρέπει να αποκτήσει ο μαθητής, που ιεραρχούνται με πρώτη την υπακοή στο Δάσκαλο, στο Βασιλέα, στο Θεό. Πολύ διαφορετικός στόχος του σχολείου, στην πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα από τη δεύτερη δεκαετία του 21ου.

Η παιδεία του πολίτη σε μια ικανή πολιτεία διαμορφώνεται με γνώμονα την αυτοσυντηρησή της. Πολλοί εξαιρετικά καλόπιστοι σοφοί το αγνόησαν αυτό. Ο Κοραής, όπως και ο Καποδίστριας, πίστευαν πως έπρεπε οι Έλληνες να αποκτήσουν παιδεία πριν επιδιώξουν την απελευθέρωσή τους από τους Τούρκους. Όμως το Οθωμανικό καθεστώς σε καμιά περίπτωση δεν θα άφηνε να έχει εκπαιδευμένους υπηκόους. Η παιδεία διαμορφώνει τη βούληση των λαών.

Όμως κάθε θέση ενέχει την άρνησή της, την αντίθεση. Το πρωτοδιατύπωσε ο Αριστοτέλης και το διαμόρφωσαν πιο σύγχρονοι σοφοί, ο Hegel και ο Marx. Η αντίθεση που δημιουργούνταν ανάμεσα στη βούληση του λαού στις αρχές του 20ού αιώνα και στο τότε καθεστώς της βασιλείας, γιγαντώθηκε, έφθασε στη στρατοκρατία, στον εθνικό διχασμό, στο θρίαμβο των Βαλκανικών και του Α΄ Παγκόσμιου πολέμου, στη Μικρασιατική καταστροφή, στη μεγαλειώδη εθνική αντίσταση στην Αλβανία και στην κατοχή, στον εμφύλιο πόλεμο, στη δικτατορία, στην Κυπριακή τραγωδία. Ανάλογα άλλαζε η παιδεία. Η νέα παιδεία ήλθε σε αντίθεση με το υπάρχον καθεστώς, με αποτέλεσμα τη μεταπολίτευση και την κομματοκρατία. Και τώρα, αραχτός στον καναπέ του ο πολίτης, προσδοκά κάθε φορά που αλλάζει η κυβέρνηση να λυθούν από τους πληρεξουσίους του τα δικά του προβλήματα. Αυτή είναι η παιδεία του. Μακάρι η (εκάστοτε) νέα κυβέρνηση να τα λύσει. Συνήθως όμως λύνει λίγα, με βαρύ τίμημα, ενώ διαρκώς προκύπτουν άλλα πιο βαριά. Και στον καναπέ του ο αραχτός, κάνοντας ζάπιγκ, στενοχωριέται, αγανακτά, οργίζεται, θέλει να σπάσει την τηλεόραση, βγαίνει έξω, μουτζουρώνει τους τοίχους, σπάζει τα μαγαζιά και τα αγάλματα, καταστρέφει τα πάντα. Δεν περνά από το νου του ότι πρέπει να μετέχει στη λήψη αποφάσεων.

Η δικαιολογία των αρχόντων είναι ευνόητη. “Σεις μας ψηφίσατε, σεις όψεσθε. Σε κάθε λαό αρμόζει η κυβέρνηση του τού ταιριάζει”. Φυσικά, είναι και δεν είναι έτσι. Θέση και αντίθεση. Η εξουσία δεν αρκείται στην παιδεία. Είναι η μόνη που επιτρέπεται να εφαρμόζει νόμιμη βία. Όπου δεν πίπτει λόγος τύπτει ράβδος. Πόσο υπεύθυνος είναι ο υφιστάμενος τη ράβδο για ό,τι κάνει; Κάποιος κρατά ένα πιστόλι στον κρόταφό μου. Μου δίνει ένα άλλο πιστόλι και με διατάζει να σκοτώσω τον απέναντί μου. Αν όχι, με σκοτώνει. Πόσο υπεύθυνος είμαι αν κάνω το φόνο που με διατάζουν; Οι ιθύνοντες με οδηγούν στον πόλεμο. Τώρα απέναντί μου βρίσκονται οι εχθροί, που κανένα τους δεν γνωρίζω, κανένας τους δεν με έχει βλάψει, αλλά, αν δεν τους σκοτώσω, θα σκοτώσουν αυτοί εμένα, ο φόνος δεν αποτρέπεται, απλώς αλλάζει το θύμα. Είμαστε και οι δύο σε άμυνα. Πέρασα όμως σε άλλο θέμα που απαιτεί άλλη ανάλυση.

ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ

• Δημ. Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitris.sideris@gmail.com
• Κοινή Γνώμη, 9 Ιουλίου 2019

Πενήντα κοπέλες, Ελληνίδες, ξεκινούν από την Αφρική μέσα σ΄ ένα σαπιοκάραβο κυνηγημένες. Η αιμομιξία είναι ανίερη πράξη. Για τα ξαδέρφια τους όμως, παιδιά του Αιγύπτιου, η αιμομιξία είναι σχεδόν υποχρεωτική. Οι Φαραώ παντρεύονταν τις αδελφές τους. Και τα κορίτσια καταφεύγουν στις Ελληνικές ακτές ζητώντας άσυλο. Καλός είναι ο βασιλιάς που νοιάζεται για το λαό του, όχι για τον εαυτό του. Όπως καλός είναι ο πατέρας που νοιάζεται για τα παιδιά του· δεν πα να χαθούν τα παιδιά όλου του κόσμου, τα δικά του νάναι καλά. Ο Πελασγός όμως ήταν ιδιαίτερα καλός, έβλεπε παραπέρα. Οι κοπέλες επικαλέσθηκαν τον ξένιο Δία. Και από πίσω τους έφθαναν σε λίγο οι μνηστήρες με άγριες διαθέσεις. Ποιο ήταν το καλό για το λαό του; Ο βασιλιάς καταφεύγει στην πιο συνετή απόφαση: Δημοψήφισμα! Ο λαός του θα υφίστατο τις όποιες συνέπειες από την αγνόηση της ιερής προσταγής του Δία και από τις διαθέσεις των βάρβαρων εξαδέλφων. Αποφασίσθηκε να δοθεί το άσυλο. Και οι μνηστήρες έφθασαν. Επίκειται σύρραξη. Για να αποφευχθεί, οι κοπέλες πείσθηκαν να υποχωρήσουν. Ο πατέρας τους ο Δαναός όμως, τις εφοδίασε με ένα στιλέτο κάθε μια. (Καλά, πού τα βρήκε πενήντα μαχαίρια ο μπαμπάς τους; Μήπως ήταν κατασκευαστής και διακινητής όπλων;) Κι αυτές, την πρώτη νύχτα του γάμου έσφαξαν τους γαμπρούς. Η πρωτάκουστη βαναυσότητα τέτοιας πράξης αντανακλούσε σ΄ εκείνους που τους έδωσαν άσυλο. Κι αυτοί, από την άλλη, δεσμευμένοι από την απόφασή τους, έπρεπε να την υπερασπιστούν. Η θεία δίκη όμως (ή η διαχρονική συλλογική μνήμη και συνείδηση) καταδίκασε την ανήκουστη βαρβαρότητα. Οι ικέτιδες καταδικάστηκαν να κουβαλούν νερό για να γεμίσουν ένα πιθάρι. Μόλις το γέμιζαν θα απαλλάσσονταν. Το πιθάρι όμως ήταν τρύπιο. Κι ακόμη σήμερα, από τότε, δεν έχει γεμίσει. Καλά, δεν υπάρχει κάθαρση; Όλοι έπραξαν ό,τι έπραξαν ευρισκόμενοι σε άλυτα διλήμματα. Κι όμως η ιστορία πάντοτε φαίνεται αφήνει ένα στενό παράθυρο. Μία από τις αδελφές, η Υπερμνήστρα, προτίμησε τον έρωτα και ο άντρας της, ο Λυγκέας, επέζησε και τόσα πρόσφερε στους Αργείους, που απ΄ αυτόν ξεκίνησε μακρά γενιά καλών βασιλιάδων.

Με μωρό στο βυζί και δίχρονο νήπιο στο χέρι, φεύγει από την πατρίδα της. Η ζωή της εκεί είναι σε γνωστό κίνδυνο καταφανώς μεγαλύτερο από εκείνον τον άγνωστο που θα αντιμετωπίσει σε ένα σαπιοκάραβο ή σ΄ ένα φουσκωτό στη μέση της Μεσογείου. Καλά, γιατί δεν έμεινε στην πατρίδα της να πολεμήσει για να φύγουν εκείνοι που κάνουν τη ζωή αφόρητη ή αδύνατη; Να πολεμήσει με το μωρό στο βυζί και με το δίχρονο στο χέρι! Αν ένας καπετάνιος συναντήσει στο πέλαγος έναν ή περισσότερους να προσπαθούν να επιπλεύσουν στα μαινόμενα κύματα, υπάρχει υπέρτατος θείος νόμος να τους σώσει. Αν τώρα αυτοί δεν είναι μέσα στο νερό, αλλά μέσα σε ένα σαπιοκάραβο ή σε ένα φουσκωτό, ποια πρέπει να είναι η στάση του; Κι αν, γνωρίζοντας ότι αυτή η δουλειά γίνεται συστηματικά κάθε μέρα στη μυθική αυτή θάλασσα, και περιφέρεται σώζοντας τέτοιους απελπισμένους, τι λέτε τώρα; Κι αν τύχει καπετάνιος να είναι η καπετάνισσα Καρόλα Ρακέτε, που ο πατέρας της, παλιός αξιωματικός του Γερμανικού στρατού, εργάζεται τώρα σε εργοστάσιο κατασκευής οπλικών συστημάτων; Αλλάζει τώρα η στάση σας; Ο Ματέο Σαλβίνι είναι κάθετος. Δεν τους θέλει. Οι Γερμανοί πιέζουν υπέρ της. Ο πρωθυπουργός νίπτει τας χείρας του, διάδοχος του Πιλάτου: Στην Ιταλία η Δικαιοσύνη είναι ανεξάρτητη από την εκτελεστική εξουσία. Το δικαστήριο την αθωώνει. Αλλά η Καρόλα καταδικάζεται από τους αφανείς αντιπάλους της να κρύβεται εσαεί, γεμίζοντας ένα τρύπιο πιθάρι, καθώς οι αντίπαλοί της είναι πανίσχυροι και απειλούν τη ζωή της. Κι εμείς τι κάνομε;

Χρέος όλων μαζί είναι να αναζητήσουμε τις αιτίες που έκαναν τους 42 ναυαγούς της Καρόλας να αφήσουν τον τόπο τους και αυτές να πολεμήσουμε με τις λίγες δυνάμεις που διαθέτομε. Γι΄ αυτές τις αιτίες, έχομε κι εμείς ευθύνες. Και όταν λέω εμείς, εννοώ κύρια τις νεοαποικιοκρατικές δυνάμεις, στις οποίες έμμεσα κι εμείς μετέχομε. Η μαζική μετανάστευση σημαίνει να τρέφουμε τους (λαθρο)μετανάστες χωρίς να εργάζονται, ενώ για τα παιδιά μας δεν περισσεύουν χρήματα. Ή τους δεχόμαστε να εργασθούν· κι αυτοί, για να επιβιώσουν δέχονται να δουλέψουν για εξευτελιστικές αμοιβές, παίρνοντας τις θέσεις εργασίας από εμάς τους Έλληνες που αντιμετωπίζομε τεράστιο πρόβλημα ανεργίας. Κι όταν εμείς δυσφορούμε να τους πληρώσουμε και ψευτοοργανωθούν σε ομάδες διαμαρτυρίας, τους ρίχνομε και καμιά μπαταριά – κι όποιον πάρει η μπάλα. Ή, στην απελπισία τους οργανώνονται σε κακοποιές ομάδες μόνοι ή, συχνότερα, σε συνεργασία με ντόπια καλόπαιδα. Να πάνε να πνιγούνε! Η μαζική εισροή μεταναστών είναι πάντοτε μείζον πρόβλημα, ακόμη και αν είναι αδέλφια μας. Όταν έφθασαν το εκατομμύριο και βάλε των Ελλήνων Μικρασιατών, που εμείς, οι Ελλαδίτες Έλληνες είμαστε η αιτία του ξεριζωμού τους, τους δεχθήκαμε, σημαντική μερίδα από τους παππούδες μας, σχεδόν εχθρικά. Τουρκόσπορους τους ανεβάζαμε, τουρκόσπορους τους κατεβάζαμε!

Το παραθυράκι βρίσκεται σε κάποιες λεπτομέρειες που μπορεί να είναι διαφορετικές για τον καθένα. Ο στόχος είναι αρκετά σαφής: Εκείνοι που δημιουργούν και συντηρούν άμεσα ή έμμεσα τις απαράδεκτες καταστάσεις που διώχνουν τους εκεί ντόπιους από τον τόπο τους. Κι αυτό περιλαμβάνει συχνά σύγκρουση ανάμεσα στην ηθική μας συνείδηση και το νόμο. Ακόμη κι αν αντιβαίνει το νόμο, το ναυαγό πρέπει να τον περισυλλέξουμε και να τον περιθάλψουμε, είτε είναι νόμιμος είτε, κατά κανόνα, παράνομος. Και όταν οι πρωτεργάτες τέτοιων προσπαθειών σύρονται κατηγορούμενοι στη δικαιοσύνη, να τους συμπαρασταθούμε. Αυτό είναι ίσως το πιο εύκολο μέρος, καθώς οι εντολές της συνείδησης μπροστά στο ανθρώπινο δράμα είναι πολύ έντονες. Οι αιτίες όμως πάνε πολύ μακριά. Η ρύπανση της γης δημιουργεί προβλήματα νερού και τοξικότητας που συνεπάγονται μαζικές μετακινήσεις λαών. Η ραγδαία μεγεθυνόμενη ανισότητα σημαίνει τεράστια ψυχοκοινωνικά δεινά κι αυτό έχει αποδειχθεί. Η κατάσταση των υπανάπτυκτων χωρών “βελτιώνεται”, αλλά η διαφορά τους απο τις αναπτυγμένες δεν μεταβάλλεται ή και αυξάνεται προς όφελος της νεοαποικιοκρατίας. Όμως, γιατί οι κυβερνήσεις μας δεν καταφεύγουν στο δημοψήφισμα; Μήπως είναι πιο έξυπνες από τον Πελασγό; Και βέβαια ένα ΟΧΙ δεν πρέπει να αναγνωσθεί σα ΝΑΙ. Γιατί ένα τέτοιο δημοψήφισμα θα σημαίνει και εναντίωση σε διεθνείς προσπάθειες να συνεχισθεί η ενίσχυση των ολοκληρωτικών καθεστώτων στους τόπους προέλευσης των μεταναστών. Και, φυσικά, δεν είναι καθόλου εύκολο να ξεχωρίσεις στον εμφύλιο με ποιου το μέρος είναι το δίκιο.

 

ΕΥ ΖΗΝ

Δημ. Α. Σιδερής, Ομ. καθηγητής καρδιολογίας

Περίληψη

Το ευ ζην έχει τρεις όψεις: Ευτυχία, ευδαιμονία, μακαριότητα. Η ευτυχία ανακουφίζει από ανάγκες του αισθητού (σωματικού) Εγώ. Είναι αποτέλεσμα των ενεργειών καθενός, αλλά και καλής τύχης. Τελευταία βιώνομε πανανθρώπινα πρωτοφανή μείωση της δυστυχίας: Πείνας, φτώχειας, αναλφαβητισμού, παιδικής θνησιμότητας. Αποδίδεται στον καπιταλισμό και στη τεχνολογία, που, θεωρείται, εξελίχθηκε χάρη στον καπιταλισμό (J.Norberg). Η μακαριότητα υπονοεί καταστολή των θέλω μας. Όταν δεν έχω επιθυμίες, δεν υποφέρω οτιδήποτε και αν μου λείπει. Ανατολική νοοτροπία (νιρβάνα). Η ευδαιμονία είναι εσωτερική ευχάριστη διάθεση, του νοητού Εγώ μας. Κατεξοχήν Ελληνική στάση (Αριστοτέλης).  Καθένας διαμορφώνει μόνος του, ένα έλλογο σκοπό και τον επιδιώκει. Ο σκοπός είναι η συνέπεια παραγόντων εξωγενών και ενδογενών, από την αυτόματη ταλάντωση ποικίλων λειτουργιών μας, (πείνα, δίψα, ερωτικός ίμερος κλπ). Αντίθετα από τις αιτίες, κίνητρο από το παρελθόν, ο σκοπός είναι κίνητρο προς το μέλλον. Αν είναι κάποιος δυστυχής, δεν ικανοποιούνται δηλαδή θεμελιώδεις σωματικές ανάγκες του, δεν μπορεί να είναι ευδαίμων. Όμως, όντας ευτυχής, δεν είναι και ευδαίμων, αν οι προσωπικοί σκοποί του δεν μπορούν να ικανοποιηθούν. Στις πλουσιότερες χώρες του κόσμου, όσο μεγαλύτερη είναι η οικονομική ανισότητα, τόσο χειρότερα είναι μια σειρά από ψυχολογικά/κοινωνικά δεινά (G.Wilkinson). Ο καπιταλισμός υπόσχεται την ευτυχία, αλλά η ανισότητα που συνεπάγεται απομακρύνει την ευδαιμονία. Με το θάνατο του αισθητού Εγώ, παύει η αυτορρύθμιση του οργανισμού. Προηγουμένως πεθαίνει το νοητό Εγώ, όταν παύουμε οριστικά να αισθανόμαστε τη διαφορά μας από το περιβάλλον μας. Στο μεσοδιάστημα έχομε μακαριότητα, χωρίς επιθυμίες ή ανικανοποίητες ανάγκες, όπως στην ενδομήτρια ζωή. Η ευδαιμονία είναι κατεξοχήν ανθρώπινο συναίσθημα. Τα ζώα ενεργούν μόνον από αιτίες, όχι για σκοπούς. Λήγει με την την οριστική απώλεια των αισθήσεών. Τέτοιες παράμετροι θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη από όσους επηρεάζουν άμεσα την αρχή και το τέλος της ζωής μας, μαζί με τη βούληση της κοινωνίας, αλλά, προπάντων, τη βούληση καθενός, όσο μπορεί ευδαιμόνως να την εκφράσει.

Εισαγωγή

Το ευ ζην, η καλή ζωή, έχει ποικίλες όψεις. Η ύπαρξή επίσης έχει τρεις όψεις, Ψυχολόγοι (π.χ. William James¹), ψυχαναλυτές (π.χ. Sigmund Freud²), φιλόσοφοι (π.χ. Søren Kierkegaard³, Martin Heidegger⁴, Jean Paul Sartre⁵), αναγνωρίζουν τις τρεις αυτές όψεις. Μολονότι αναγνωρίζουν όλοι το τρισυπόστατο της ύπαρξής μας, χρησιμοποιούν διαφορετικά ονόματα γι΄ αυτές. Ωστόσο, όλοι βλέπουν την ύπαρξή μας σε σχέση με το φυσικό περιβάλλον της, τον εαυτό της και το έλλογο περιβάλλον της, την κοινωνία. Το ευ ζην έχει διαφορετικό νόημα για καθεμιά από τις τρεις αυτές υποστάσεις του Εγώ. Στα επόμενα, θα προσπαθήσω να ξεκαθαρίσω τις τρεις υποστάσεις του Εγώ, να παρουσιάσω τις αντίστοιχες τρεις όψεις του ευ ζην, να αναφερθώ στους παράγοντες που ευνοούν την ανάπτυξη αυτών των τριών όψεων και θα τελειώσω με μια αναφορά στον αντίποδα του ευ ζην, το ευ θνήσκειν.

Οι τρεις υποστάσεις του Εγώ⁶.

Αρχίζομε να υπάρχουμε τη στιγμή που ένα πατρικό σπερματοζωάριο εισδύει σε ένα μητρικό ωάριο και το γονιμοποιεί. Εκείνη τη στιγμή γεννιέται ένα νέο ον που διαφέρει από το περιβάλλον του κατά το ότι αναπτύσσεται και λειτουργεί με ένα εντελώς δικό του τρόπο, εγγεγραμμένο στην ίδια την ουσία του, στο DNA του πυρήνα του και παραμένει ανεπηρέαστος από οποιονδήποτε παράγοντα. Η μητέρα τού παρέχει ενέργεια και προστασία, αλλά δεν μπορεί να επηρεάσει με οποιονδήποτε τρόπο την εξέλιξή του, εκτός από το να την σταματήσει στερώντας του την ενέργεια και την προστασία. Σ΄ αυτή τη φάση το νέο ον είναι αισθητό από το περιβάλλον του. Η μητέρα αισθάνεται την ύπαρξή του και αντιδρά με ποικίλα συμπτώματα (εμετούς κλπ), ενώ αργότερα αισθάνεται τα σκιρτήματα του εμβρύου, η μαμή το ψηλαφά, ο γιατρός (και οποιοσδήποτε άλλος το βλέπει σε ένα υπερηχογράφημα κλπ. Αυτό είναι λοιπόν το αισθητό Εγώ. Μόνο το ίδιο το έμβρυο δεν μπορεί να συλλάβει την ύπαρξή του. Περιβάλλεται από ένα προστατευτικό στρώμα, το δέρμα του, που πάνω του υπάρχουν διάσπαρτοι πάμπολλοι αισθητήρες. Αυτοί δέχονται ερεθίσματα και από μέσα από το έμβρυο και απέξω του. Λόγω των ομοιοστατικών μηχανισμών τόσο του εμβρύου όσο και της μητέρας, οι φυσικοχημικές ιδιότητες και των δύο μερών είναι σταθερές και ίδιες μεταξύ τους. Ίδια θερμοκρασία, υγρασία, πίεση, ωσμωτική πίεση κλπ. Επομένως ο εγκέφαλος ακόμη και του τελειόμηνου εμβρύου, όταν είναι πλήρως αναπτυγμένος, δεν μπορεί να συλλάβει την ύπαρξή του. Τίποτε δεν μπορεί να υπάρχει αν δεν διαφέρει κατά τι από το περιβάλλον του, από ό,τι αυτό δεν είναι. Δεν είναι νοητός ένας πάλλευκος λεκές πάνω σε ένα πάλλευκο σεντόνι.

Με τον τοκετό, οι επιφανειακοί αισθητήρες του νεογνού εξακολουθούν να δέχονται τα ίδια σταθερά ερεθίσματα όπως και ενδομήτρια, αλλά απέξω κατακλύζονται από μια καταιγίδα ποικίλων, απρόβλεπτα τυχαία μεταβαλλόμενων ερεθισμάτων. Έτσι εκείνη τη στιγμή, με τη γέννησή του το νέο ον, αρχίζει τη διαδικασία να συνειδητοποιεί την ύπαρξή του. Το νοητό Εγώ γεννήθηκε. Αντιλαμβάνεται άμεσα τι μεταβολές γίνονται μέσα του, που διαμορφώνονται σε συναισθήματα, βουλήσεις και σκέψεις, ενώ όλοι οι απέξω μπορούν μόνον έμμεσα να το νοούν, να το συμπεραίνουν, από τη συμπεριφορά του αισθητού του Εγώ.

Ο άνθρωπος είναι πολιτικό ζώο, επιλέγοντας μόνος του πόσο αγελαίο και πόσο κοινωνικό ζώο θέλει να είναι. Ως κοινωνικό ζώο, κάποια στιγμή εισάγεται στην κοινωνία του με μια κοινωνική τελετή. Στην αρχαιότητα ονομαζόταν αμφιδρόμια, στις σύγχρονες κοινωνίες, είναι η βάπτιση, η περιτομή, η εγγραφή στο ληξιαρχείο, ανάλογα με το είδος της κοινωνίας στο οποίο εισάγεται. Το κοινωνικό Εγώ γεννήθηκε και αποτελεί την εικόνα που έχει γι΄ αυτό το έλλογο περιβάλλον του, η κοινωνία.

Οι τρεις υποστάσεις του Εγώ έχουν σημαντικές διαφορές μεταξύ τους, που συνοψίζονται στον Πίνακα Ι. Το αισθητό και το νοητό Εγώ είναι μοναδικά. Δεν υπάρχει άλλος με τα ίδια δακτυλικά αποτυπώματα ή το ίδιο DNA ή τις ίδιες σκέψεις, τα ίδια συναισθήματα, την ίδια βούληση όπως Εγώ ο αισθητός και νοητός. Αντίθετα, όλα τα κοινωνικά Εγώ είναι στη βασική ιδιότητά τους ίδια, απλώς μέλη της ίδιας κοινωνίας. Το αισθητό Εγώ μπορεί να ακρωτηριαστεί, να του έχει αφαιρεθεί ένα πόδι, ένα χέρι, ο προστάτης, ο νεφρός κλπ. Αντίθετα το νοητό και το κοινωνικό Εγώ είναι πάντοτε ακέραια και άτμητα. Το αισθητό Εγώ ζει σε συγκεκριμένο φυσικό χώρο και χρόνο, κοινό για όλους. Αντίθετα το νοητό Εγώ ζει σε μια μόνο στιγμή, μοναδικά δική του, τώρα, και σε ένα σημείο, μοναδικά δικό του, εδώ. Το κοινωνικό Εγώ επιβιώνει στη συνείδηση και στη μνήμη της κοινωνίας, του έλλογου περιβάλλοντός του κι επομένως μπορεί να υπάρχει οπουδήποτε και οποτεδήποτε. Ο θάνατος του αισθητού Εγώ θα επέλθει τη στιγμή που χάνει την ομοιόστασή του και αρχίζει να αφομοιώνεται με το περιβάλλον του. Του νοητού Εγώ τη στιγμή που οριστικά παύει να ξεχωρίζει τον εαυτό του από το περιβάλλον του. Του κοινωνικού Εγώ όταν έχει λησμονηθεί οριστικά από το κοινωνικό περιβάλλον του.

Πίνακας Ι Διαφορές και ομοιότητες ανάμεσα στις 3 όψεις του Εγώ.

Αισθητό Εγώ	Νοητό Εγώ	Κοινωνικό Εγώ
Υπάρχει από τη σύλληψη	Υπάρχει από τη γέννηση	Υπάρχει μετά από κοινωνική τελετή
Αισθητό από όλους	Αντιληπτό μόνο από το ίδιο	Κοινωνικό εκμαγείο
Μπορεί να ακρωτηριασθεί	Ακέραιο/άτμητο
Μοναδικό		Όλα ίδια
Φυσικός χρόνος	Μία στιγμή: Τώρα	Δυνητικά αθάνατο
Φυσικός χώρος	Ένα σημείο: Εδώ	Δυνητικά πανταχού παρόν
Πεθαίνει μόλις αρχίσει η αφομοίωσή του με το περιβάλλον	Πεθαίνει όταν παύσει οριστικά να διακρίνει τον εαυτό του από το περιβάλλον	Πεθαίνει με μια κοινωνική τελετή, συνεχίζοντας να «ζει» στη μνήμη της κοινωνίας

Ευ ζην

Αντίστοιχα με τις τρεις υποστάσεις του Εγώ, το ευ ζην έχει τρεις διαφορετικές όψεις: Ευτυχία, μακαριότητα και ευδαιμονία. Είναι και οι τρείς ευχάριστες συναισθηματικές καταστάσεις, που, ωστόσο, έχουν σημαντικές διαφορές μεταξύ τους. Και οι τρεις υποστάσεις του Εγώ έχουν ανάγκες που η ικανοποίησή τους είναι ευχάριστη, ενώ το έλλειμμά τους δυσάρεστο. Ευτυχία είναι η ικανοποίηση των αναγκών του αισθητού Εγώ. Είμαι ευτυχής όταν δεν πεινάω, δεν πονάω δεν κρυώνω κλπ. Αλλιώς είμαι δυστυχής. Η ευτυχία προκύπτει από προσπάθειες του κάθε ατόμου, αλλά και από τυχαίους παράγοντες, Αν μου πέσει το λαχείο, ικανοποιούνται όλες οι αισθητές, σωματικές, ανάγκες μου ευκολότερα. Η καλή τύχη όμως είναι φυσικά απρόβλεπτη, αλλά υπακούει στους νόμους της τυχαιότητας, και, επομένως, επηρεάζεται από ποικίλους παράγοντες, όπως είναι το κοινωνικό σύστημα μέσα στο οποίο ζούμε. Η εποχή μας χαρακτηρίζεται από πρωτοφανή μοναδική ευτυχία, καθώς, σε όλη την επιφάνεια της γης έχει παραταθεί το προσδόκιμο επιβίωσης, ενώ έχουν μειωθεί σημαντικά, οι λιμοί, οι λοιμοί, ο αναλφαβητισμός, οι πόλεμοι κλπ. Αυτό το επίτευγμα έχει υλοποιηθεί χάρη στην ανάπτυξη της τεχνολογίας, που κύρια αιτία της είναι η σχεδόν πλήρης επικράτηση του καπιταλισμού σε όλο τον κόσμο (Norberg⁷).

Η μακαριότητα χαρακτηρίζεται από καταστολή των επιθυμιών του νοητού Εγώ. Όταν δεν θέλω τίποτε, τίποτε δεν μου λείπει, καμιά έλλειψη δεν με κάνει να αισθάνομαι δυσάρεστα. Τρώω όχι επειδή πεινάω ή επειδή επιδιώκω την ευγευστία, αλλά απλώς επειδή πρέπει να φάω και βρίσκεται στοιχειώδες φαγητό. Αυτή είναι η παραδοσιακή Ανατολική ιδεολογία, η νιρβάνα, στην οποίαν μετέχουν και ο Χριστιανικός ασκητισμός, αλλά και οι Στωικοί.

Η ευδαιμονία είναι κατεξοχήν Ελληνική επιδίωξη. Οι κυριότεροι αρχαίοι φιλόσοφοι, ιδεαλιστές και υλιστές, Πλάτων, Αριστοτέλης, Επίκουρος κλπ συμφωνούν στο ότι η ευδαιμονία αποτελεί την εύλογη επιδίωξη κάθε ανθρώπου. Η ευδαιμονία αφορά κύρια το νοητό Εγώ. Εγώ, από μόνος μου, επιλέγω το σκοπό μου και τον επιδιώκω. Η ικανοποίησή του είναι η ευδαιμονία. Είναι μοναδικά ανθρώπινη ιδιότητα, καθώς τα άλλα ζώα ενεργούν μόνον από κάποιες αιτίες, ενώ οι άνθρωποι και για κάποιους σκοπούς. Οι αιτίες μας ωθούν από το παρελθόν προς κάποιες κατευθύνσεις. Επιλέγομε κάποια από αυτές με την ελευθερία της βούλησής μας που γίνεται σκοπός, ο οποίος μας έλκει προς το μέλλον.

Ο Maslow⁸ ιεράρχησε τα κίνητρά των δραστηριοτήτων μας σε 5 αλλεπέλληλα στρώματα που αποτελούν μια πυραμίδα. Στη βάση είναι οι φυσιολογικές ανάγκες. Πιο πάνω βρίσκεται η απειλή μήπως τις στερηθούμε. Στην τρίτη θέση βρίσκεται η αγάπη και στην τέταρτη η ανάγκη για κοινωνική αναγνώριση. Στην κορυφή της πυραμίδας είναι οι ανάγκες του Εγώ, η αυτοπραγμάτωσή του (εικ. 1). Κάθε επίπεδο είναι ισχυρότερο κίνητρο από τα κατώτερά του, αλλά προϋποθέτει τη μερική έστω ικανοποίηση των κατώτερων κινήτρων. Τα πέντε κίνητρα του Maslow Μπορούν να συνοψισθούν σε τρία, ανάλογα με τις τρεις υποστάσεις του Εγώ μας (εικ.1).  Οι φυσιολογικές ανάγκες και η ασφάλεια από το φόβο μην τις χάσουμε είναι τα κίνητρα του αισθητού Εγώ. Η αγάπη και η εκτίμηση από το κοινωνικό περιβάλλον είναι οι ανάγκες του κοινωνικού Εγώ. Η αυτοπραγμάτωση τέλος είναι το κίνητρο του νοητού Εγώ.

Εικ. 1 Τα ιεραρχημένα επίπεδα των κινήτρων του Maslow (αριστερά) και η σύνοψή τους στα 3 επίπεδα που αντιστοιχούν στις 3 υποστάσεις του Εγώ μας (δεξιά)

 

Τα ζώα παρακινούνται μόνον από αιτίες που τα ωθούν από το παρελθόν προς κάποιες κατευθύνσεις. Οι άνθρωποι παρακινούνται και από σκοπούς που τους έλκουν προς το μέλλον. Οι σκοποί διαμορφώνονται διττά⁶. Αφενός από αιτίες, την ανθρώπινη νόηση (Αριστοτελική προαίρεση) και αφετέρου από ένα αυτόματα ταλαντούμενο σύμπλεγμα συναισθήματος και βούλησης (Αριστοτελική όρεξη). Η βούλησή μας ταλαντώνεται ασύμμετρα από το “Θέλω να” στο “Θέλω να μη”. Μεταξύ του “Θέλω να” και του “Θέλω να μη” παρεμβάλλεται μια σωματική φάση (π.χ. τρώω, συνουσιάζομαι κλπ). Μεταξύ του “Θέλω να μη” και του “Θέλω να” παρεμβάλλεται η φάση “Δεν θέλω να”. Διαφέρει αυτή από το “Θέλω να μη” κατά το ότι στην τελευταία είναι αδύνατο να διεγερθεί η βούληση από οποιοδήποτε ερέθισμα (ανερέθιστη περίοδος), ενώ στη φάση “Δεν θέλω να” ένα κατάλληλο ερέθισμα (π.χ. η θέα ενός εύγεστου εδέσματος ή ενός προκλητικού γυμνού) πυροδοτούν το αντίστοιχο “Θέλω να”. Σ΄ αυτή μόνο τη φάση το λογιστικό μέρος της ψυχής μπορεί να κατευθύνει το θυμοειδές και το επιθυμητικό.

Με βάση τα παραπάνω, μπορούν να ιεραρχηθούν και οι τρεις επιδιώξεις που συνιστούν το ευ ζην. Στο ανώτερο επίπεδο βρίσκεται η ευδαιμονία και στο κατώτερο η ευτυχία. Δεν μπορεί κάποιος να είναι ευδαίμων, αν δεν ικανοποιούνται στοιχειωδώς οι ανάγκες των κατώτερων επιπέδων, αν πονάει, πεινάει, κρυώνει ή έχει υπερτροφικό θέλω. Εξάλλου, δεν αρκεί να είναι κάποιος ευτυχής για να είναι ευδαίμων. Ο πλούσιος, υγιής κλπ δεν ευδαιμονεί, αν δεν μπορεί να υλοποιήσει ένα όραμά του που το διαμορφώνει σε σκοπό.

Παράγοντες που ευνοούν την επίτευξη των τριών όψεων του ευ ζην

Ο καπιταλισμός, ισχυρό κίνητρο για την ανάπτυξη της τεχνολογίας που έφερε την ευτυχία κατά τον Norberg⁷, συνοδεύεται αναγκαστικά από αύξηση των επιθυμιών, όπως με τη διαφήμιση που εισβάλλει στα σπίτια όλων απρόσκλητη δια μέσου των μαζικών μέσων ενημέρωσης. Η αύξηση της κατανάλωσης είναι το κίνητρό για αύξηση της παραγωγής και, επομένως, της ανάπτυξης. Αυτή η ενίσχυση των θέλω μας όμως απομακρύνει τη δυνατότητα της μακαριότητας. Εξάλλου, ο καπιταλισμός συνοδεύεται αναγκαστικά από αύξηση της κοινωνικής ανισότητας. Οι Wilkinson και Pickett⁹ μελέτησαν την κοινωνική ανισότητα, ως διαφορά μεταξύ του πλουσιότερου και του φτωχότερου δεκατημορίου του πληθυσμού στις 23 πλουσιότερες χώρες (μεταξύ τους και η Ελλάδα). Μελέτησαν επίσης και ένα δείκτη υγειινο-ψυχο-κοινωνικών δεινών, που προκύπτει από: το προσδόκιμο επιβίωσης, τις επιδόσεις στα μαθηματικά και τα γράμματα, την παιδική θνησιμότητα, τον αριθμό των ανθρωποκτονιών, τον αριθμό των φυλακισμένων, τις γεννήσεις από ανήλικα κορίτσια, την αμοιβαία εμπιστοσύνη μεταξύ των πολιτών, τον επιπολασμό των ψυχικών νοσημάτων συμπεριλαμβάνοντας και τον εθισμό στα ναρκωτικά και στο οινόπνευμα και την κοινωνική κινητικότητα. Υπήρχε μια ευθεία συνάρτηση. Όσο μεγαλύτερη ήταν η οικονομική ανισότητα τόσο πιο έντονα ήταν τα δεινά  (εικ. 2).

 

Εικ. 2 Συνάρτηση του δείκτη δεινών με την εισοδηματική ανισότητα.

 

Η ευδαιμονία είναι ο ύστατος σκοπός κάθε πολιτείας, κατά τον Αριστοτέλη¹⁰. Ο Σταγειρίτης διακρίνει τρία βασικά είδη πολιτευμάτων, μοναρχία, ολιγαρχία και δημοκρατία. Σε καθένα διακρίνει μια καλή και μια κακή όψη του. Στην καλή όψη οι άρχοντες, ένας ή πολλοί, μεριμνούν για τους αρχόμενους, ενώ για την κακή όψη μεριμνούν για τον εαυτό τους. Κύρια ειδοποιός διαφορά μεταξύ δημοκρατίας και ολιγαρχίας είναι ότι στην πρώτη οι άρχοντες (βουλευτές και δικαστές) κληρώνονται, ενώ στη δεύτερη εκλέγονται. Λέγω  δ΄  οἷον  δοκεῖ  δημοκρατικὸν  μὲν  εἶναι  τὸ  κληρωτὰς  εἶναι  τὰς  ἀρχὰς, τὸ  δ΄  αἱρετὰς  ὀλιγαρχικὸν. Προσπαθώντας να ιεραρχήσει τα πολιτεύματα κατατάσσει την καλή όψη της δημοκρατίας (πολιτεία) στην ανώτερη βαθμίδα, ως προάγουσα την ευδαιμονία, ενώ την κακή όψη της (οχλοκρατία) προτελευταία πριν από την κακή όψη της μοναρχίας, την τυραννία.

Είναι προφανές από τα παραπάνω, ότι η άριστη μορφή του ευ ζην, η ευδαιμονία, επιτυγχάνεται από την προσωπική προσπάθεια του καθενός, αλλά διευκολύνεται ανάλογα με το πολίτευμα μέσα στο οποίο ζει.

 Ευ θνήσκειν

Κάθε υλική οντότητα, ζώσα ή άζωη, έχει μια αρχή, μια διάρκεια και ένα τέλος. Ο θάνατός μας είναι αναπόφευκτος. Όπως η γέννηση των τριών υποστάσεων του Εγώ μας συμβαίνει σε διαφορετικές χρονικές στιγμές, έτσι και ο θάνατός τους. Και δεν μπορούμε να θεωρήσουμε ότι υπάρχει ευ ζην, αν δεν υπάρχει και ευ θνήσκειν. Μηδένα πρὸ τοῦ τέλους μακάριζε, εικάζεται πως είπε ο Σόλων στον Κροίσο.

Ο θάνατος του αισθητού Εγώ συμβαίνει τη στιγμή που θα πάψει να υφίσταται η ομοιόσταση του οργανισμού, μόλις δηλαδή σταματήσει η αυτορρύθμιση των ποικίλων φυσικοχημικών ιδιοτήτων του. Εκείνη τη στιγμή αρχίζει να αφομοιώνεται το σώμα μας με το περιβάλλον, αποκτώντας ίδια θερμοκρασία, πίεση, χημική σύσταση κλπ. Χοῦς εἶ καί εἰς χοῦν ἀπελεύσει. 

Πάντοτε πριν από το θάνατο του αισθητού Εγώ, το πολύ ταυτόχρονα, συμβαίνει ο θάνατος του νοητού Εγώ. Ταυτόχρονα συμβαίνει σε βίαιο θάνατο, π.χ. όταν μια σφαίρα καταστρέφει το κρανίο μας. Στις άλλες περιπτώσεις προηγείται λίγα λεπτά έως μερικούς μήνες (π.χ. σε βαριά κώματα). Στην πιο τυπική περίπτωση της καρδιακής ανακοπής, λίγα δευτερόλεπτα μετά τη διακοπή της καρδιακής λειτουργίας, ο ασθενής χάνει τις αισθήσεις του και αδυνατεί να ξεχωρίσει τον εαυτό του από το περιβάλλον του. Αν αποκατασταθεί η καρδιακή λειτουργία μέσα σε λίγα λεπτά, επανέρχεται η λειτουργία του νοητού Εγώ, αλλιώς, οριστικός θάνατός του έχει επέλθει τη στιγμή που αμετάκλητά έχασε τις αισθήσεις του. Με τα σύγχρονα ιατρικά μέσα, το αισθητό Εγώ μπορεί να συνεχίσει να αυτορρυθμίζεται για απροσδιόριστα μακρό χρονικό διάστημα, με τεχνητή κυκλοφορία, τεχνητό νεφρό, τεχνητό ήπαρ κλπ ενώ το νοητό Εγώ είναι ήδη νεκρό. Έτσι, ισχύει η γνωστή ρήση του Πλάτωνα ότι ο θάνατος σηματοδοτεί το χωρισμό της ψυχής από το σώμα: “ Ὁ θάνατος τυγχάνει, ὡς ἐμοί δοκεῖ, οὐδέν ἂλλον ἢ δυσὶν πραγμάτοιν διάλυσις, τῆς ψυχῆς καὶ τοῦ σώματος απ΄ ἀλλήλου“¹¹. Ισχύει όμως αντίθετα από τις πεποιθήσεις του. Μετά το θάνατο, η ψυχή, το νοητό Εγώ δηλαδή που στη ζωή εκδηλώνει όλες τις δραστηριότητες που αποδίδονται στην ψυχή, έχει πεθάνει, ενώ το αισθητό Εγώ, το σώμα μας μπορεί να επιβιώνει για απροσδιόριστο χρονικό διάστημα.

Το κοινωνικό Εγώ, όπως επισημάνθηκε, μπορεί να επιβιώνει στη μνήμη της κοινωνίας του θανόντος, για απροσδιόριστο διάστημα. “Οι ήρωες δεν πεθαίνουν όσο τους θυμούνται οι ζωντανοί” είναι ένα επίγραμμα στο Ηρώον των Τρικάλων Θεσσαλίας. Έτσι, το κοινωνικό Εγώ επιβιώνει σαν σε ένα κοινωνικό εκμαγείο στην κοινωνία, εκεί ἒνθα οὐκ ἒστι πόνος, οὐ λύπη, οὐ στεναγμὸς, ἀλλὰ (στη μνήμη της κοινωνίας) ζωὴ ἀτελεύτητος.

Στο διάστημα που μεσολαβεί μεταξύ του δυνητικού θανάτου του νοητού Εγώ και του αισθητού Εγώ, μπορεί να παρέμβει ο γιατρός, αναστρέφοντας τη συνηθισμένη φυσιολογική πορεία και επαναφέροντας στη ζωή το άτομο, δηλαδή εξασφαλίζοντας την ομοιόσταση με ή χωρίς τεχνητή βοήθεια. Εξάλλου, με τα σημερινά μέσα ο γιατρός μπορεί να συμβάλει στην επίτευξη της Χριστιανικής ευχής: “ἀνώδυνα, ἀνεπαίσχυντα, εἰρηνικά” τα τέλη της ζωής μας. Προκύπτει, ωστόσο το ερώτημα πότε ακριβώς επιτρέπεται να επέμβει ο γιατρός, για να καταστήσει τα τέλη ανώδυνα, ανεπαίσχυντα, ειρηνικά, επισπεύδοντας το τέλος του αισθητού Εγώ, όπως και πότε επιτρέπεται να επέμβει για να παρατείνει τη ζωή του αισθητού Εγώ. Η κοινωνία οφείλει να θεσπίσει κανόνες στα πλαίσια των οποίων θα ενεργεί ο γιατρός με την, κατά το δυνατό, σύμφωνη γνώμη του ενδιαφερομένου. Θεωρώ ότι κλειδί σε μια τέτοια απόφαση είναι η οριστική παύση του ευ ζην. Μία περίπτωση είναι π.χ. η παρουσία μιας οριστικά ανίατης νόσου με αφόρητους πόνους, όταν τα αναλγητικά μέσα δεν μπορούν πια να προσφέρουν ανακούφιση. Μια άλλη περίπτωση είναι εκείνη του βαρέος κώματος στην οποίαν όμως ο νοητά οριστικά θανών (π.χ. χωρίς αυτόματη ή προκλητή κίνηση ή έκκριση ή ηλεκτρική εγκεφαλική λειτουργία) δεν μπορεί να δώσει τη σύμφωνη γνώμη του. Αν την έχει επίσημα διατυπωμένη προηγουμένως, ηθικά δεν μου φαίνεται να υπάρχει πρόβλημα. Πρόβλημα νομικό υπάρχει. Αν όμως δεν υπάρχει διατυπωμένη βούληση του ατόμου που βρίσκεται σε οριστικό κώμα, η κοινωνία οφείλει να θεσπίσει τα νομικά κριτήρια για να πάψει η διατήρηση στη “ζωή” του αισθητού Εγώ. Οι επιφυλάξεις στηρίζονται ενμέρει στις φρικιαστικές εμπειρίες στο Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, με ανατριχιαστική κατάχρηση του όρου “ευθανασία”.

Συμπερασματικά, η αντίληψη του τρισυπόστατου της ύπαρξής μας βοηθά να κατανοηθούν καλύτερα οι τρεις όψεις του ευ ζην, η ευτυχία, η μακαριότητα και η ευδαιμονία. Καθεμιά από τις τρεις αυτές όψεις μπορεί να ενισχυθεί από το κοινωνικό περιβάλλον, την κρατούσα ιδεολογία και το πολίτευμα. Η ευτυχία από τον καπιταλισμό, η μακαριότητα από την Ανατολική ιδεολογία της Νιρβάνας και η ευδαιμονία από την καλή όψη της δημοκρατίας, την Αριστοτελική πολιτεία. Το ευ θνήσκειν αποτελεί το επιθυμητό τέλος του ευ ζην. Η ιατρική διαθέτει σήμερα τα μέσα για το ευ θνήσκειν, αλλά τα κριτήρια με τα οποία μπορεί να εφαρμοσθεί είναι καθαρά ηθικά και απαιτούν τη θεσμοθέτησή τους από την κοινωνία.

 

 

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. James W. Psychology. The World Publishing Company. Cleveland and New York, 1948.
2. Freud, S. The Standard Edition of the Complete Psychological Works of Sigmund Freud. XIX. Translated from the German under the General Editorship of James Strachey. In collaboration with Anna Freud. Assisted by Alix Strachey and Alan Tyson, Vintage, 1999. [Reprint.] ISBN0-09-929622-5.
3. Heidegger M. Είναι και Χρόνος. Μετάφραση Γιάννη Τζαβάρα, Εκδόσεις Δωδώνη, Αθήνα, 2013.
4. Kiergegaard S: Η έννοια της Αγωνίας. Μετάφραση Γιάννη Τζαβάρα, Δωδώνη, Αθήνα, 1971.
5. Sartre JP: L’ Être et le Néant. Edition Gallimard, 1943.
6. Σιδερής ΔΑ. Κατανοώντας την ύπαρξη. Ελληνική Φιλοσοφική Βιβλιογραφία. “Φιλοσοφικά Δημοσιεύματα2019. http://www.philosophicalbibliography.com/attachments/article/157/Sideris2.pdf
7. Norberg J. (2016). Progress: Ten Reasons to Look Forward to the Future. Oneworld Publications. ISBN978-1-78074-951-8.
8. Maslow A. Motivation and Personality, ISBN 0-06-041987-3, 1954
9. Wilkinson and  Pickett K. The Spirit  Level: Why Equality is Better for Everyone, Penguin  Books, 200
10. Αριστοτέλης. Πολιτικά.
11. Πλάτων. Γοργίας, 524Β

 

 

Διάλεξη που δόθηκε στο 3ο Διεπιστημονικό Συνέδριο που έλαβε χώρα στο Πανεπιστήμιο Πατρών στις 27 Ιουνίου 2019.

 

ΑΤΟΜΟ Ή ΚΟΙΝΩΝΙΑ;

Δημ. Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitris.sideris@gmail.com

Η κοινωνία αποτελείται από έναν αριθμό ατόμων που έχουν συγκεντρωθεί σε συγκεκριμένο τόπο και διαθέτει αυτάρκεια και ενότητα. Αν το πετυχαίνει, ανοίγει το δρόμο στην ευδαιμονία που είναι σκοπός και λόγος ύπαρξης της πολιτείας. Συχνά αντιμετωπίζομε το δίλημμα: τι έχει προτεραιότητα; Η κοινωνία ή το άτομο; Οι αρχαίοι σοφοί, ο Αριστοτέλης και, περισσότερο ο Πλάτων, είχαν πάρει θέση: Προτεραιότητα έχει η κοινωνία. Βέβαια, ο Αριστοτέλης είχε κάποιες επιφυλάξεις. Οι νεότεροι σοφοί θεώρησαν ότι μ΄ αυτή τους τη θέση οι πρόγονοί μας άνοιγαν το δρόμο στον ολοκληρωτισμό. Κυνικά το εξέφρασε ο N.Machiavelli: “Ένας ηγεμόνας και προπαντός ένας ηγεμόνας καινούργιος. δεν μπορεί να εφαρμόζει όλα όσα κάνουν τους ανθρώπους να περνιόνται για καλοί, αφού συχνά αναγκάζεται να ενεργήσει ενάντια στην πίστη, ενάντια στο έλεος, ενάντια στην ανθρωπιά, ενάντια στη θρησκεία. Γι΄ αυτό πρέπει νάναι ψυχή έτοιμη να κοιτάζει κατά κει που προστάζουν οι άνεμοι της τύχης κι οι αλλαγές των πραγμάτων, και να μην παρατάει το καλό, άμα μπορεί, μα να ξέρει  να το γυρίζει και στο κακό όταν αναγκάζεται.”

Η αντίληψη αυτή βασίζεται στην απλή σκέψη: Αφού η πολιτεία είναι ένα άθροισμα ατόμων, οι πολλοί έχουν το προβάδισμα έναντι των λίγων. Στην ίδια σκέψη στηρίζεται το δίκαιο της πλειοψηφίας που ισχύει στις ολιγαρχίες και στις δημοκρατίες. Όμως, δεν είναι ακριβώς έτσι. Αγόρασα ένα παζλ. Όλα τα κομμάτια του βρίσκονται στο κουτί. Αλλά το παζλ δεν είναι αυτό. Είναι με τοποθετημένα τα κομμάτια το καθένα εκεί που αρμόζει. Τότε μόνον προκύπτει η μορφή, η ενότητα και η αυτάρκεια της εικόνας. Η φύση έχει αναρίθμητες ενώσεις. Αυτές αποτελούνται από περίπου 100 είδη χημικών στοιχείων, που ενώνονται με τους πιο απίθανους συνδυασμούς για να σχηματίσουν απεριόριστη ποικιλία σωμάτων. Κι ακόμη, τα ίδια ακριβώς στοιχεία, ανάλογα με τον τρόπο που δομούνται, σχηματίζουν διαφορετικά σύνολα. Από πέτρες μπορεί να είναι δομημένος ένας καθεδρικός ναός, από τις ίδιες πέτρες όμως και ένας πολυτελής οίκος ανοχής. Μ΄ άλλα λόγια, δεν μπορούμε να ζυγίζουμε από τη μια μεριά τους πολλούς κι από την άλλη τους λίγους ή ακόμη και τον ένα και να αποφαινόμαστε ότι οι πολλοί ζυγίζουν περισσότερο, αυτοί έχουν δίκιο. Εκείνο που έχει σημασία δεν είναι μόνο το μέγεθος του πλήθους, αλλά και το  πώς είναι δομημένοι οι πολλοί. Ανοργάνωτοι είναι όχλος. Ο όχλος μπορεί να έχει ισχύ, αλλά προς τα πού θα την κατευθύνει είναι ένα άλλο ζήτημα. Το κύριο χαρακτηριστικό του οργανωμένου πλήθους, του δήμου, είναι ότι διαβουλεύεται. Ακούν ακώλυτα τους ειδικούς για κάθε θέμα, τους πιέζουν για διευκρινίσεις, συζητούν μεταξύ τους και αποφασίζουν. Η απόφασή τους έτσι είναι το συνδυασμένο αποτέλεσμα της γνώσης που τους προσφέρθηκε και της δικής τους βούλησης. Όποιοσδήποτε άλλος πάρει απόφαση γι, αυτούς, όσο σοφός και αν είναι, έχει μεγάλες πιθανότητες να σφάλλει.

Ποια είναι όμως η βούληση του πλήθους; Η έκφρασή της εξαρτάται πολύ από τη διαδικασία. Και αυτή πρέπει να συμπεριλαμβάνεται στους όρους της διαβούλευσης. Κι αυτό, διότι είναι αυθαίρετο το συμπέρασμα πως οι πολλοί έχουν δίκιο και οι λίγοι (ή ο ένας) άδικο.

Κινδυνεύει να πεθάνει κάποιος σε ένα ερημονήσι. Επικρατεί θύελλα. Να πάει το ελικόπτερο με τους διασώστες ή όχι; Να θυσιάσουμε το άτομο (μπορεί στο κάτω κάτω να επιβιώσει και χωρίς το ελικόπτερο) ή να σπεύσουμε με κίνδυνο από τη μαινόμενη φύση να σκοτωθούν όλοι; Κινδύνεψε η Ε.Ε. από την οικονομική κρίση. Να σπεύσει να σώσει τα 10 εκατομμύρια Έλληνες ή να τους θυσιάσει για να μην κινδυνεύσουν τα 500 εκατομμύρια Ευρωπαίοι; Το ποσοτικό κριτήριο, με την απλότητά του είναι ελκυστικό. Μετράς κι αποφασίζεις. Όμως υπάρχει και το ποιοτικό. Δεν αποκλείεται ένα άτομο να είναι πολύ σημαντικό. Αν στο ερημονήσι αυτός που κινδύνευε ήταν ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας (ή ο Πρόεδρος Τραμπ που το είχε επιλέξει για τις διακοπές του), μήπως θα έγερνε διαφορετικά η ζυγαριά; Μια χούφτα ανθρώπων φεύγουν στη θάλασσα με πολύ μειωμένες πιθανότητες να επιβιώσουν, επειδή μένοντας στη στεριά οι πιθανότητες είναι πολύ λιγότερες. Η Πία Κλεμπ, καπετάνισσα στη Μεσόγειο, έχει σώσει πολλές χιλιάδες ανθρώπους που πνίγονταν. Αντιμετωπίζει γι΄ αυτές της τις πράξεις ποινή κάθειρξης 20 ετών για συμβολή στη διακίνηση παράνομων μεταναστών. Πώς τοποθετήστε στο δίλημμα;

Η συνηθισμένη διαδικασία, σε ολιγαρχία σημαίνει ότι η απόφαση του 50%+1 είναι απόφαση του συνόλου. Κι αν η απόφαση αυτή είναι να εκτελεστούν οι 50%-1; Αυτή την περίπτωση δεν την είχαν αντιμετωπίσει οι πρόγονοί μας. Ο στόλος των Αθηναίων νίκησε τους Σπαρτιάτες, αλλά η θαλασσοταραχή ήταν τόση που δεν περιμάζεψαν τους πνιγμένους. Καταδικάστηκαν γι΄ αυτό και, μάλιστα, οι δημαγωγοί ζήτησαν από το δικαστήριο να εκτελεστούν όχι μόνον οι νικητές της ναυμαχίας (πολιτικοί αντίπαλοί τους) που δεν περιμάζεψαν τους νεκρούς, απέναντι στους οποίους είχαν ιερό χρέος, αλλά να εκτελεστούν και όσοι ψήφισαν υπέρ αυτών!

Οι χιλιετηρίδες που πέρασαν σήμαναν κάποια πρόοδο. Καταργήθηκε η δουλεία. Ισοτιμήθηκαν πολιτικά άνδρες και γυναίκες. Το πιο σημαντικό, αναγνωρίσθηκαν τα ανθρώπινα δικαιώματα που δεν αφορούν μόνο τους πολίτες μιας χώρας, αλλά όλους τους ανθρώπους. Σ΄ αυτή τη βάση οι μειοψηφίες, ακόμη και ο ένας, έχουν απαράγραφα δικαιώματα, που καμιά πλειοψηφία δεν μπορεί να τα παραβιάσει. Θα μπορούσε να ειπωθεί πως η εποχή μας είναι πολιτικά πιο προχωρημένη από εκείνη των προγόνων μας. Όμως αυτή η πρόοδος πληρώθηκε με βαρύ τίμημα. Στρεβλώθηκε η έκφραση του λαού. Ο λαός μετέχει, στην καλύτερη περίπτωση μία στιγμή κάθε 4 χρόνια περίπου, όταν ψηφίζει τους εκπροσώπους του να αποφασίζουν γι΄ αυτόν. Κι αυτοί οι εκπρόσωποι είναι προεπιλεγμένοι. “Είναι επικίνδυνο να εκλέγονται οι άρχοντες από κατάλογο προσώπων που ήδη έχει καταρτισθεί με (προ)εκλογική διαδικασία”, διατείνεται ο Αριστοτέλης. Και έχει δίκιο. Το ζούμε στην εποχή μας, με τόσους εκλεγμένους άρχοντες, βουλευτές, υπουργούς, δημάρχους κλπ στη φυλακή. Και με την οικτρή πολιτική κατάσταση στην οποίαν έχομε φθάσει. Και με την κυνική μομφή πως ο λαός φταίει, αφού αυτός τους ψήφισε! Γιατί όμως άνθρωποι κατά μέσον όρον υψηλότερης μόρφωσης από το συνολικό λαό να συμπεριφέρονται έτσι σκάρτα; Μα, επειδή το σύστημα που υπηρετούν τους αναγκάζει να αποφασίζουν όχι με τη συνείδησή τους, αλλά με κριτήρια να ξαναείναι υποψήφιοι (υπακοή στο κόμμα) και να ξαναψηφισθούν (συναλλαγή με ψηφοφόρους) και χωρίς να λαβαίνουν υπόψη τους τις ερχόμενες γενιές (χρονικός ορίζοντας ως τις επόμενες εκλογές).