ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ Ή ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΣΥΝΕΠΕΙΑ

Δημήτρης Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com

Κοινή Γνώμη, 30 Ιουνίου 2020

Στα πλαίσια της μοναρχίας και της ολιγαρχίας υπάρχουν δύο ειδών αντιπαραθέσεις. Μία είναι των υποστηρικτών του καθεστώτος εναντίον των άλλων δύο από τα 3 (μοναρχία, ολιγαρχία, δημοκρατία). Η άλλη είναι μεταξύ διεκδικητών της εξουσίας και αφορά μόνο τα δύο καθεστώτα, μοναρχία, ολιγαρχία. Στη δημοκρατία δεν υπάρχει ανταγωνισμός για την εξουσία, αφού σε όλους, εκπεριτροπής,  είναι εξίσου προσιτή. Στις μοναρχίες είναι συχνοί οι φόνοι μεταξύ υποψήφιων μοναρχών, συχνά αδελφοκτονίες, από τη μυθολογική περίοδο ως σχετικά πρόσφατα. Θυμίζω Ετεοκλή και Πολυνείκη, τις πάνω από 80 αδελφοκτονίες που αναφέρονται στην Οθωμανική Δυναστεία. Λιγότερες ίσως, αλλά δεν απουσιάζουν, οι συγγενοκτονίες στις δυτικές δυναστείες. Στις ολιγαρχίες οι δολοφονίες είναι λιγότερες, καθώς ο αριθμός των υποψηφίων για την εξουσία είναι αρκετά μεγάλος. Ωστόσο τα χτυπήματα των αντιπάλων, συχνά “κάτω από τη ζώνη”, είναι συχνά. Η ιστορική εμπειρία έχει αναδείξει επιτυχείς περιόδους με κάθε πολίτευμα, ανάλογα και με τον ορισμό της επιτυχίας, χωρίς να καταλήγει σε πανθομολογούμενη υπεροχή του ενός ή του άλλου.

Είναι αναμενόμενες οι αντιπαλότητες σε όλα τα πολιτεύματα, όπως αναφέρθηκε. Σε μια ευνομία, τα χτυπήματα είναι επιχειρήματα που αποδεικνύουν πως ο υποψήφιος για το θρόνο στη μοναρχία, το υποψήφιο κόμμα για την εξουσία στην ολιγαρχία ή το πολίτευμα της δημοκρατίας είναι καλύτερο, έστω καταλληλότερο, για την παρούσα κατάσταση, ενώ οι αντίπαλοι είναι χειρότεροι. Καθώς, όμως, όπως αναφέρθηκε, δεν ισχύουν επιχειρήματα με καθολική ισχύ για την προτίμηση εξουσίας, συχνά γίνεται καταφυγή σε ύπουλα πλήγματα κατά των φορέων της όποιας ιδεολογίας. Ζούμε σε μια ολιγαρχική κοινωνία με ποικίλα ονόματα. Τη λέμε “δημοκρατία”, ενώ δεν είναι, είναι ολιγαρχία που, σωστά διεθνώς, ονομάζεται ρεπούμπλικα (Hellenic republic). Η Ρωμαϊκή res publica δεν ήταν δημοκρατία σαν την Αθηναϊκή, αφού στο Ρωμαϊκό σύστημα οι άρχοντες εκλέγονταν μεταξύ προεπιλεγμένων, ενώ στο Αθηναϊκό κληρώνονταν μεταξύ του συνόλου των πολιτών. “Λέγω  δ΄  οἷον  δοκεῖ  δημοκρατικὸν  μὲν  εἶναι  τὸ  κληρωτὰς  εἶναι  τὰς  ἀρχὰς, τὸ  δ΄  αἱρετὰς  ὀλιγαρχικὸν” (Αριστοτέλης). Έτσι, τα χτυπήματα κάτω από τη ζώνη είναι συχνά μεταξύ αντίπαλων κομμάτων. Το πιο συχνό και λαϊκίστικο είναι, αντί να τεκμηριώνουμε ότι “η αντίπαλη ιδεολογία είναι χειρότερη και η δική μας καλύτερη”, να αναδεικνύουμε την κακοήθεια των προσώπων που υποστηρίζουν την αντίθετη ιδέα. Να κάποια παραδείγματα.

Οι κομμουνιστές υποστηρίζουν τη δημόσια παιδεία και υγεία. Στέλνουν όμως τα παιδιά τους στα πιο ακριβά ιδιωτικά εκπαιδευτήρια και, όταν αρρωστήσουν, πηγαίνουν σε ιδιωτικές κλινικές. Αυτό είναι γεγονός, πολλές φορές. Όμως είναι ανέντιμο χτύπημα κάτω από τη ζώνη. Ο κομμουνισμός δεν ισχυρίζεται πως πρέπει να προτιμούμε τα δημόσια από τα ιδιωτικά ιδρύματα. Λέει, ότι τα δημόσια πρέπει να προσφέρουν ύψιστου επιπέδου υπηρεσίες (παιδεία ή υγεία εν προκειμένω) προσιτά εξίσου σε όλους. Από τη στιγμή που αυτό δεν ισχύει στο καπιταλιστικό σύστημα που ζούμε, φυσικό είναι να προτιμήσει κάθε κομμουνιστής τα καλύτερα εκπαιδευτήρια και νοσηλευτήρια για τον εαυτό του και τα παιδιά του. Άλλο παράδειγμα. Βουλευτές αριστερού κόμματος αγοράζουν βίλλες, κότερα, και ζουν ζωή χαρισάμενη, κερδίζοντας μάλιστα χρήματα από αυτές τις μπίζινες. Αυτό δεν συμβιβάζεται με τις διακηρύξεις τους. Φυσικά καμιά αντίφαση δεν υπάρχει. Ο κομμουνισμός δεν λέει να μοιράσουμε τις περιουσίες μας σε όλο τον κόσμο. Λέει οι περιουσίες όλων να είναι ιδιοκτησίες όλων. Και ό,τι έχω τώρα να ανήκει σε όλους και ό,τι έχουν όλοι να ανήκει και σε μένα. Εδώ γίνεται σκόπιμη σύγχυση με το Χριστιανισμό. Ο Χριστός είπε στον πλούσιο “εἰ θέλεις τέλειος εἶναι, ὕπαγε πώλησόν σου τὰ ὑπάρχοντα καὶ δὸς πτωχοῖς, καὶ ἕξεις θησαυρὸν ἐν οὐρανῷ, καὶ δεῦρο ἀκολούθει μοι“. Βέβαια, υποστήριξε την κοινοκτημοσύνη των αγαθών, που την εφάρμοσαν οι πρώτοι Χριστιανοί, αλλά, παρά τις ομοιότητες με τον Κομμουνισμό ως προς αυτό, δεν είναι το ίδιο πράγμα. Οι επιφέροντες χτυπήματα κάτω από τη ζώνη μ΄ αυτό τον τρόπο στους αριστερούς, τους κατηγορούν για προσωπική και πολιτική ασυνέπεια, διότι δεν εφαρμόζουν τις Χριστιανικές εντολές, ενώ είναι Κομμουνιστές. Παράλληλα τους κατηγορούν για αντίχριστους!

Όταν ζω σε ένα πολίτευμα με το οποίο δεν συμφωνώ, προσπαθώ να το αλλάξω. Δεν απειθαρχώ στους νόμους του, διότι αυτό θα συνεπαγόταν νόμιμη κρατική βία σε βάρος μου. Δεν ξενιτεύομαι για να ζήσω σε έναν άλλο τόπο που έχει καθεστώς σαν αυτό που ονειρεύομαι, για να είμαι συνεπής. Εγώ δεν ονειρεύομαι να ζήσω αλλού, για ένα άλλο καθεστώς, αλλά να ζήσω στον τόπο μου που αγαπώ, που λατρεύω και είμαι έτοιμος να δώσω και τη ζωή μου γι΄ αυτόν, ενώ αγωνίζομαι να το αλλάξω, να βελτιώσω τους νόμους του με κάθε δυνατό μέσο, όχι να απειθήσω στους νόμους του. Διότι, αν με το καλό, πετύχαινα να φέρω το ονειρεμένο μου καθεστώς στον τόπο μου, θα έκανα κάθε προσπάθεια να πειθαρχούν όλοι στους νόμους του.

Κακά τα ψέματα, το δίκαιο του ισχυροτέρου πάντοτε ισχύει στην πράξη. Και ισχυρή σε κάθε καθεστώς είναι η εξουσία, η μόνη που διαθέτει το νόμιμο δικαίωμα να ασκεί βία. Το νόμιμο, ωστόσο, δεν είναι υποχρεωτικά και ηθικό. Ηθικό σημαίνει σύμφωνα με τη βούληση της κοινωνίας, ενώ νόμιμο, σύμφωνα με τη βούληση των αρχόντων. Η βούληση της κοινωνίας όμως είναι αρκετά ασαφής, δεν είναι η βούληση του καθενός, και διασαφηνίζεται συνήθως ως η επικρατούσα μεταξύ του συνόλου, εκφραζόμενη από την πλειοψηφία των πολιτών. Καθώς η βούληση του λαού αλλάζει, αλλά οι νόμοι, γραπτοί, μένουν, η συχνή εναλλαγή αρχόντων παρέχει κάποια λύση στο πρόβλημα. Σ΄ αυτό το σημείο όμως υπάρχει άλλη μια απάτη του ολιγαρχικού συστήματος που μας διέπει. Όταν δεν μας αρέσει κάτι, διαμαρτυρόμαστε και δεχόμαστε το ευλογοφανές, αλλά ψευδές, επιχείρημα που μας δείχνει ασυνεπείς: “Σεις τους εκλέξατε τους βουλευτές και υπουργούς. Γιατί διαμαρτύρεστε;” Άλλη μια πονηρή εξαπάτηση. Δεν τους εκλέξαμε εμείς. Τα κόμματά τους τούς είχαν προεκλέξει· εμείς απλώς ψηφίσαμε κάποιους από τους προεπιλεγμένους. Είναι σα να αποστομώνουμε τον θανατοποινίτη που οδεύει διαμαρτυρόμενος προς την ηλεκτρική καρέκλα: “εσύ τη διάλεξες”, ενώ του είχε τεθεί προηγουμένως η επιλογή: “Τι προτιμάς, αγχόνη ή ηλεκτρική καρέκλα;” Η επιλογή μεταξύ προεπιλεγμένων είναι όμως επικίνδυνη. Το διακήρυξε ο Αριστοτέλης: “Ἒχει δὲ καὶ περὶ τὴν αἳρεσιν τῶν ἀρχόντων τὸ ἐξ αἱρετῶν αἱρετούς ἐπικίνδυνον“.

Το κόστος της αλλαγής πολιτεύματος είναι τεράστιο, συνήθως πολύ αίμα. Κανένας δεν είναι βέβαιος αν το πολίτευμα που θα προκύψει (αν η προσπάθεια ευοδωθεί), θα ικανοποιεί. Τουλάχιστον, ας αποφεύγουμε τα χτυπήματα κάτω από τη ζώνη.

ΠΟΛΕΜΟΙ

Δημήτρης Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com

Ηπειρωτικός Αγών, 27 Ιουνίου 2020

Ο Β΄ΠΠ έγινε μεταξύ κάποιων μοναρχιών από τη μια και μιας συμμαχίας ολιγαρχιών με κάποιες μοναρχίες από την άλλη. Από τη μια η Γερμανία (δικτατορία), Ιταλία (βασίλειο/δικτατορία), Ιαπωνία (αυτοκρατορία), Βουλγαρία (βασίλειο). Από την άλλη, ποικιλία πολιτευμάτων: η Γαλλία, Αμερική, Σοβιετική Ένωση, ήταν ολιγαρχίες, η Βρετανία βασίλειο με ολιγαρχία, η Ελλάδα βασίλειο με δικτατορία. 

Η μεταπολεμική αντιπαλότητα μεταξύ Σοβιετικής Ένωσης και Δυτικής συμμαχίας ήταν μεταξύ ασύμβατων μεταξύ τους ολιγαρχικών πολιτευμάτων, του φιλελεύθερου και του κομμουνιστικού. Στο κομμουνιστικό πολίτευμα δόθηκε μεγαλύτερη έμφαση στην κοινωνία παρά στο άτομο, προσομοιάζοντας στην κοινωνία των εντόμων. Χαρακτηριστικό της κοινωνίας είναι ότι κάθε μέλος της επιτελεί διαφορετικό έργο, ενώ όλα μαζί συμβάλλουν σε κοινό σκοπό. Και ο κοινός σκοπός εστιάζεται στη δημιουργία αποθηκών αγαθών για τις περιόδους ένδειας. Στις μέλισσες είναι το μέλι. Στις ανθρώπινες κοινωνίες το κεφάλαιο. Στις κοινωνίες των εντόμων η ελευθερία των μελών τους είναι ανύπαρκτη. Όλα είναι αντανακλαστικά αναγκασμένα να κάνουν ό,τι συμφέρει την κοινωνία τους, όχι αυτά τα ίδια ως άτομα. Η ισότητά τους όμως είναι μέγιστη, καθώς όλα έχουν ίση πρόσβαση στην αποθήκη των αγαθών τους. Αντίθετα από τα κομμουνιστικά, στα καπιταλιστικά καθεστώτα δόθηκε αγελαία έμφαση στα άτομα μάλλον παρά στην κοινωνία. Οι αγέλες έχουν μέγιστη ελευθερία περιοριζόμενη μόνον από τους φυσικούς νόμους, κυρίως δίκαιο του ισχυρού  και ανύπαρκτη ισότητα. Ο Moynihan υποστήριξε πως η αντιπαλότητα μεταξύ Wilson και Ле́нин ήταν η αντιπαλότητα μεταξύ του κόμματος της ελευθερίας και του κόμματος της ισότητας. Η ανθρώπινη κοινωνία, η πολιτεία, αντίθετα από των εντόμων, αποφασίζει μόνη της τους νόμους της και μπορεί να επιδιώκει την άθροιση κεφαλαίου συνδυάζοντας τη μέγιστη δυνατή ελευθερία με τη μέγιστη δυνατή ισότητα.

Η ιδανική πολιτεία σαν κι αυτή που περιέγραψα δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ και πουθενά, την προσέγγισε σημαντικά μόνον η Αθηναϊκή δημοκρατία με την κλήρωση των αρχόντων που υιοθέτησε. Η πορεία τότε ήταν βραδεία και συνεχής. Άρχισε στη μυθολογική περίοδο, όταν π.χ. ο βασιλιάς του Άργους Πελασγός έκανε δημοψήφισμα για να δεχθεί τις ικέτιδες. Στην Αττική βαθμιαία από το μύθο στην ιστορία, από τον Κέκροπα, Ίωνα, Σόλωνα, ως τον Κλεισθένη, αυξάνονταν τα δημοκρατικά χαρακτηριστικά του πολιτεύματος. Η θεαματική επιτυχία της δημοκρατίας με τη νίκη στους Περσικούς πολέμους έφερε την ύβρι, δηλαδή το λαϊκισμό με τη δημαγωγία ανώτερων και κατώτερων τάξεων. Αντί δηλαδή να συνεχισθεί ο εκδημοκρατισμός συμπεριλαμβάνοντας στους πολίτες γυναίκες, μετοίκους και δούλους, εκτράπηκε σε ιμπεριαλιστικό επεκτατισμό με ηγεμονία της Αθήνας, που έφερε τον Πελοποννησιακό πόλεμο κι έκτοτε τη βαθμιαία εκφύλιση της δημοκρατίας.

Η Γαλλική επανάσταση στηρίχτηκε στην αναβίωση των αρχαίων ελληνικών προτύπων. Αναγκάσθηκε όμως εξαρχής να κάνει το συμβιβασμό και να εφαρμόσει ολιγαρχία (ρεπούμπλικα) μάλλον (République française) παρά δημοκρατία.

Όλοι αυτοί οι πόλεμοι που φέρνουν καταστροφή στην ανθρωπότητα γιατί γίνονται; Ο Μαρξισμός είδε το κίνητρο από την κοινωνική σκοπιά, όπως στις μέλισσες όπου είναι στεγανά χωρισμένοι η βασίλισσα, οι κηφήνες και οι εργάτριες. Όταν οι κηφήνες επιτελέσουν το έργο τους στην κοινωνία, τη γονιμοποίηση της βασίλισσας δηλαδή, είναι άχρηστοι και δαπανηροί για την κοινωνία. Εκτελούνται από τις εργάτριες. Στη φεουδαρχία, όπως και στην Πλατωνική Πολιτεία, ο διαχωρισμός των τάξεων ήταν στεγανός. Στην αστική κοινωνία, μετά τη Γαλλική επανάσταση, διατηρείται  η αντιπαλότητα, χωρίς στεγανότητα μεταξύ ιδιοκτητών των μέσων παραγωγής και εργαζομένων. Η πάλη των τάξεων ενυπάρχει σε κάθε σύρραξη, εμφύλια ή εξωτερική. Η ιστορική εμπειρία όμως κατέρριψε την απόλυτη ισχύ της μαρξιστικής θεωρίας. Όταν η Σοβιετική  Ένωση έπαψε να είναι κομμουνιστική, η αντιπαλότητά της Ρωσίας με τη Δύση παρέμεινε ακέραιη. Ποτέ δεν υπήρξε απειλή επέκτασης της Ρωσίας προς τη Δύση. Η αχανής χώρα έχει έλλειψη λιμανιών, διότι τα δικά της παγώνουν το χειμώνα. Έτσι επεκτεινόταν πάντοτε μόνο προς Ανατολάς, ως τον Ειρηνικό Ωκεανό. Αντίθετα, επανειλημμένα είδε εισβολή της Δύσης στο έδαφός της από Πολωνούς, Σουηδούς, Γάλλους, Γερμανούς. Μια απέραντη χώρα με υπόγειο πλούτο τεράστιο και εκτεταμένη αγορά ήταν πάντοτε ό,τι λιμπιζόταν η Δύση. Μια τεράστια αποθήκη αγαθών, που η κυριότητα πάνω της ήταν ισχυρό κίνητρο για βία. Κίνδυνος επέκτασης της Ρωσίας προς τη Δύση δεν υπήρχε, ενώ η πλύση εγκεφάλου στους πολίτες της Δύσης έλεγε το αντίθετο. Υπήρχε όμως κίνδυνος επανάστασης των εργαζομένων στη Δύση πάνω στα πρότυπα της Σοβιετικής  Ένωσης κι αυτό προσπαθούσε να αποφύγει η Δυτική Ολιγαρχία άλλοτε με τη βία κι άλλοτε με συμβιβασμούς του τύπου της σοσιαλδημοκρατίας. Γεωπολιτική είναι επομένως η αντιπαλότητα μεταξύ Δυτικών χωρών και Ρωσίας. Το μεγάλο βήμα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, που απομάκρυνε τον κίνδυνο πολέμου μεταξύ Ευρωπαϊκών ολιγαρχιών και μοναρχιών, έγινε. Αλλά ανακόπτεται. Κι αυτό διότι απαιτεί περαιτέρω εκδημοκρατισμό: ένωση των λαών όχι ολιγαρχιών. Η ολιγαρχία έχει δύο ειδών αντιπάλους αφενός τις αντικρουόμενες ολιγαρχίες και αφετέρου τη δημοκρατία.

Κινδυνεύομε ακόμη από ένα μεγάλο πόλεμο; Δυστυχώς, ναι. Το κίνητρο είναι πάντοτε το ίδιο: έλεγχος στις ενεργειακές αποθήκες, φυσικές (π.χ. πετρέλαιο) και βιολογικές (π.χ. σιτοβολώνες, νερό). Για να αμβλυνθεί η αντιπαλότητα πάνω σ΄ αυτή τη βάση, αναπτύχθηκε η συμβολική οικονομία. Το χρήμα ούτε τρώγεται ούτε ζεσταίνει. Είναι όμως ανταλλάξιμο με όλα. Και, όπως τα κοπάδια και οι καλλιέργειες, πολλαπλασιάζεται. Μπορούμε να ζούμε ξοδεύοντας τον τόκο που γεννά το κεφάλαιο, που μένει ακέραιο. Και το χρήμα, από υλικό με ποικίλο κίνδυνο φθοράς (χρυσάφι,  άργυρος, χαλκός), έγινε χαρτί, πλαστικό, τελικά άυλο. Καταργήθηκαν τα εθνικά σύνορα που πια δεν αποτελούν εμπόδιο στη διακίνηση του κεφαλαίου. Παγκοσμιοποίηση.  

Το κίνητρο της ομαδικής βίας εξακολουθεί να υπάρχει: Εξουσία πάνω στις «αποθήκες»,  αειφόρες (π.χ. ηλιακή, αιολική ενέργεια), αναλώσιμες (π.χ. πετρέλαιο) και αυτοπολλαπλασιαζόμενες (π.χ. χρήμα, καλλιέργειες) των αγαθών. Τέτοιο κίνητρο για εξοντωτικούς πολέμους στα πλαίσια του ίδιου είδους υπάρχει και στις κοινωνίες των εντόμων. Ενόψει του ενδεχομένου σε ένα μελλοντικό πόλεμο να αφανισθεί η ζωή ολόκληρη από τον πλανήτη, θα είναι αναγκαίο να εκλείψει. Η ίση πρόσβαση όλων των ανθρώπων της γης σε όλες τις «αποθήκες» της γης θα ήταν βέβαια η μοναδική λύση. Αυτό θα σήμαινε σημαντικό περιορισμό της κοινωνικής ελευθερίας όλων των ανθρώπων. Θα γινόταν ανεκτό;

Θεωρητικά, λέω, ναι. Η ελευθερία είναι ιδιότητα πρώτιστα του νοητού Εγώ (ελευθερία της βούλησης), ενώ η ισότητα του κοινωνικού. Αν η κοινωνία εξασφάλιζε τη δυνατότητα να υλοποιείται η προσωπική βούληση του καθενός μόνο στο όριο που δεν θίγει την ελευθερία των άλλων, θα ήταν η λύση. Είμαστε όμως πολύ μακριά ακόμη από τέτοια δυνατότητα. Προλαβαίνομε άραγε;

ΠΡΟΚΛΗΣΗ ΠΡΟΣ ΟΙΚΟΛΟΓΟΥΣ

Δημήτρης Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com

Πρωινός Λόγος, Τρίκαλα, 25 Ιουνίου 2020

Το οικολογικό κίνημα είναι η υγιέστερη πολιτική θέση στην εποχή μας, με τη μικρότερη δυνατή επιθετικότητα και βία. Δεν έχει επικρατήσει κυρίως διότι, νομίζω, αποτελείται από πολλά ΜΗ και ελάχιστες θετικές προτάσεις. Αντιμάχεται την ανατροπή της οικολογικής ισορροπίας, την περιβαλλοντική ρύπανση, την κλιματική αλλαγή και άλλες διαταραχές του φυσικού περιβάλλοντος οι οποίες οφείλονται στην ανθρώπινη δραστηριότητα. Ιδιαίτερα νοιάζεται για τη διατήρηση της βιοποικιλίας, καθώς απίστευτος αριθμός ειδών εξαφανίζονται. “Αντιμαχόμενο” κίνημα σημαίνει πρώτιστα άρνηση.  Ωστόσο, οι άνθρωποι έχομε ανάγκες και για την ικανοποίησή τους αναπτύσσομε διάφορες δράσεις. Προσδοκώ λοιπόν τρόπους για ικανοποίηση των αναγκών μου με οικολογική ευαισθησία, ένα εγχειρίδιο οικολογίας με θετικές προτάσεις για ρυθμούς ανάπτυξης που επιτρέπουν την ανακύκλωση της φύσης.

Τα οικολογικά κινήματα γίνονται συχνά ρατσιστικά υπέρ κάποιων ειδών. Υπάρχουν παγκόσμια μέτρα που προστατεύουν σκύλους, γάτες, όχι όμως ποντίκια, κατσαρίδες, σαλμονέλες, κορωναϊούς. Μια συνεπής οικολογική στάση θα ήταν η διατήρηση της οικολογικής ισορροπίας μάλλον παρά η προστασία κάποιων ειδών, όπως είναι διεθνώς τα λιοντάρια, οι ρινόκεροι, οι φάλαινες. Η μόνη επιτρεπόμενη βίαιη επέμβαση στη φύση είναι πρώτα η διατροφή, που σημαίνει καλλιεργούμε και εκτρέφομε, δεν κυνηγούμε πια, και δεύτερο η άμυνα, που δικαιολογεί ενμέρει τον παραπάνω ρατσισμό.

Η ανθρώπινη δεισιδαιμονία είναι μεγάλη. Για την τρομακτική πανούκλα στο Μεσαίωνα, έφταιγε ο Σατανάς! Με το Σατανά συναλλάσσονταν οι “μάγισσες” με τις γάτες τους. Εξαπολύθηκε κυνήγι “μαγισσών” και γατών. Τα ποντίκια πανηγύριζαν. Πολλαπλασιάθηκαν, αυτά ήταν οι φορείς του μικροβίου και από αυτά οι ψύλλοι με το μικρόβιο πηδούσαν στα κρεβάτια των ανθρώπων μεταδίδοντάς τους την πανούκλα. Δεν πέτυχε; Εντονότερο λοιπόν κυνηγητό του Σατανά. Σήμερα όμως είμαστε κάπως πιο λογικοί. Είμαστε;

Για να ικανοποιήσουμε τις ανάγκες μας στοιβαχτήκαμε σε στενούς χώρους, πολλά εκατομμύρια κατοίκων σε ένα τόπο που από τη φύση του αρκεί για μερικές χιλιάδες. Σ΄ αυτούς τους τόπους τίποτε δεν παράγεται. Μπορεί όμως να γίνεται επεξεργασία προϊόντων που παράγονται αλλού, αλλά αθροίζονται, ανταλλάσσονται και προπάντων καταναλώνονται εκεί. Ο συνωστισμός συνεπάγεται δεινά. Όλα τα ζωντανά πολλαπλασιάζονται και θεριεύουν εκεί όπου βρίσκουν τροφή και προστασία. Και οι άνθρωποι μαζί με τα αναγκαία προϊόντα μας αποτελούμε τροφή για ποικίλους ενοχλητικούς συνοίκους, ποντίκια, μικρόβια, ιούς. Για να τρεφόμαστε τόσοι πολλοί χωρίς να παράγουμε χρειάζεται να συνωστίζουμε είδη, ζώα και φυτά, που αναπαράγονται άφθονα, ακριβώς επειδή βρίσκονται τόσο κοντά το ένα με το άλλο. Πολλές χιλιάδες κότες ζουν ακίνητες σε απόσταση λίγων εκατοστών η μια από την άλλη για να παίρνουμε τα αβγά και το κρέας τους. Εκτεταμένες εκτάσεις αποψιλώνονται από τη βιοποικιλία, για να αναπτυχθούν σιτηρά, όσπρια, ελιές, κλπ. Με το συνωστισμό ανθρώπων, ζώων και φυτών φουντώνει η φυσική αντιρρόπηση με αρρώστιες που αφανίζουν. Αιτία των λοιμωδών νόσων είναι μικρόβια και ιοί· των επιδημιών ο συνωστισμός. Όλα τα ζώα νοσούν, επιδημίες όμως ζώων υπάρχουν μόνο στα εκτρεφόμενα από τους ανθρώπους, όχι στο δάσος.

Η τύχη παρουσιάζεται σε όλους, οι μεγαλοφυείς την αρπάζουν. Σε όλους τους μικροβιολόγους έτυχε κάποτε να διαφύγει μια βρωμιά σε μια καλλιέργεια παθογόνων μικροβίων. Αλλά ένας από αυτούς με εστιασμένη ερευνητική προσοχή, πρόσεξε πως γύρω από μια τέτοια “βρωμιά”, μια μούχλα, δεν είχαν αναπτυχθεί μικρόβια. Απομόνωσε τη μούχλα, ένα μύκητα (μικρόβιο), το Penicillium notatum. Και ο μεγαλοφυής A.Flemming ξεκίνησε τα αντιβιοτικά που μας γλίτωσαν από τις λοιμώξεις. Η φύση όμως διεκδικεί τα δικαιώματά της και, ανάμεσά τους, τη βιοποικιλία. Τα μικρόβια ανέπτυξαν αντοχή στα αντιβιοτικά, που σήμερα πια έχουν χάσει την αρχική ισχύ τους. Κάθε εχθρός μας είναι ανταγωνιστής και με άλλους εχθρούς μας. Η απαλλαγή από τον ένα θεριεύει τους άλλους που γίνονται επικίνδυνοι. Το ήξεραν οι σοφοί Βυζαντινοί και εφάρμοζαν το “Διαίρει και βασίλευε”. Με την κατάχρηση των αντιβιοτικών εξαφανίσαμε σημαντική βιοποικιλία, οδηγώντας όχι μόνο σε ανθεκτικούς απογόνους, αλλά και σε ανάδυση ανταγωνιστικών μικροβίων και ιών, έτσι που, τελικά οι πανδημίες επιστρέφουν στην οικουμένη.

Πριν από λίγα χρόνια η Πάρνηθα κάηκε. Τα έλατα πολύ δύσκολα αυτοαναπαράγονται. Στο μεταξύ, κάποια ελάφια, αιχμαλωτισμένα στα τότε βασιλικά κτήματα δραπέτευσαν. Πολλαπλασιάστηκαν στην Πάρνηθα τόσο, που μόλις, σπάνια, φυτρώσει ένα φυντανάκι ελατάκι, το τρώνε. Υπό αυτές τις συνθήκες είναι πρακτικά αδύνατη η αναδάσωση του πανέμορφου βουνού. Κι όμως είναι απαραίτητη! Η φύση όμως δεν είναι μόνον εναντίον μας, αλλά και υπέρ ημών. Μάλλον από τον Κιθαιρώνα, κάποιοι λύκοι ξέφυγαν στην Πάρνηθα. Αρχίζουν να πολλαπλασιάζονται. Οι λύκοι είναι οι φυσιολογικοί δασοφύλακες. Όταν πληθυνθούν αρκετά, θα τρώνε τα νεογέννητα ελαφάκια, περιορίζοντας έτσι τον αριθμό τους. Για να αναπλασθεί το βουνό, μεταξύ των άλλων, ή θα πρέπει να επιτραπεί το κυνήγι της ελάφου ή να περιμένουμε μερικά χρόνια αφήνοντας να πολλαπλασιασθούν οι λύκοι. Μα οι λύκοι, ιδίως κοπαδιαστοί, είναι κίνδυνος και για τους ανθρώπους. Πρέπει λοιπόν να αναγνωρίσουμε κάποιες επικράτειες.

Τη γη τη χωρίζουμε στα τρία: ιδιοκτησίες, π.χ. το σπίτι μας· δημόσιες κοινοκτησίες, π.χ. εργοστάσια ηλεκτροπαραγωγής· “φυσικτησίες” π.χ. περιοχές natura, αρκτούρος, ωκεανοί κλπ. Στις τελευταίες βίαιη επέμβαση επιτρέπεται μόνο σαν άμυνα. Αμύνομαι εναντίον του παρείσακτου στο σπίτι μου, του τρομοκράτη που προσπαθεί να ανατινάξει ένα φράγμα, όποιου απειλεί την ισορροπία των φυσικών περιοχών. Υπεύθυνοι των ιδιοκτησιών είναι τα άτομα, των κοινοκτησιών η κοινωνία, ενώ στις φυσικές περιοχές είμαστε απλώς ένοικοι,  όπως όλα τα ζώα, αλλά έλλογοι, με διεθνώς ή εθνικά αυξημένες ευθύνες. Περπατάμε στα δάση μόνο σε ομάδες, ώστε να μη φοβόμαστε λύκους, αρκούδες, αγριογούρουνα (όλα αυτά δεν επιτίθενται σε οργανωμένες ανθρώπινες ομάδες, μπορούν όμως πεινασμένα να επιτεθούν σε μεμονωμένα άτομα).

Και προγραμματίζομε για τις ανάγκες μας, μιας κι έχομε το προνόμιο να μπορούμε να το κάνουμε. Σεβόμαστε απόλυτα τις ζωντανές “φυσικτησίες” επιτηρώντας τες μόνο μήπως απρόβλεπτοι παράγοντες, π.χ. κλιματική αλλαγή, τις διαταράσσουν. Υπάρχουν όμως και νεκρές τέτοιες. Υπάρχουν καταπράσινα δάση, αλλά και φαλακρά βουνά και βράχια. Στα τελευταία μπορούμε να αναπτυχθούμε πιο άνετα. Μπορούμε να αναπτύξουμε σ΄ αυτά ανεμογεννήτριες και μάλιστα με κάθετο, όχι οριζόντιο, άξονα μέσα σε κλωβό, ώστε να μην ενοχλούν τα αγριοπούλια. Στις νότιες φαλακρές πλαγιές εγκατασταίνομε φωτοβολταϊκά, στις βορεινές κυματοδαρμένες ακτές πλωτήρες που ανεβοκατεβαίντας με το κύμα αντλούν νερό σε πιο ψηλές δεξαμενές, από όπου δημιουργούνται υδατοπτώσεις για ενέργεια. Φυσικά πρέπει να τοποθετηθούν συστήματα αφαλάτωσης για τους εργαζομένους που θα έχουν αποσυμφορήσει τις μεγαλουπόλεις, αλλά και μονάδες ανακύκλωσης. Η χρήση των τοξικών υδρογονανθράκων σχεδόν μηδενίζεται. Προκλητικές ιδέες για τους οικολόγους.

---

ΕΚΑΤΟ ΜΕΤΡΑ ΒΑΘΕΙΑ ΣΤΗ ΓΗ

(Διήγημα)

Αλεξανδρινή Τέχνη, 2, 1931. Αναδημοσίευση, Ναξιακά Χρονικά, Ιαν-Μάρτ, 2020, 66

Άγάντα παιδιά και τους φάγαµε. Άγάντα και κοντεύοµε να περάσωµε πρώτοι. Περιουσία είν’ αυτή, δεν είναι παίξε γέλασε … Κι’ έπειτα σμυρίγλι πρώτης σου λέει o αλλος. “Η Άµερικη βγάζει, λέει, τεχνικό και µας συναγωνίζεται. Για τη ζήση µας πασκίζοµε.” Αν δε παλέψωµε ολα πάνε χαµένα.

Άγάντα! φώναζε ο καπετάνιος της παρέας δίνοντας θάρρος στους δουλευτάδες και ή φωνή του αντιλαλουσε µακρυά µέσα στους θόλους της µπούκας*. Οι αξίνες βαροκοπούσαν και οι λιγόφωτοι λύχνοι-καντήλια τρεµόσβυστα – µόλις και µε βία οδηγούνε τον ανθρώπινο κόπο.

Χρόνια, µήνες, γεννιά προς γεννιά, σκάψανε κι ανοίξανε τα σπλάχνα της γης. Μοναδικός του χωριού πόρος. Απ΄ όλες τις µεριές του βουνού άλλο δε βλέπει κανένας απο στόµατα σκοτεινά ολάνοιχτα έτοιµα να ρουφήξουν, µα που πάντα ξερνούν.

Η ζωη θα ήταν πολύ δύσκολη για όλους αυτούς τους χωριάτες, πάνω στη γη, αν µέσα στα σκληρά σπλάχνα της δεν κινιόταν όλος αυτός ο κόσµος.

Εκατό; διακόσια µέτρα βαθειά ; …
Ποιός ξέρει … Κάποτε και περισσότερα.

Ώρες ολόκληρες μπορεί κανένας να πηγαίνει μές΄ το πυχτό σκοτάδι χωρίς να ξεχωρίζει από πού είχεν έρθει.

Ανοιχτοί διάδρομοι, λαβύρινθοι, πηγάδια που σαν δεν ξέρεις να τ’ αποφύγεις σε καταπίνουν και πας. Χανεσαι …

Μέσα, νύχτα τεχνικά φωτισμένη∙ έξω, χαρά θεού, μέρα ηλιόλουστη. Και σ΄ όλ΄ αυτά σκιές ζωντανές, σκοτεινές, πυκνές, ίδρωμένες, τσακισμένες στά δύο, μπράτσα π’ άνασηκώνονται και πάλι βαρειά ξαναπέφτουν. Ο μόχτος ζωντανεμένος σαν φίδι που σαλεύει μέσα στα έγκατα της γης.

Κρότοι ύποχθόνιοι που επαναλαμβάνoνται στα κούφια κενά σαν στεναγμοί μουγκοί του ναρκωμένου ασάλευτου αρρώστου που νοιώθει να του κόβουν κομμάτι σε κομμάτι
τη σάρκα του. Βογγάει και ή γη η ασάλευτη, που της πετσοκόβουν κομμάτι σε κομμάτι τη σάρκα της.

– Άγάντα, παιδία, να βγούμε πρώτοι!

Οι αξίνες βαρειά πέφτουν με την ελπίδα και την απαντοχή της νίκης. Από την άλλη μεριά του βουνού, μια άλλη παρόμοια σκηνή ξετυλίγεται, κι άλλος ένας μικρόκοσμος
παλεύει για να φτάσει πρώτος να προσπεράσει και να κερδίσει έδαφος.

‘Έτσι συμβαίνει κάποτε στα ορυχεία.

Ανοίγεται εδώ μια τρύπα «μια απόπειρα», κόβονται βράχια πελώρια, ψάχνουν μια δίοδο και περπατούν στα τυφλα χωρίς να ξέρουν που θα φτάσουν. Ποοχωρούν αργά,
με κόπο, κι ένα καλό πρωί ακούνε μπρός των.- πίσω από το πέτρινο τοίχωμα, άλλους θόρυβους όμοιους μ’ αυτούς που παράγουν αυτοί οί ίδιοι, και το ίδιο ρυθμικoύς. Και
τότε μέσα των ένας πόθος ορθώνεται να προσπεράσουν, να κερδίσουν, να πάνε βαθύτερα ακόμα γιατί έρχονται οι άλλοι αντίθετα να κόψουν το ψωμί, τη ζήση της οικογένειας.
Κάποτε ένα πάθος τους κυριεύει για όλους αυτούς που φθάνουν για να σπάσουν το δρόμο του κέρδους των.

– Άγάντα παιδιά, κουράγιο …

Ο καπετάνιος – έτσι λένε τον αρχηγό της όμάδας- σπρώχνει τα γερά παλληκάρια.

Νύχτα και μέρα μόχτησαν να προχωρήσουν. Μια βδομάδα τώρα κοιμόντανε με βάρδια, κι απόψε είναι η κρίσιμη στιγμή. Από το χωριό τους ήρθε μήνυμα να πάψουν
να δουλεύουν γιατί κάποια γυναίκα ονειρεύτηκε πως μέρα θλιβερή θα ξημερώσει για όλους.

Ένα μαύρο σύννεφο ερχότανε, λέει, από μακρυά και σκέπασε όλην εκείνη την πλαγιά κι’ αμέσως φλόγες ξεπετάχτηκαν από τη γη και βουή και αντάρα …

———–

(*) Μπούκα. ‘Ορυχείο κάτω από την επιφάνεια της γης.

– Κακό σημάδι και να μη δουλέψουν.

– Κουτοθήλυκα! αν άκουε ο θεός των κοράκων … Σημασία στα όνειρα μιας παλαβής… Να δούμε τί θα φάνε σαν αφήσωμε τους άλλους να μας φάνε το έχει μας.

Και οι αξίνες χτυπούνε με πιότερο ζήλο, πιο βαρειά, πιο βιαστικά. Λιγνό απομένει το τοίχωμα. Λίγο ακόμα και θ΄ακούγονται των άλλων οι ομιλίες γιατί κι αυτοί δε χάνουνε καιρό φυσικά.

– Κι έπειτα δεν πρέπει να πιαστούνε στα χέρια. Για το θεό! ‘Όχι θυμούς …  Υπάρχουνε παιδιά, γυναίκες που περιμένουν … Τι, θα το κάνουνε σαν τους άλλους κείνους του Μαύρου Έγκρεμού που πιαστήκανε στα χέρια και τους βγάλανε μισοσκοτωμένους από κει μέσα;

Αν δεν ήταν η οικογένεια! Αίμα είναι αυτό, βράζει φιλότιμο … Γιατί οι άλλοι κι’ όχι αυτοί; όποιος προφτάσει. Μα τώρα το καλό και το δίκιο θα  γυρέψουν, κι όλα  θα πάνε καλά.

Είναι, βλέπεις κι ο Πέτρος, ο νιόπαντρος, πάνε δεν πάνε δυο βδομάδες πούβαλε μυριοπόθητο στεφάνι, και του Γιαννούλη που γέννησε η γυναίκα του προχτές ακόμα το
πρώτο της αγόρι ύστερα από τέσσερις κόρες; Και η μάννα τ’ Αντρίκου πούχασε τον άντρα της σε μια κατάρεψη, κι’ άπο τότε είναι καρδιακιά η έρμη. Ένα μοναχογυιό τόν
έχει και τρέμει απάνου του και τον βαγιοκλαδίζει. Σύρθηκε στα πόδια του να μη γίνει κι’ αυτος «μπουκαδόρος» μά, βλέπεις, το αίμα τραβάει, είναι σαν τους θαλασσινούς κι αυτοί, πάππου προς πάππου. Καθένας από κεί μέσα καποιον έχει να τον περιμένει το βράδυ στο κατώφλι με χτυποκάρδι κι’ ανυπομονησία γιατί είναι επίφοβη η άτιμη η
δουλειά. Δεν ξέρει κανένας τι μπορεί να συμβεί από τη μιαν ώρα ως την άλλη.· Δεν είναι συχνά τα δυστυχήματα γιατί ξέρουν καλά τη δουλειά τους και προσέχουν, μα όσο
νάναι δεν είναι και λίγοι όσοι έχουνε χαθεί. Σήμερα είναι ένας βράχος που ξεφεύγει, αύριο ένας σωρός χώμα, την άλλη ενα «ντεκωβίλ» που ξεγλύστρισε απότομα κι έπεσε
πάνω στο «διαλογέα» … Κι άλλα … Κι άλλα … Καταραμένη μοίρα που τους όρισε να παλεύουν μέσ΄ τα σκοτάδια μ’ ένα στοιχείο που σ’ ΄όλους είναι γενναιόδωρο και σ’ αυτούς που είναι από πάνω, και σ’ αυτούς που τα σπλάχνα του σκάβουνε, μα τούτοι δω οι τελευταίοι πάντα ακριβά πληρώνουν τα δώρα που τους δίνει. Όλοι μιας ίδιας οικογένειας κληρονόμοι, πού, μη κακό τους, αν πάθουνε κάτι ένα ολόκληρο σόϊ θα μαυροφορεθεί και θ’ αρφανέψει.

Ανάθεμά την τέτοια ζήση. Γονατιστές οι γυναίκες θάπρεπε να παίρνουν τα λεφτά του αντρίκειου κόπου. Γιατί επί τέλους κι αυτοί οι  άλλοι όταν μάθανε πως φτάνουνε
στα ξένα όρια δεν τράβηξαν άλλη γραμμή μόνο έρχονται καταπάνω τους..            .

Πείσμα εσύ, πείσμα εγώ. Να ιδούμε ποιος θα νικήσει, με μιαν ώρα, το πολύ σε δυό, τ’ αποτέλεσμα θάχει βγει.

– Άγάντα παιδιά, κουράγιο …

Σιωπηλά τώρα, ανεβοκατεβαίνουν τα μπράτσα και μόνο το αγκομαχητό του λάρυγγα που ξεραίνεται αντηχά σαν να βγαίνει από ένα μονάχα στόμα. ‘Ο ιδρώτας πηχτός, κόμπος, κόμπος, πέφτει στο σκληρό μέταλλο. Σπίθες ξεπετάγονται απ’ το ατσάλι. Ό ύπνος που όλη νύχτα έπαιξε με τα βαρειά βλέφαρα φεύγει τώρα μπρος στην αγωνία της βίας …

Και ξαφνικά.

Κοσμοχαλασιά. ‘Ένας βόγγος τιτάνιος. Γκρεμίσματα, χαλάσματα με σκόνη και καπνό ανάμικτα, που σκορπίζονται σ’ όλες τις διευθύνσεις και μαζύ, ενα “Ωχ!” πελώριο που φθάνει έξω στη φωτεινή και ήρεμη επιφάνεια με την τραγικότητα και τη φρίκη του κακού που συνέβηκε.

………

Μέσ’ το χωριο αλλαλαγμός.
– Σκοτώθηκαν πολλοί;

– ‘Όλοι;

– Πόσοι;

– Οι πέντε μείνανε στον τόπο, οι άλλοι βαρειοπληγωμένοι. Έξι φουρνέλα πάνω τους, κατάστηθα, σ’ απόσταση λίγων μέτρων …

‘Εδώ ένα πόδι, εκεί μυαλά κολλημένα, αλλού ένα δάχτυλο με το λαμπρό ακόμα χρυσό δαχτυλίδι κάτω από το σωρό τις πέτρες Κι αλλού ένα κεφάλι με το κορμί θαμμένο στα συντρίμια ένα σγουρόμαλλο μελαχροινό κεφάλι με το χαμόγελο ξαφνικά σκλαβωμένο στα χείλη.

Χαλασμός και πόνος!

– Ξεσπάστε στο θρήνο, γυναίκες και παιδιά, οι αφέντες δουλευτάδες σας δε θα τούς ξαναειδείτε … Εκδικήθηκεν η γη. Η κατάρα της έπεσε πάνω σ’ αυτούς που την αγγίξανε…

Μα τάχα είναι η κατάρα της γης, ή  μήπως οι άνθρωποι στάθηκαν και δω πιο δυνατοί;

…………..

Η αυγή ρόδιζε γλυκά τυλίγοντας τον πάνω κόσµο µε τη δροσερή οµορφιά της, σαν να µην είχε τίποτε συµβεί, µόνο από την πλάγια του βουνού δυο συνοδείες κατεβαίνανε αργά. Η µια γοερή και θλιβερή πάει στο κοιµητήρι, η άλλη επιβλητική κι αθόρυβη βαδίζει για τη φυλακή.

Κανένας δεν επέρασε πρώτος, όλοι τον ίδιο δρόµο πάνε. Το µέρος εκείνο έρηµο θα µείνει. Κανένας δε θα το διεκδικήσει. Ποιός θα τολµούσε να ταράξει το θυµό που
απόµεινε κρυµµένος;

ΚΑΤΙΝΑ Δ. ΜΠΑΤΛΑ

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΕΡΓΟ – ΣΚΟΠΟΣ ΖΩΗΣ

Δημήτρης Α. Σιδερής, ομότιμος καθηγητής καρδιολογίας. dimitrissideris.wordpress.com

Διάλεξη 10 Οκτωβρίου 2017, στην τελετή απονομής του τίτλου του Επίτιμου Καθηγητή του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου στον κύριο Σπυρίδωνα Μουλόπουλο, ομότιμο καθηγητή της Ιατρικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών.

Επίσημοι Λόγοι, Τομος 37ος Ακαδημαϊκό έτος 2017-18, 144.

«Μα πώς είναι δυνατό να κάνεις τόσα πολλά μαζί, και έρευνα,και να διδάσκεις και να παρέχεις κλινικό έργο;» Αρκετοί συνάδελφοι αναρωτιόνται. Γηράσκω αεί διδασκόμενος. Θησαύρισα γνώσεις στη ζωή μου, από πολλούς δασκάλους και από τον καθηγητή Σπυρίδωνα Μουλόπουλο. Τα περισσότερα όμως τα έμαθα μόνος μου μελετώντας. Υπάρχει κάτι, ωστόσο, που φυτεύτηκε μέσα μου σχεδόν αποκλειστικά από το δάσκαλό μου το Μουλόπουλο, κάτι που δεν ξεχνιέται ως την τελευταία μας ώρα: Η στάση μου. Αντίθετα από την εντύπωση πολλών συναδέλφων, ο Δάσκαλός μου με έμαθε ότι είναι αδύνατο να κάνεις κλινικό έργο υψηλού επιπέδου, χωρίς να κάνεις έρευνα και εκπαίδευση. Δεν ήξερα καλά κάτι αν δεν μπορούσα να το διδάξω και δεν μπορούσα να αντιμετωπίσω καλά έναν άρρωστο, αν δεν μπορούσα να αναλύσω την περίπτωσή του στους μαθητές μου. Δεν μπορούμε να γίνουμε όλοι Παστέρ και Φλέμιγκ και να παραγάγουμε πραγματικά πρωτότυπη γνώση, αλλά μόνον όποιος ασχολείται με την έρευνα, μπορεί να εφαρμόσει έγκαιρα στους αρρώστους του την εισαγόμενη γνώση. Αυτή τη στάση του καθηγητή μου θα προσπαθήσω να αναλύσω στα επόμενα.

Άρχισε να κάνει έρευνα από νεαρή ηλικία. Ήταν από τους ελάχιστους Έλληνες που υπήρξε καινοτόμος ανοίγοντας νέους δρόμους. Η αξία της κρίνεται με αντικειμενικά κριτήρια, όπως είναι η ποιότητα του περιοδικού που τη δημοσίευσε (impact factor) και οι μνείες (citations) της δημοσίευσης που γίνονται από άλλους. Αυτά, ποσοτικοποιούν την αξία, αλλά δεν εκφράζουν ποιοτικά την καινοτομία. Έχει περάσει πάνω από ένας αιώνας που ανακαλύφθηκε το ηλεκτροκαρδιογράφημα και ως σήμερα δεν έχει βρεθεί μέθοδος να το αντικαταστήσει. Αυτό ήταν καινοτομία. Έχουν περάσει 55 χρόνια από τότε που δημοσιεύθηκε η ενδαορτική αντλία κι ως σήμερα δεν έχει επινοηθεί άλλη μέθοδος τόσο απλή στη χρήση της και τόσο αποτελεσματική, για να την αντικαταστήσει. Δεν νοείται σήμερα καρδιολογικό/καρδιοχειρουργικό κέντρο χωρίς ενδαορτική αντλία.

Δεν θα περιγράψω εδώ τον μεγάλο όγκο του ερευνητικού έργου του. Θα επικεντρωθώ περισσότερο στην ποιότητά του. Ο καθηγητής Μουλόπουλος ασχολήθηκε ερευνητικά με μεγάλο εύρος θεμάτων, ακόμη και περιιατρικών. Γενική Παθολογία. Περισσότερες φυσικά στην Καρδιολογία. Και εκεί επικεντρώθηκε σε ειδικότερους τομείς. Το οπλοστάσιό του ήταν οι άριστες γνώσεις του στην Παθολογία, στην Καρδιολογία, αλλά και σε βασικές επιστήμες, όπως ήταν η Φυσική και ειδικότερα η Μηχανική. Ταυτόχρονα περίπου με την επινόηση της ενδαορτικής αντλίας δημοσίευσε το βιβλίο του Cardiomechanics που μεταφράστηκε στα Ισπανικά. Εκεί διαφαίνεται η γενική ιδέα του να φύγει σε άλλο επίπεδο, από την αντιμετώπιση των καρδιακών προβλημάτων με φάρμακα ή χειρουργικά, στη μηχανική, αφού ο κύριος ρόλος της κυκλοφορίας είναι μηχανικός. Εκείνο τον καιρό αυτή ήταν μια αιρετική σκέψη, καθώς βαθιά μέσα τους οι άνθρωποι θεωρούσαν ότι η καρδιά είναι η έδρα της ψυχής, κάτι ιερό και απαραβίαστο. Ήταν τυχερός που βρέθηκε στο κατάλληλο περιβάλλον, κοντά στον Kolff, τον εφευρέτη του τεχνητού νεφρού. Ξεστράτισε όμως. Κατά κανόνα κάποια στιγμή ο μαθητής ξεστρατίζει από το δάσκαλό του. Αλλιώς πρόοδος δεν υπάρχει. Και ο ίδιος ο Kolff ομολογεί ότι: «I take great credit for not having killed it, because it was such a novel and crazy idea». Ο δάσκαλος προσπαθούσε να βρει τρόπο να αντικαταστήσει ολιστικά την καρδιά με μια αντλία. Ο μαθητής διείδε τις αξεπέραστες για πολλές δεκαετίες δυσκολίες και φρόντισε να βοηθήσει, όχι να αντικαταστήσει, μηχανικά τη λειτουργία της καρδιάς. Οι δεκαετίες περνούσαν κι ο Μουλόπουλος εξακολουθούσε να βελτιώνει τη λειτουργία της ενδαορτικής αντλίας μελετώντας την κλινικά και πειραματικά και συγχρόνως ανοίγοντας νέους δρόμους, προς ποικίλες κατευθύνσεις. Κατά τον ίδιο το δάσκαλό του, «…πολύ λίγοι μπορούν να ισχυρισθούν πως έχουν σώσει τόσες πολλές ζωές…», υπολογίζεται περί τις 200 000 περιπτώσεις ετησίως σώζονται μόνο στις ΗΠΑ.

Η πρωτοτυπία της Μουλοπουλικής διάνοιας επεκτάθηκε και στην ηλεκτρική δραστηριότητα της καρδιάς. Είχαν προηγηθεί οι πρωτοπόροι με τους απινιδιστές και τους βηματοδότες. Στο νοσοκομείο Αλεξάνδρα όμως τοποθετήθηκε ο πρώτος βηματοδότης στην Ελλάδα το 1962, ενώ έγιναν πρωτοποριακές μελέτες με τους απινιδιστές. Οι προσπάθειες για βελτίωση της ασφάλειας των ηλεκτρικών μεθόδων επηρέασαν τη διεθνή σχετική βιομηχανία. Μελέτες με κατάλυση περιοχών των κόλπων ή των κοιλιών για την πρόληψη της αντίστοιχης μαρμαρυγής ήταν πραγματικά πρωτοποριακές. Δική του ιδέα ήταν να περιχαρακώσουμε ηλεκτρικά περιοχές των κοιλιών έτσι που να μην επιτρέπεται η ανάπτυξη μαρμαρυγής. Μου φάνηκε υπερβολικά novel και crazy η ιδέα, αλλά έκανα τα σχετικά πειράματα που απέδειξαν, προς κατάπληξή μου, ότι πραγματικά η μέθοδος εμπόδιζε την ανάπτυξη κοιλιακής μαρμαρυγής. Το τίμημα ωστόσο ήταν βαρύ, διότι επηρεαζόταν σοβαρά η μηχανική απόδοση των κοιλιών. Δεν σκεφθήκαμε τότε ότι πρόβλημα μηχανικό δεν θα υπήρχε, αν εφαρμόζαμε τη μέθοδο στους κόλπους για την πρόληψη της κολπικής μαρμαρυγής. Στους κόλπους ελάχιστα ενδιαφερόμαστε για τις πιέσεις που αναπτύσσονται. Έτσι η κολπική περιχαράκωση για την πρόληψη της κολπικής μαρμαρυγής αναπτύχθηκε από άλλους αργότερα. Η κατάλυση με καυτηριασμό αρρυθμιογόνων περιοχών και η αύξηση της καρδιακής επίδοσης με ταυτόχρονη βηματοδότηση σε διαφορετικά σημεία ήταν άλλες πρωτότυπες ιδέες σε κλινικό και πειραματικό επίπεδο. Η θεώρηση της καρδιάς ως ταλαντωτή και η δημιουργία ενός ηλεκτρικού αναλόγου του καρδιακού ρυθμού επέτρεψε να αναπαραχθούν οι καρδιακοί ρυθμοί, φυσιολογικοί και παθολογικοί και να κατανοηθεί ο μηχανισμός τους μεταφέροντας τις παρατηρήσεις από το ανάλογο στους ασθενείς. Παράξενοι, άγνωστοι, ρυθμοί που παρατηρήθηκαν στο μοντέλο αναζητήθηκαν και βρέθηκαν σε αρρώστους. Η μελέτη γύρω από τις αρρυθμίες δεν σταματά εδώ,. Θα βρει τις σχετικές εργασίες ο ενδιαφερόμενος  στο βιογραφικό του σημείωμα. .

Από τους περίπου 100 000 παλμούς της καρδιάς σε ένα 24ωρο, μετρούμε συνήθως ενός την πίεση και από το αποτέλεσμα προσδιορίζομε την αγωγή του αρρώστου. Προφανώς το σφάλμα είναι μεγάλο. Άρχισε ο Μουλόπουλος με την ομάδα του τη μελέτη της 24ωρης εγγραφής της αρτηριακής πίεσης αρχικά ενδαρτηριακά και στη συνέχεια αναίμακτα περιπατητικά, όταν είχε αναπτυχθεί η κατάλληλη τεχνολογία. Από αυτή τη μελέτη προέκυψε ότι οι βλαπτικές επιδράσεις της υπέρτασης δεν εξαρτώνται μόνον από το ύψος της πίεσης, αλλά και από άλλα, ποιοτικά, χαρακτηριστικά της, όπως είναι η 24ωρη κατανομή των πιέσεων, το εμβαδόν της καμπύλης των μεταβολών της πίεσης του 24ώρου κλπ. Φυσικά δεν έλειψαν οι προσπάθειες να ελεγχθεί η υψηλή πίεση με καθαρά μηχανικά μέσα και μάλιστα με μηχανισμούς αυτορρύθμισης. Τα αποτελέσματα, περισσότερο πειραματικά παρά κλινικά, υπερέβησαν κάθε προσδοκία. Αφορούσαν, ωστόσο, οξείες καταστάσεις. Οι χρόνιες επιπτώσεις απαιτούσαν σημαντική χρηματοδότηση και τέτοια έλειπε κατά κανόνα από όλο τον ερευνητικό βίο του καθηγητή Μουλόπουλου.

Εκτός από το γνωστό ηλεκτρομηχανικό φαινόμενο, υπάρχει και το μηχανοηλεκτρικό. Η αύξηση της πίεσης, και μάλιστα της συστολικής, δρα αρρυθμιογόνα, ενώ η μείωσή της δρα αντιαρρυθμικά ανεξάρτητα από την αιτία της αρρυθμίας και τον τρόπο που μειώνεται η πίεση. Η παρατήρηση έχει κλινική αξία.

Οι βαλβιδοπάθειες είναι ένας άλλος τομέας που ασχολήθηκε ο Μουλόπουλος. Πραγματοποίησε πειραματικά την πρώτη προσωρινή αντικατάσταση της φθαρμένης αορτικής βαλβίδας με καθετήρα και στη συνέχεια μελέτησε περαιτέρω παραλλαγές και βελτιώσεις της αρχικής προσπάθειας. Διόρθωση με καθετήρα μεσοκολπικών και μεσοκοιλιακών τρημάτων ήταν άλλη επιτυχής επέμβαση σε ανθρώπους καθώς και αποκλεισμός του αριστερού ωτίου σε περιπτώσεις κολπικής μαρμαρυγής με κινδύνους εμβολών όταν υπήρχε αντένδειξη για τη χορήγηση αντιπηκτικών.

Η αλληλεπίδραση των δύο κοιλιών όχι μόνο επειδή βρίσκονται αιμοδυναμικά στη σειρά, αλλά και λόγω της γειτνίασής τους με ύπαρξη μυοκαρδιακών ινών που είναι κοινές και για τις δύο κοιλίες δεν είχε μελετηθεί ποτέ, ώσπου πειραματικά αντικατάστησε τη δεξιά κοιλία πλήρως ή απλώς παρακάμπτοντάς την με μια εξωσωματική αντλία.

Φυσικά δεν έλειψαν και οι κλασικές μελέτες, όπως επιδημιολογικές, με πρώτη στην Ελλάδα τη μελέτη των Αθηνών από την ομάδα Μουλόπουλου, η μελέτη της στεφανιαίας νόσου και της καρδιακής ανεπάρκειας από ποικίλες πλευρές. Μελετήθηκε επίσης η συμμετοχή της καρδιάς σε ποικίλες παθολογικές καταστάσεις, όπως σε ελκοπάθεια, σε σχέση με παθήσεις του θυρεοειδή αδένα, νόσους του κολλαγόνου, νεφροπάθειες και πλήθος άλλες παθήσεις. Σημαντική, με διεθνή προβολή ήταν και η έρευνα που διεξήγαγε στις εκπαιδευτικές τεχνικές.

Σε όλη αυτή την ερευνητική πορεία του ο καθηγητής Μουλόπουλος δεν είχε, παρά μόνον πολύ σπάνια, σε διεθνείς εργασίες, οικονομική υποστήριξη από κάποιο φορέα. Η κατασκευή της ενδαορτικής αντλίας του κόστισε λίγα δολάρια, δεν φρόντισε να κατοχυρώσει την ευρεσιτεχνία του, ενώ οι εταιρείες που την κατασκεύασαν εμπορικά αρνήθηκαν να παράσχουν στον εφευρέτη της τη δυνατότητα να τη χρησιμοποιήσει χωρίς να την αγοράσει. Κάθε εξάρτηση είναι και στήριγμα. Η ανεξαρτησία από οικονομικούς παράγοντες του επέτρεψε να ερευνά εντελώς απροκατάληπτα. Η έλλειψή τους όμως υπήρξε ενίοτε κώλυμα στην ολοκλήρωση μελετών.

Δύο από τα 6 βιβλία που έχει εκδώσει μόνος συγγραφέας είναι στην Αγγλική γλώσσα, το ένα μεταφρασμένο στα Ισπανικά, ενώ συμμετέσχε στη συγγραφή πολλών διεθνών βιβλίων. Αποτελεί, νομίζω, μοναδικό φαινόμενο ένα Ελληνικό ιατρικό βιβλίο (Η Θεραπευτική των Εσωτερικών Νόσων) να φθάνει τις 10 εκδόσεις. 

Το πλήθος των ερευνητικών του δημοσιεύσεων είναι άνω των 350 οι διεθνείς και άνω των 400 οι Έλληνικές, με άνω των 3000 μνειών συνολικά. Εκείνο που θέλω να παρατηρήσω είναι ο αυστηρός εστιασμός του κ. Μουλόπουλου σε συγκεκριμένους στόχους για πολλές δεκαετίες. Αυτό δείχνει ότι η ερευνητική δραστηριότητά του δεν ήταν ευκαιριακή, να αυξηθεί απλώς ο αριθμός των δημοσιεύσεων, αλλά στη βάση συγκεκριμένου σκοπού. Λέει ο Kant ότι δεν αρκεί για την ελευθερία αρνητικά να μην κάνει κάποιος ό,τι επιθυμούν οι άλλοι, αλλά και θετικά να κάνει ό,τι αυτός θέλει. Με την εμμονή του σε συγκεκριμένους στόχους που ο ίδιος επέλεγε, ο καθηγητής Μουλόπουλος έκανε αυτό που επέλεγε ο ίδιος και όχι αυτό που άλλοι άμεσα ή έμμεσα του υπαγόρευαν. Έδειξε ότι είναι ελεύθερος Άνθρωπος. Σε όλη του τη ζωή αφοσιώθηκε στην εξυπηρέτηση του αρρώστου, άμεσα με παροχή υπηρεσιών, παράγοντας νέα γνώση, μεταδίδοντάς την σε άλλους, δημιουργώντας πλήθος διαδόχων του που συνέχιζαν την πορεία του. Ακόμη και σήμερα συζητά τακτικά ποικίλα θέματα με φίλους. Επιτρέψτε μου για όλα αυτά να εισηγηθώ ότι ο Σπυρίδων Μουλόπουλος αξίζει πραγματικά όσο λίγοι άλλοι τον ύψιστο τιμητικό τίτλο που υπάρχει, τον τίτλο του Ανθρώπου. Με Α κεφαλαίο.

ΑΔΙΑΚΟΠΗ ΠΡΟΟΔΟΣ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Δημήτρης Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com

Κοινή Γνώμη, 22 Ιουνίου 2020

Συζητήσιμο τι θα πει πολιτισμός και πρόοδος. Όμως, ό,τι και να σημαίνουν, η πορεία είναι αδιάκοπη, μονόδρομος. Υπάρχουν ταλαντώσεις, μεσαίωνες εναλλάσσονται με αναγεννήσεις, αλλά, τελικά η πρόοδος είναι συνεχής. Αυτό είναι κάτι μοναδικό για το ανθρώπινο είδος. Παρόλον ότι η πορεία του πολιτισμού έχει ικανοποιήσει την επιβίωση και διατήρησή μας σε μεγάλο βαθμό, κάθε άλλο παρά ευδαιμονία έχει προσκομίσει. Γιατί;

Ο H.Marcuse στηρίζεται πολύ στον S.Freud και δίνει αρκετά πειστική εξήγηση. Νομίζω όμως πως το κύριο σφάλμα τους είναι ότι αυτή την εξέλιξη τη στηρίζουν στο σεξουαλικό ένστικτο ως τη φυσική ορμή που ενυπάρχει στους ανθρώπους. Το ένστικτο είναι μια αρκετά αόριστη έννοια που υπονοεί σκοπιμότητα. Αναγνωρίζονται από τους παραπάνω συγγραφείς δύο κύρια ένστικτα, το σεξουαλικό και του θανάτου, αλλά γίνονται παραδεκτά και άλλα, ασαφώς καθοριζόμενα ή και μη κατονομαζόμενα.

Η συμπεριφορά όλων των ζωντανών οργανισμών, ακόμη και των φυτικών και των μονοκυττάρων, στηρίζεται αφενός σε απάντηση σε ερεθίσματα και αφετέρου σε ταλάντωσή της, χωρίς εξωτερικό ερέθισμα. Αυτή η διαδικασία στα ζώα με νευρικό σύστημα γίνεται με το μηχανισμό αντανακλαστικών που κληρονομούνται. Ένα ολόκληρο σύστημα αντανακλαστικών, όπου η απάντηση σε ένα ερέθισμα γίνεται ερέθισμα για επόμενο αντανακλαστικό, προστατεύει την επιβίωση των ατόμων και προωθεί την αναπαραγωγή του είδους. Η ύπαρξη κατεύθυνσης δημιουργεί την εντύπωση πως υπάρχει σκοπιμότητα, ένστικτα που κατατάσσονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες, της αυτοσυντήρησης και της αναπαραγωγής. Αυτή η λειτουργία της ζωής έχει πολλές ερμηνείες, που η κυριότερή τους στηρίζεται στην τυχαία δημιουργία ποικιλιών, από τις οποίες επιβιώνουν και συνεχίζουν κληρονομικά την ύπαρξή τους οι καλύτερα προσαρμοσμένες στις συνθήκες του περιβάλλοντος (C.Darwin).

Τα ομοιόθερμα ζώα έχουν την ικανότητα να αναπτύσσουν και επίκτητα αντανακλαστικά, τα εξαρτημένα, όταν ένα άσχετο (εξαρτημένο) ερέθισμα συμβαίνει επανειλημμένα ταυτόχρονα ή λίγο πριν υπάρξει ένα ερέθισμα που ξεκινά ένα φυσικό αντανακλαστικό. Ειδικά ο άνθρωπος, έχει την ικανότητα να αναπτύσσει και δευτεροβάθμια εξαρτημένα αντανακλαστικά, στη βάση, όχι μόνο φυσικών, αλλά και προσχηματισμένων εξαρτημένων. Χάρη σ΄ αυτά, μαθαίνει να αναγνωρίζει έναρθρους ήχους (λέξεις) που συμβολίζουν υλικά σώματα (ουσιαστικά) ή ενέργειες (ρήματα) ή πλαίσια και σχέσεις μεταξύ τους (λοιπά μέρη του λόγου). Έτσι, προφέροντας και ακούοντας λέξεις οι άνθρωποι, μαθαίνουν να επικοινωνούν μεταξύ τους και να σχηματίζουν νοητές έννοιες που είναι σχεδόν ίδιες σε όλους. Και οι έννοιες, με τις σχέσεις μεταξύ τους, σχηματίζουν το Λόγο και αποθηκεύονται στη μνήμη. Σα συνέπεια, συνεχώς σωρεύονται γνώσεις σε κάθε άτομο, που αθροίζει τις γνώσεις που αποκτά όχι μόνο μόνο του, αλλά και εκείνες των άλλων μελών της κοινωνίας με τα οποία συνδιαλέγεται, και των προγόνων τους, που τους μεταφέρουν τις εμπειρίες των δικών τους προγόνων. Το ανθρώπινο οπλοστάσιο των γνώσεων διαρκώς και μονόδρομα εμπλουτίζεται. Αυτή είναι η βάση της αδιάκοπης πορείας του πολιτισμού.

Πολιτισμός, κατά μία έννοια, είναι η γενική συμπεριφορά μιας κοινωνίας. Χάρη στις αθροιζόμενες γνώσεις τους οι άνθρωποι, σε μια προϊστορική εποχή, άρχισαν να κυριαρχούν στη φύση και στα άλλα ζωντανά όντα. Με τη φωτιά αντιμετώπισαν το κρύο, με το τόξο τους σκότωναν και τα πιο γοργοπόδαρα θηράματα, αλλά και, από απόσταση, τους πιο τρομερούς θηρευτές που τους απειλούσαν, καθώς αυτοί, με τα φοβερά νύχια και δόντια τους, ενεργούσαν μόνο εξεπαφής. Η κυριαρχία τους αυτή, τους επέτρεψε να δημιουργούν αποθήκες τροφίμων, χωρίς να τους αφαιρούν τη ζωή, έτσι που να αυτοπολλαπλασιάζονται γι΄ αυτούς. Τότε ξεκίνησε ο πολιτισμός. Σήμερα το τόξο έχει εξελιχθεί σε όπλα που μπορούν να αφανίσουν τον πλανήτη.

Οι απόψεις του Marcuse ευσταθούν, αν δεχθούμε όμως ότι η “ζωική ορμή” (που τη δέχονται και άλλοι, όπως ο H.L.Bergson) δεν περιορίζεται μόνο στο γενετήσιο ένστικτο (δηλαδή την επιδίωξη της γενετήσιας ηδονής) αλλά και σε όλα τα υπόλοιπα ένστικτα. Ενεργούμε όπως ενεργούμε όχι μόνο επιδιώκοντας την ηδονή, αλλά και διότι πονάμε, πεινάμε, διψάμε, επειγόμαστε για ούρηση ή αφόδευση κλπ. Η δημιουργία των “αποθηκών” του πολιτισμού που αναφέρθηκε εξασφαλίζεται με επιβολή περιορισμών στις παραπάνω “ορμές”. Βέβαια, αυτές δεν καταστέλλονται, διότι λειτουργούν σαν ειδικοί ταλαντωτές (χάλασης, Van der Pol). Η γενετήσια επιθυμία θα ικανοποιηθεί οπωσδήποτε είτε με σύντροφο είτε με αυτοϊκανοποίηση είτε και με ονείρωξη, ενώ η μη ικανοποίηση των λοιπών βουλητικών συστημάτων οδηγεί στο θάνατο, όπως αν δεν φάμε, δεν πιούμε, δεν αναπνεύσουμε κλπ. Οι ταλαντωτές χάλασης όμως, εκτός από την αυτόματη λειτουργία τους, μπορούν και να ελέγχονται από εξωτερικά ερεθίσματα. Έτσι, ο Λόγος μπορεί να περιορίζει, να βάζει “τάξη” στην ικανοποίηση αυτών των ενστίκτων. Μπορώ να αναβάλω για λίγο την εκπλήρωση τέτοιων επιθυμιών, όχι βέβαια να τις σβήσω. Έτσι οι άνθρωποι έβαλαν περιορισμούς στη διατροφή τους, απαγορεύοντας κάποια τρόφιμα (νηστεία), ώσπου να πολλαπλασιασθούν, οπότε θυσιάζονταν για να τραφεί η ανθρώπινη κοινωνία. Η εναλλαγή νηστείας-θυσίας εξασφάλισε τη δημιουργία των αποθηκών τροφίμων. Εξάλλου, περιορισμοί στην ικανοποίηση της γενετήσιας ηδονής, όπως η απαγόρευση της αιμομιξίας, η μονογαμία κλπ, επέτρεψαν να υπάρχει διαδοχή στον έλεγχο των αποθηκών, ώστε να μη σκορπίζουν μετά το θάνατο του ιδιοκτήτη τους. Υπενθυμίζεται ότι 100 πρόβατα δεν έχουν την ίδια αξία για μας, όπως ένα κοπάδι 100 προβάτων, όπου λίγα αρσενικά εξασφαλίζουν την αναπαραγωγή όλων, ενώ όλα χρησιμεύουν για τροφή μας, και που φυλάσσονται σε τόπο, για να μην γίνουν τροφή των λύκων. Ο περιορισμός των επιθυμιών μας όμως, που πάνω του στηρίζεται ο πολιτισμός είναι προφανώς πηγή δυστυχίας.

Η πρόοδος του πολιτισμού έχει καταστήσει εφικτή την παραγωγή των αναγκαίων για την επιβίωσή μας με πολύ λιγότερη εργασία από ό,τι παλιά. Οι περιορισμοί λιγόστεψαν. Το ωράριο του νοητού Εγώ μας, ο ελεύθερος χρόνος δηλαδή, έχει παραταθεί, για να μπορούμε να κάνουμε ό,τι θέλομε. Γιατί λοιπόν να μην είμαστε ευδαίμονες; Με την ανάπτυξη της τεχνολογίας μπορούμε βάσιμα να προβλέψουμε ότι σε λίγες δεκαετίες η επαγγελματική μας ενασχόληση, από >14 ώρες ημερησίως που ήταν πριν από 1-2 αιώνες, και σήμερα  περί τις 5-6 ώρες ημερησίως, θα έχει μειωθεί στο ελάχιστο, π.χ. 1 ώρα ημερησίως. Η επαγγελματική ενασχόληση δεν ικανοποιεί, διότι είναι αλλοτριωμένη εργασία, υπηρετεί ανολοκλήρωτους σκοπούς που ακέραιοι έχουν τεθεί από κάποιον άλλο. Με τον κίνδυνο να χαθεί αυτή η διευθέτηση, ελέγχεται με την τεχνολογία από κάποιους ελαχίστους, όπως και το “ελεύθερο” ωράριό μας, εφόσον κυριαρχούν αυτοί και όχι το σύνολο των ανθρώπων. Μπορεί άραγε αυτό να αντιμετωπισθεί, χωρίς διακοπή της προόδου και χωρίς ένα, τεχνικά πια δυνατό, όλεθρο;

Η ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΗ ΚΛΙΝΙΚΗ ΩΣ ΦΥΤΩΡΙΟ ΣΤΕΛΕΧΩΝ

Δημήτρης Α. Σιδερής, ομότιμος καθηγητής καρδιολογίας. dimitrissideris.wordpress.com

Διάλεξη 15 Μαρτίου 2016, με την ευκαιρία της συμπλήρωσης 80 χρόνων λειτουργίας  της Θεραπευτικής Κλινικής (ΓΝΑ ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ) με τίτλο “Θεραπευτική Κλινική 80 χρόνων” Επίσημοι Λόγοι, Τομος 37ος Ακαδημαϊκό έτος 2015-16, 385.

Θα προσπαθήσω να δείξω στα επόμενα ποιες υπήρξαν ως τώρα οι ιδιαιτερότητες της Θεραπευτικής Κλινικής και πώς αυτές διαδόθηκαν διαμέσου του πλήθους των στελεχών που αναφύηκαν από αυτήν. Όλα αυτά τα παρουσιάζω διαμέσου της προσωπικής μου αντίληψης βέβαια, που, ωστόσο, δεν είναι αναγκαστικά η μοναδική. Τις ιδιαιτερότητές της αυτές τις διατήρησε η Κλινική παρά τις συχνές αντιξοότητες που κατά καιρούς συναντούσε.

Πολύ γενικά, οι ιδιαιτερότητες αφορούν στην μεγάλη έμφαση που δινόταν στην έρευνα και στην εκπαίδευση, αλλά και στην ενότητα της παθολογίας. Ακούσαμε ήδη αρκετά από τους προλαλήσαντες.

Οι αντιξοότητες που ανέφερα αφορούσαν τόσο την Ιατρική Σχολή όσο και το Υπουργείο Υγείας.

Οι ειδικότητες στην ιατρική προέκυψαν από την έκρηξη της τεχνολογίας. Όποτε εμφανιζόταν μια νέα επαναστατική τεχνολογία προέκυπτε η ανάγκη για εξειδίκευση. Αυτή με τη σειρά της αφαιρούσε χρόνο εκπαίδευσης από τη γενικότητα της παθολογίας. Αυτό σήμαινε ότι η ζυγαριά έγειρε από την επιστημονική σκέψη προς την τεχνολογία, από το γιατρό επιστήμονα στο γιατρό τεχνίτη. Ως τη δεκαετία του ΄70, έπρεπε πρώτα να γίνει κάποιος παθολόγος και έπειτα καρδιολόγος, γαστρεντερολόγος, πνευμονολόγος, ενδοκρινολόγος κλπ. Και ξαφνικά οι κλάδοι της παθολογίας έγιναν ανεξάρτητες ειδικότητες. Ο καρδιολόγος, ο ρευματολόγος, ο ενδοκρινολόγος κλπ δεν ήταν πια παθολόγοι. Γιατί λοιπόν η Θεραπευτική Κλινική να είναι μια μεγάλη γενική κλινική και όχι πολλές μικρές ειδικές;

Τη δεκαετία του ’80  ο νόμος για το ΕΣΥ κατάργησε τις κλινικές και έδωσε έμφαση στους τομείς, χωρίς να επαναφέρει την προϋπόθεση της Παθολογίας για τις θυγατρικές ειδικότητές της. Και άρχισε η πρώτη ασυμβατότητα των νόμων. Τομέας ήταν ο παθολογικός, τμήματα ήταν οι πρώην κλινικές που τώρα αντιστοιχούσαν σε ειδικότητες της παθολογίας. Οι μεγάλες αρμοδιότητες ανήκαν τυπικά στον τομέα, όχι στα τμήματα. Πώς όμως υπεύθυνος του παθολογικού τομέα θα ήταν κάποιος που δεν ήταν πια παθολόγος; Οι νέοι γιατροί που προέκυπταν συνεχώς είχαν την εύλογη φιλοδοξία να έχουν σημαντική ανεξαρτησία και τους βόλευε να είναι ειδικοί, διευθυντές ειδικών κλινικών, αδιαφορώντας για την εξουσία του τομέα. Έτσι ο νέος νόμος του ΕΣΥ ποτέ δεν εφαρμόσθηκε στην πράξη ως προς αυτό το ζήτημα, με ελάχιστες εξαιρέσεις, μια από τις οποίες ήταν η Θεραπευτική Κλινική.

Σα να μην έφθαναν οι αντιφάσεις μεταξύ διαφορετικών νόμων του ΕΣΥ μεταξύ τους, εμφανίσθηκαν και αντιφάσεις μεταξύ πανεπιστημιακών κλινικών και τμημάτων του ΕΣΥ. Στο νόμο για τα ΑΕΙ που ψηφίσθηκε πάλι στη δεκαετία του ’80, ο καθηγητής γινόταν αυτόματα διευθυντής πανεπιστημιακής κλινικής. Οι κλινικές όμως βρίσκονταν στους χώρους νοσοκομείων που ελέγχονταν από το ΕΣΥ, αντιστοιχούσαν σε τμήματα και υπάγονταν επομένως σε νοσοκομειακούς τομείς. Ενώ λοιπόν οι πανεπιστημιακές κλινικές στην πράξη ταυτίζονταν με τα νοσοκομειακά τμήματα, τα μαθήματα στα οποία ήταν υπεύθυνοι κάποιοι καθηγητές δεν ταυτίζονταν πάντοτε με τις ειδικότητες. Για παράδειγμα, ποιου τμήματος διευθυντής θα γινόταν ο καθηγητής μαθημάτων όπως η προπαιδευτική κλινική, η ειδική νοσολογία, η θεραπευτική, η εγχειρητική κλπ; Επιπλέον ο νόμος όριζε τον καθηγητή διευθυντή κάποιας κλινικής, αλλά οι αναπληρωτές και επίκουροι καθηγητές και οι λέκτορες εργάζονταν στην πανεπιστημιακή κλινική χωρίς κανένας νόμος να τους αναθέτει αρμοδιότητες. Στις ίδιες κλινικές εργάζονταν και ιατροί του ΕΣΥ. Πώς ήταν η ιεραρχία μεταξύ τους; Εξάλλου ο νοσοκομειακός διευθυντής, είναι μεν διευθυντής αλλά δεν διευθύνει κλινική, αφού αυτήν τη διευθύνει ένας καθηγητής. Οι αντιφάσεις και οι ασάφειες στους νόμους οδήγησαν σε αντιπαλότητες, ενώ άφησαν την υποχρέωση να βγάζει τα κάστανα από τη φωτιά ο καθηγητής διευθυντής της κλινικής, αφού πρώτα του είχαν αφαιρεθεί οι κατάλληλες εξουσίες για να επιβάλει κάποια, έστω και αυθαίρετη, τάξη που θεωρούσε ορθή. Η Θεραπευτική Κλινική αντεπεξήλθε σε τέτοιες δυσκολίες χωρίς ουσιαστικούς κλυδωνισμούς. Έμενε στον καθηγητή διευθυντή να επιβληθεί όχι με εξουσία, αλλά με την παράδοση και με το προσωπικό του κύρος, αν το είχε, που προέκυπτε από τις επιδόσεις του στην έρευνα, στην εκπαίδευση, στην άσκηση της ιατρικής, στην οργανωτική του ικανότητα και, στη Θεραπευτική Κλινική, στην παραδοσιακή απουσία οικονομικής εξάρτησης.

Σ΄ αυτό το νομοθετικό χάος αντιστάθηκε η Θεραπευτική Κλινική. Διατήρησε την ενότητα της παθολογίας, χωρίς να εμποδίσει την ανάπτυξη των επιμέρους ειδικοτήτων της. Διατήρησε την ιδιαιτερότητα της Θεραπευτικής ως μαθήματος χωρίς να θυσιάσει την κλινική άσκηση της παθολογίας. Αυτό εξεικονίζεται ιδιαίτερα με το βιβλίο της Θεραπευτικής του καθηγητή κ. Μουλόπουλου που αποτελεί παγκόσμια πρωτοτυπία. Θυμίζω πως η ιατρική είναι ένα μοναδικό μείγμα επιστήμης, τέχνης και πολιτικής. Πολιτική σημαίνει ύπαρξη στόχου, λήψη και υλοποίηση απόφασης. Και οι στόχοι της ιατρικής εμφανίζονται κατά κύριο λόγο στις θεραπευτικές επιλογές, για τις οποίες υπεύθυνη εκπαιδευτικά είναι η Θεραπευτική Κλινική. Τα βιβλία θεραπευτικής που γνωρίζω περιγράφουν λεπτομερώς τις θεραπείες των νόσων, τις οποίες επίσης αναπτύσσουν. Η θεραπεία των νόσων όμως περιγράφεται και στα βιβλία της παθολογίας ή της ειδικής νοσολογίας. Το βιβλίο της θεραπευτικής αναφέρει μόνον τη θεραπευτική χωρίς να περιγράφει τις νόσους. Επιπλέον, κι αυτή είναι η μεγάλη πρωτοτυπία, διαθέτει Γενικό Μέρος στο οποίο αναλύονται οι αρχές της θεραπευτικής. Σ΄ αυτό το γενικό μέρος αναλύονται οι στόχοι της θεραπευτικής, τα θεραπευτικά διλήμματα, η πολιτική όψη της ιατρικής, η επείγουσα και η συμπτωματική θεραπευτική, οι παράγοντες που επηρεάζουν την εξατομίκευση των θεραπευτικών αποφάσεων, τα θεραπευτικά σφάλματα και οι τρόποι για πρόληψη και αντιμετώπισή τους κλπ, κι όλα αυτά ανεξάρτητα από τη νόσο για την οποίαν γινόταν αναφορά. Αυτά τα στοιχεία, που αποτελούν την ουσία του μαθήματος της θεραπευτικής δεν θα τα βρει κάποιος αλλού συγκεντρωμένα.

Στην έρευνα δόθηκε ιδιαίτερη έμφαση. Κατά κανόνα, για να εξυψωθεί το κύρος του τίτλου του διδάκτορα, άλλες κλινικές ήταν ιδιαίτερα αυστηρές για την απόκτηση διδακτορικού διπλώματος από τους νέους γιατρούς. Στη Θεραπευτική κλινική όμως υιοθετήθηκε μια κάπως διαφορετική στάση. Η έρευνα στην κλινική γινόταν κατά κανόνα χωρίς ιδιαίτερη χρηματοδότηση, εκ των ενόντων. Μ΄ αυτά τα δεδομένα κύριος σκοπός της, πέρα από την παραγωγή μιας διεθνώς πρωτότυπης γνώσης, ήταν αφενός να παιδεύσει το νεαρό γιατρό στην ερευνητική νοοτροπία και αφετέρου να τον καταστήσει ικανό να χρησιμοποιεί την εισαγόμενη τεχνολογία. Με όλα αυτά, από τη Θεραπευτική κλινική προέκυψαν μεγάλο πλήθος πρωτότυπων εργασιών που δημοσιεύθηκαν σε διεθνή περιοδικά υψηλού κύρους. Οι δωρεάν ερευνητές συνέβαλαν σ΄ αυτή την προσπάθεια, ενώ εμπλουτιζόταν το βιογραφικό τους σημείωμα. Επιπλέον προέκυψαν πλήθος διδακτόρων, που αρκετοί από αυτούς συνέχισαν την ερευνητική δραστηριότητά τους, άλλοι μέσα σε ακαδημαϊκό περιβάλλον, ως όφειλαν, και άλλοι, και αυτό είναι το αξιοθαύμαστο, ακόμη και σε περιφερικά νοσοκομεία. Αναφέρω ενδεικτικά κάποια ονόματα, όπως του Θεόδωρου Γκαλέα, του Δημήτρη Χρυσού, του Βλάση Πυργάκη, της Γενοβέφας Κολοβού, του Κωστή Παναγιωτόπουλου, αλλά και πολλών άλλων. Η απουσία οποιασδήποτε χρηματοδότησης αντισταθμίσθηκε με άλλες διαδικασίες. Γίνονταν π.χ. εβδομαδιαίες ερευνητικές συγκεντρώσεις, εκτός εργάσιμου ωραρίου, με τη συμμετοχή και μη ιατρών, ώστε να προάγεται η ιατρική έρευνα με την υποστήριξη της τεχνολογίας που οι ιατροί αγνοούσαν. Κίνητρο όλων ήταν το προσωπικό ενδιαφέρον τους για την έρευνα.

Μοναδική έμφαση δόθηκε επίσης στην εκπαίδευση. Νέες αντιλήψεις εισάχθηκαν στη Θεραπευτική Κλινική και διαδόθηκαν στη συνέχεια σε μεγάλη έκταση. Εκεί έγινε σαφές ότι σκοπός του δασκάλου δεν είναι να μεταφέρει γνώσεις στους μαθητές του, αλλά να τους καταστήσει ικανούς να αποκτούν γνώσεις και γενικότερα ικανότητες που δεν είχαν. Σεμινάρια επαναλήφθηκαν πολλές φορές και οι θέσεις της Θεραπευτικής εξαπλώθηκαν σε μεγάλο αριθμό ενδιαφερομένων από όλους τους χώρους της ιατρικής. Η εκπαίδευση αφορούσε, όπως και αλλού, σε φοιτητές, ειδικευομένους και συνεχιζόμενη σε τελειωμένους ιατρούς. Άλλη μια φορά πρωτοτύπησε η Θεραπευτική, αφού οργάνωσε και εξακολουθεί να οργανώνει ετήσιες συγκεντρώσεις ενημέρωσης στη θεραπευτική. Άλλη μια φορά, στη διεξαγωγή τους δεν υπήρξε οικονομική υποστήριξη, που σημαίνει την απουσία προκατάληψης των σεμιναρίων. Η επιτυχία της προσπάθειας καταδεικνύεται από το γεγονός ότι αυτή συνεχίζεται αδιαλείπτως για πάνω από 4 δεκαετίες.

Από ένα τέτοιο φυτώριο δεν είναι παράξενο πώς φύτρωσαν τόσοι πολλοί καθηγητές. Ο πίνακας αναφέρει μερικά ονόματα. Ο κατάλογος δεν είναι τελείως ακριβής, διότι αφενός δεν ορίζει πόσου χρόνου θητεία είχε ο καθένας τους στη Θεραπευτική Κλινική, ενώ αφετέρου είναι πολύ πιθανό να έχουν παραλειφθεί κάποιοι. Τους ζητώ συγγνώμη.

Πίνακας. Ονόματα καθηγητών με σημαντικό μέρος της παιδείας τους στη Θεραπευτική Κλινική

Γεωργόπουλος Μαλάμος Δαΐκος Φέσσας Μοίρας Μαρκέτος Μουλόπουλος Τριχόπουλος Σφηκάκης Κουτσελίνης

Κατσιλάμπρος Σταματελόπουλος Μαυρικάκης Λουκόπουλος Τουρκαντώνης Βαγενάκης Ράπτης Ανθόπουλος Παπαγεωργίου Παπαβασιλείου

Κούτρας Βάρδας Ρούσσος Λεγάκης Σιδερής Μπαλτόπουλος Δημόπουλος Σφηκάκης Καρβούνης Αλεξόπουλος

Νανάς Τούσουλης Ζακόπουλος Αναστασίου-Νανά Αλεβιζάκη Λεκάκης Μιχάλης Τουμανίδης

Φυσικά υπήρξαν αντίστοιχα μεγάλος αριθμός διευθυντών κλινικών του ΕΣΥ, που ας με συγχωρήσουν που δεν θα τους απαριθμήσω ονομαστικά.

Καθένας από τους παραπάνω μετέφερε κάτι από το πνεύμα της Θεραπευτικής κλινικής στο πόστο που βρέθηκε. Θα αναφερθώ κυρίως στην προσωπική μου εμπειρία. Όταν πήγα στα Ιωάννινα βρήκα μια διαφορετική κατάσταση. Ο τόπος είχε πιεστική ανάγκη να δώσω έμφαση στη βελτίωση των ιατρικών καρδιολογικών υπηρεσιών μάλλον παρά στην έρευνα. Η προσπάθεια να διατηρηθεί η ενότητα του Παθολογικού Τομέα απέτυχε, μολονότι ήμουν υπεύθυνος του παθολογικού τομέα τόσο της ιατρικής σχολής όσο και του νοσοκομείου. Η αντίδραση των διευθυντών των ειδικών τμημάτων ήταν έντονη και η προσπάθεια αποδείχθηκε μάταιη. Φυσικά συνεχίσαμε την εκπαιδευτική δραστηριότητα. Στην καρδιολογία πετύχαμε με τους συνεργάτες μου να αναβαθμίσουμε την παροχή υπηρεσιών υγείας και αυτό το πετύχαμε όταν είδαμε την έρευνα και την παροχή υπηρεσιών όχι ανταγωνιστικές, αλλά συμπληρωματικές.

Στην εποχή μου όλοι θεωρούσαν, αναπόδεικτα, ότι δεν επιτρεπόταν  να γίνουν αγγειοπλαστικές των στεφανιαίων αρτηριών χωρίς καρδιοχειρουργική κάλυψη. Κανένας όμως δεν διανοήθηκε να αναπτύξει καρδιοχειρουργική εκεί που δεν υπήρχε επεμβατική καρδιολογία.  Φαύλος κύκλος, αδιέξοδο! Όμως ήταν διεθνώς αποδεδειγμένο ότι η αγγειοπλαστική μειώνει τη θνητότητα σε επίμονη ασταθή στηθάγχη. Ήταν τότε διεθνώς άγνωστο τι είναι προς το συμφέρον του ασθενή με επίμονη ασταθή στηθάγχη: Να αντιμετωπισθεί χωρίς το προνόμιο της αγγειοπλαστικής ή να υποβληθεί σε αγγειοπλαστική χωρίς το προνόμιο της καρδιοχειρουργικής κάλυψης; Επομένως, ως πανεπιστημιακή κλινική, είχαμε το ηθικό δικαίωμα, καλύτερα την ηθική υποχρέωση, να δώσουμε απάντηση στο ερώτημα. Κάναμε έρευνα με τυχαιοποίηση των ασθενών. Τα αποτελέσματα μας δικαίωσαν. Σε επίμονη ασταθή στηθάγχη η θνητότητα μειώνεται με αγγειοπλαστική, έστω και χωρίς καρδιοχειρουργική κάλυψη. Η είδηση μεταδόθηκε ταχύτατα σε όλη την Ελλάδα και διεθνώς. Αυτή η επιτυχία ενθάρρυνε την ανάπτυξη της καρδιοχειρουργικής. Ένα καρδιοχειρουργικό κλιμάκιο από τη Θεσσαλονίκη άρχισε να έρχεται μια φορά την εβδομάδα για να μας καλύπτει να κάνουμε προγραμματισμένες αγγειοπλαστικές. Έτυχε μερικές φορές εκείνες τις ημέρες να παρουσιασθούν επείγουσες καρδιοχειρουργικές περιπτώσεις και έγιναν επιτυχείς καρδιοχειρουργικές επεμβάσεις, Ήταν και πάλι η πρώτη φορά διεθνώς που γίνονταν καρδιοχειρουργικές επεμβάσεις  χωρίς να έχει αναπτυχθεί ακόμη αντίστοιχη κλινική. Έτσι ξύπνησε το ενδιαφέρον πολλών καρδιοχειρουργών, του Πανεπιστημίου και του Υπουργείου Υγείας. Ακολούθησε δημιουργία καρδιοχειρουργικής κλινικής που πήρε το δικό της δρόμο. Το μυστικό ήταν πάλι ότι, συνεχίζοντας την παράδοση της Θεραπευτικής, συνδυάσαμε την κλινική πράξη με αυστηρά σχεδιασμένα ερευνητικά πρωτόκολλα. Από εκπαιδευτική σκοπιά, εφαρμόσθηκαν κατά το δυνατόν οι αρχές που είχαν αναπτυχθεί στη Θεραπευτική Κλινική, ενώ οργανώθηκε εκεί ένα ακόμη πανελλήνιο σεμινάριο για την Ιατρική εκπαίδευση, υπό την αιγίδα του Υπουργείου Υγείας αυτή τη φορά.

Θα ευχόμουν να παρουσίαζα τις δραστηριότητές και άλλων συνάδελφων που προήλθαν από τη Θεραπευτική Κλινική, αλλά προφανώς ο χρόνος δεν το επιτρέπει, ενώ εγώ δεν έχω επαρκή δεδομένα για να μιλήσω γι΄ αυτούς. Θα αρκεσθώ να πω όμως τα υψηλά αξιώματα στα οποία έφθασαν κάποιοι από αυτούς, περιλαμβάνοντας την Πρυτανεία του Πανεπιστημίου Αθηνών επανειλημμένα, την προεδρία της Ελληνικής Καρδιολογικής Εταιρείας και του Ελληνικού Κολλεγίου Καρδιολογίας και πολλών άλλων επιστημονικών ιατρικών εταιρειών, την προεδρία της Ευρωπαϊκής Καρδιολογικής Εταιρείας, την προεδρεία της Επιτροπής Ιατρικής Εκπαίδευσης της Ευρωπαϊκής Ένωσης, την Ακαδημία κλπ. Χωρίς την παράδοση του φυτωρίου της Θεραπευτικής Κλινικής, τέτοια εξέλιξη δεν θα μπορούσε να έχει συντελεσθεί.

Συμπερασματικά, η Θεραπευτική Κλινική με τον τρόπο που εξελίχθηκε, όχι μόνο επιτέλεσε με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τον προορισμό της, όπως έκαναν πολλές άλλες κλινικές, αλλά και επηρέασε την ιατρική παιδεία σε ευρεία έκταση στην Ελληνική επικράτεια.

ΑΥΤΟΤΕΛΕΙΑ

Δημήτρης Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com

Ηπειρωτικός Αγών, 20 Ιουνίου 2020

Τέλος είναι ο σκοπός. Αυτοτέλεια, όρος που άρεσε στον Αριστοτέλη, σημαίνει να ορίζει καθένας μόνος του το σκοπό του. Ο σκοπός είναι αποκλειστικά ανθρώπινο προνόμιο. Τα άλλα όντα εκδηλώνονται με ποικίλους τρόπους σα να υπηρετούν σκοπούς κάποιου άλλου, πάνω από αυτά. Και όμως εμφανίζουν αυτοτέλεια.

Προσωποποιώντας ανιμιστικά τα πράγματα, τα βλέπομε να έχουν ένα τουλάχιστον σκοπό, την αυτοσυντήρησή τους, να μην πάψουν να υπάρχουν. Κάθε τι στον κόσμο διαρκώς κινείται με τρόπο τυχαίο. Το διατράνωσε από πολύ παλιά ο Ηράκλειτος.  Απόλυτη ακινησία θα υπήρχε μόνο στο απόλυτο μηδέν, που είναι αδύνατο να επιτευχθεί. Η απόλυτη ακινησία υφίσταται επομένως μόνο στο θάνατο, αλλά απόλυτος θάνατος δεν υπάρχει. Κάθε ύπαρξη αποτελείται από ένα σύνολο στοιχείων που συνέχονται στο χώρο με μια τάξη η οποία διαφέρει σημαντικά από την τυχαία αταξία που την περιβάλλει. Αυτή η τάξη αποτρέπει τη διάλυση της ύπαρξης, που, επειδή τα στοιχεία της κινούνται διαρκώς τυχαία, τείνει να αυτοδιαλυθεί. Εξάλλου, από το περιβάλλον της δέχεται συνεχείς τυχαίες επεμβάσεις που τείνουν κι αυτές να την αποδομήσουν βίαια.  Η αυτοπροστασία της ύπαρξης προκύπτει σαν αναγκαστική συνέπεια από το γεγονός ότι υπάρχει. Μια σταγόνα νερό υπάρχει ξεχωριστά από κάθε τι άλλο. Όλα τα μόριά της έλκονται μεταξύ τους, αλλά κινούνται διαρκώς. Η κίνηση των στοιχείων της είναι τυχαία, συγκρούονται μεταξύ τους, έτσι που, κατά μέσον όρο, διαχρονικά οι ωθήσεις που δέχεται κάθε στοιχείο της αλληλεξουδετερώνονται και το αποτέλεσμα για τη σταγόνα είναι μηδενικό. Υπάρχει όμως σημαντική εξαίρεση. Τα μόρια του ύδατος στην επιφάνειά του δέχονται ελκτικές δυνάμεις μόνον από μέσα, ίδιες με εκείνες που δέχονται τα αντίστοιχα μέσα στη μάζα του ολούθε. Απέξω τους όμως υφίστανται τις διαφορετικές επιδράσεις του τυχαίου, απρόβλεπτου περιβάλλοντος. Το τελικό αποτέλεσμα είναι μια συνιστώσα δύναμη προς το εσωτερικό της σταγόνας. Έτσι σχηματίζεται η επιφανειακή τάση, ένα είδος προστατευτικής μεμβράνης, που προστατεύει την ακεραιότητα της σταγόνας, τουλάχιστον για κάποιο διάστημα. Τέτοια προστασία στα σύνορά τους έχουν όλες οι υπάρξεις. Το νερό την επιφανειακή τάση· το ψωμί την κόρα· το γάλα την τσίπα· το αυγό το τσόφλι· το κύτταρο την κυτταρική μεμβράνη· τα φυτά το φλοιό· τα ζώα το δέρμα ή όστρακο· τα κράτη τα σύνορά τους κλπ.

Κάποτε η ύπαρξη αμετάκλητα θα υποκύψει, υπείκοντας στον αδυσώπητο νόμο της εντροπίας, που ορίζει ότι τα πάντα οδεύουν από την τάξη προς την αταξία. Το τέλος της όμως καθυστερεί, χάρη στην αυτοπροστασία που διαθέτει. Και σ΄ αυτό το διάστημα πολλά μπορούν να γίνουν. Πρώτο, αυτή καθαυτή η ύπαρξη διαμορφώνει το περιβάλλον της. Ακόμη και ένα ηλεκτρόνιο επηρεάζει απειροελάχιστα το Σύμπαν που είναι οτιδήποτε εκτός από αυτό το μικρούτσικο πραγματάκι. Δεύτερο, κάποια όντα ενεργούν σαν καταλύτες, δηλαδή ουσίες που η παρουσία τους ευνοεί τη δημιουργία τάξης στο περιβάλλον της χωρίς να μετέχουν στο τελικό αποτέλεσμα. Το υδρογόνο και το οξυγόνο έχουν τρομακτική συγγένεια για να σχηματίσουν νερό. Κι όμως, αν τα βάλλουμε το ένα δίπλα στο άλλο, δεν ενώνονται. Θα ενωθούν εκρηκτικά είτε αν υπάρχει έναυσμα, π.χ. ένας σπινθήρας, ή αν βρίσκεται ανάμεσά τους λευκόχρυσος, που δεν θα αναλωθεί από την ένωσή τους. Με τέτοιους τρόπους ο προσωρινός διάβας κάθε ύπαρξης από τον κόσμο αφήνει το αποτύπωμά του, προωθώντας το Άγιο έργο της Δημιουργίας ενάντια στην εντροπία και αυτό το ίχνος της είναι ένα στοιχείο που την καθιστά αθάνατη.

Με την εξέλιξη από το φυσικό κόσμο ως τον άνθρωπο και την κοινωνία, η αυτοτέλεια γίνεται συνειδητός σκοπός. Η συμπεριφορά του ανθρώπου στηρίζεται σε επίπεδα κινήτρων. Μια αλυσίδα αντανακλαστικών, πέρα από τη βούλησή μας, εξασφαλίζει την επιβίωσή μας. Κάθε βλαπτικό ερέθισμα προξενεί μια απάντηση που τείνει να το απομακρύνει. Αλλά και χωρίς εξωγενές ερέθισμα, η αυτόματη τάση για φθορά αντισταθμίζεται από μια σειρά σωματικών εκδηλώσεων με περιοδικότητα που ακολουθεί τους νόμους των ταλαντώσεων χάλασης. Αντικαθίστανται περιοδικά οι ελλείψεις που μοιραία προκύπτουν και απομακρύνονται τα απόβλητα που αναγκαστικά παράγονται επειδή ζούμε. Έτσι παρατείνεται η επιβίωση του αισθητού, σωματικού μας Εγώ. Περιοδικά αναπνέομε, τρώμε, πίνομε, ουρούμε, αποπατούμε κλπ. Όλες αυτές οι εκδηλώσεις βοηθούν να συνεχίζει η ύπαρξή μας, σαν ένας σκοπός έξω από τη βούληση και τον έλεγχό μας, φυτεμένος μέσα μας από μια Ανώτερη Δύναμη, είτε Φύση την αποκαλούμε είτε Θεό. Επιπλέον όμως είμαστε και κοινωνικά όντα. Ανταποκρινόμαστε στο έλλογο περιβάλλον μας που διαρκώς επιδρά πάνω μας, με τρόπο άλλοτε εποικοδομητικό και άλλοτε αποικοδομητικό. Ελάχιστα μπορούμε να ελέγξουμε αυτή τη συμπεριφορά μας. Τέλος, μόνον εμείς οι άνθρωποι, στο νοητό Εγώ μας, χάρη στη φαντασία μας, δημιουργούμε τον αποκλειστικά δικό μας σκοπό. Η δημιουργία, η επιδίωξη και η επίτευξη αυτού του σκοπού αποτελούν την ύψιστη ικανοποίηση που μπορεί να νιώσει άνθρωπος, την ευδαιμονία.

Αντίστοιχα, η κοινωνία, αποτελούμενη από άτομα με διάκριτες ανάγκες και σκοπούς καθένα, τείνει να διαλυθεί. “Κόλαση είναι οι άλλοι” (J.P.Sartre). Ωστόσο, η διάλυση της κοινωνίας σημαίνει μείωση της πιθανότητας να επιβιώσουν τα μέλη της. Ο άνθρωπος έχει το προνόμιο (κατάρα;) να μπορεί να επιλέγει μόνος του πόσο μόνος επιθυμεί να ζήσει ή σε αγέλες ή σε κοινωνίες: Είναι πολιτικό ζώο (Αριστοτέλης). Η αντιστάθμιση της διαλυτικής δράσης των ατόμων που απαρτίζουν την κοινωνία απαιτεί κάποιο ανώτερο καταναγκασμό πάνω στα μέλη της. Έτσι χρειάζονται άρχοντες, κάποια άτομα που έχουν το έννομο δικαίωμα να επιβάλλουν βίαια συγκεκριμένο σκοπό. Η αυτόματη πορεία κάθε διαλυτικής ενέργειας είναι η καταστροφή της τάξης στην ύπαρξη, δηλαδή ο θάνατος. Κάθε στοιχείο από εκείνα που την αποτελούν κινούνται, μεταβάλλονται με τρόπο που είναι τυχαίος, συγκριτικά με όλα τα άλλα στοιχεία. Η ύπαρξη όμως αρχόντων που ορίζουν νόμους επιβάλλει κάποια στοιχειώδη συμπεριφορά σε αυτά τα στοιχεία, ώστε να ενισχύεται η ενότητά τους. Μίμηση και συμπληρωματική λειτουργία τους είναι οι συμπεριφορές που αντιστρατεύονται το διαλυτικό ανταγωνισμό μεταξύ τους. Ωστόσο, αυτοί οι νόμοι, δεν μπορούν να σταματήσουν τη διαρκή αλλαγή που γίνεται μέσα στην κοινωνία. Μπορούν να αναβάλουν τη λήξη της και να την κατευθύνουν προς ορισμένη κατεύθυνση. Καθώς οι συνθήκες διαρκώς αλλάζουν, αν οι νόμοι είναι αμετάβλητοι στο διηνεκές, θα έλθουν σε αντιπαράθεση με την υπάρχουσα πραγματικότητα συντελώντας έτσι αυτοί στη διάλυση της κοινωνίας. Η κάθε τόσο προσαρμογή των νόμων είναι, επομένως, απαραίτητη. Και για να είναι σύμφωνοι οι νόμοι με τις κυρίαρχες βουλήσεις των μελών της κοινωνίας, μόνο μια εύνομη δημοκρατία μπορεί να το επιτύχει.

ΡΑΤΣΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΑΓΕΛΗΣ

Δημήτρης Α. Σιδερής, ομ.καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com

Πρωινός Λόγος, Τρίκαλα, 18 Μαΐου 2020

Τείνομε να εντάσσουμε ό,τι προσλαμβάνομε με τις αισθήσεις μας σε κάποια κατηγορία. Τους ανθρώπους τους εντάσσομε σε τάξεις, με ποικίλα κριτήρια, το γένος ή το έθνος, τη θρησκεία, τον πλούτο, την κατοχή γης ή μέσων παραγωγής, τη γλώσσα, το χρώμα του δέρματος, τις γνώσεις κλπ. Είναι πάντως κάτι το εύκολα αναγνωρίσιμο. Όταν εντάξουμε κάποιον σε μια προκατασκευασμένη τάξη μέσα μας, του συμπεριφερόμαστε όχι ανάλογα με τις πράξεις του ή με ό,τι μοναδικό είναι αυτός, αλλά ανάλογα με την τάξη στην οποίαν τον εντάσσομε. Αυτό ονομάζομε συλλήβδην ρατσισμό, που τον αποκρούομε με βδελυγμία, αλλά όλοι, λίγο ως πολύ τον έχομε μέσα μας είτε το καταλαβαίνομε είτε όχι. Αυτός ο ρατσισμός, η προκατάληψη μάς οδηγεί σε μεροληψίες και περιορίζει τις επιλογές μας. Είμαι Έλληνας, Χριστιανός ορθόδοξος, νέος, ερωτεύθηκα ένα κορίτσι. Μόνο που είναι Τουρκάλα, ή Εβραία ή μαύρη ή αμόρφωτη ή, τέλος πάντων, ανήκει σε κατηγορία διαφορετική από τη δική μου. Πέρα από τους προσωπικούς δισταγμούς μου, νοιώθω και την πίεση από το περιβάλλον μου. Πώς θα τη δεχθούν η οικογένεια και οι φίλοι μου, πώς θα με δεχθούν οι δικοί της στο δικό τους περιβάλλον; Ο ρατσισμός περιορίζει τις ελευθερίες μας, έστω και αν η κατηγορία που μας εντάσσει είναι προνομιούχος.

Οι πρόγονοί μας ήταν λιγότερο ρατσιστές, όχι όμως τελείως. Ενσωμάτωσαν σαν δικούς τους, δίνοντάς τους μάλιστα θέσεις περιωπής, ξένους. Ο Πέλοψ, γενάρχης του Αγαμέμνονα, ήταν Καυκάσιος. Ο Κάδμος, γενάρχης του Οιδίποδα ήταν Σύρος (Φοίνικας). Ο πανάρχαιος Ιαπετός (Ιάφεθ), γενάρχης του Προμηθέα, του Δευκαλίωνα, του Έλληνα, είχε έλθει από το Αραράτ. Ο Όμηρος εξυμνεί ισότιμα Έλληνες και Τρώες ήρωες. Και όλοι αυτοί οι μύθοι, όση αλήθεια και φαντασία κι αν περικλείουν, απηχούν τα συναισθήματα του ανώνυμου λαού. Στην κλασική περίοδο υπήρχε ρατσισμός πάνω σε τρεις κύριες κατηγορίες: Γλωσσική (Έλληνες και βάρβαροι) ταξική (ελεύθεροι και δούλοι), φυλετική του φύλου, (άντρες και γυναίκες).  Το γενικό αίσθημα στο ρατσισμό είναι ότι ο φορέας της κατηγορίας του δεν μπορεί να απαλλαγεί από αυτόν. Ο ρατσισμός δεν είναι ίδιο της αμόρφωτης μάζας μόνο, αλλά και των υψηλά διανοητικά ιστάμενων ατόμων. Ο Αριστοτέλης πίστευε πως οι δούλοι (πλην των αιχμαλώτων) είναι “φύσει” δούλοι, παρότι γνώριζε πως άλλοι θεωρούσαν πως “νόμῳ γὰρ τὸν μὲν δοῦλον εἶναι τὸν δ΄ ἐλεύθερον οὺθὲν διαφέρειν. Διόπερ οὺδὲ δίκαιον. Βίαιον γὰρ…Καὶ πὰσα δουλεία παρὰ φύσιν ἐστὶ“, οι νόμοι κατασκεύασαν το δούλο και η δουλεία είναι παρά φύσιν. Εξίσου, “φύσει” θεωρούσε την ανωτερότητα του άντρα πάνω στη γυναίκα, μολονότι ο δάσκαλός του, ο Πλάτων, αναγνώριζε την ισοτιμία των δύο φύλων.

Ο φυλετικός (της φυλής) ρατσισμός κυριάρχησε τους τελευταίους αιώνες. Οδήγησε σε τρομακτικές γενοκτονίες, όπως εκείνη των ντόπιων ερυθροδέρμων από τους Ευρωπαίους μετανάστες και των Εβραίων, Ρομά, κομμουνιστών από τους ναζί Γερμανούς και άλλες. Δεν έλειψαν λίγο παλιότερα οι θρησκευτικοί ρατσισμοί, με την Ιερά Εξέταση, τη νύχτα του Αγίου Βαρθολομαίου, τις Σταυροφορίες, την εικονομαχία το θάνατο των απίστων. Οι ρατσισμοί συνεχίζονται, μολονότι οι επίσημες πολιτείες και οι νηφάλιες σκέψεις έχουν αναγνωρίσει το παράλογό τους και λαβαίνουν, υποτίθεται, μέτρα για την εξαφάνισή τους. Κι αυτό διότι, το ρατσιστικό συναίσθημα, όταν αποκρούεται από τη λογική διακυβέρνηση, κυριαρχεί υποσυνείδητα στις συνειδήσεις της αδιαμόρφωτης μάζας του όχλου, διολισθαίνοντας και στις κρατικές νόμιμες δυνάμεις της βίας. Η δουλεία καταργήθηκε πιο νωρίς σ΄εμάς (Σύνταγμα 1822) παρά σε άλλους (Αγγλία 1833. ΗΠΑ 1865). Η πολιτική ισότητα των γυναικών άργησε (Φινλανδία, 1906. ΗΠΑ 1920. Ελλάδα 1956).

Το σημαντικό ερώτημα είναι: τι κάνομε; Το να ανήκεις σε μια μη προνομιούχο τάξη δημιουργεί φαύλους κύκλους που διαιωνίζουν ή επιτείνουν τις διαφορές. Ένας έγχρωμος στις ΗΠΑ μεγαλώνει σε ένα περιβάλλον (γονείς, φίλοι, γείτονες κλπ) με κατώτερο μορφωτικό και οικονομικό επίπεδο από το μέσο ενός λευκού.  Ένας τρόπος είναι η παροχή από το κράτος κάποιων προνομίων στις μη προνομιούχες τάξεις. Για την πρόσληψη κάποιου σε μια θέση, δίνει μόρια στις μη προνομιούχες τάξεις. Το εφάρμοσε ο L.Johnson, αν θυμάμαι καλά. Αλλά αυτή η πολιτική τοποθέτηση διαιωνίζει τη διαφοροποίηση, αφού για την εφαρμογή της στηρίζεται στην υπάρχουσα διαφορά. Ένας άλλος τρόπος είναι η αγελαία αντίδραση,  αντιρατσιστικές, αντιφασιστικές κλπ οργανώσεις. Αλλά κι αυτές στηρίζονται όχι στην εξάλειψη της σημασίας της διαφοράς, αλλά στην επικράτησή της δικής τους κάστας. Προάγουν τη δημιουργία ρατσιστικών οργανώσεων, της Κου Κλουξ Κλαν, με επίταση και αυτοενίσχυση της βίας.

Η δημοκρατική αρχή, της επιλογής αρχόντων με κλήρο είναι μια λύση για όσες εξουσίες δεν χρειάζονται ειδικές προσωπικές ικανότητες. Δεν αρκεί όμως. Μια καταπιεζόμενη μειονότητα στην κοινωνία, θα είναι μειοψηφία και στα σώματα εξουσίας. Η παιδεία είναι το πιο σημαντικό από όλα. Είναι δύσκολο να εφαρμοσθεί, καθώς οι γονείς είναι ήδη προκατειλημμένοι. Σε μια τάξη, ο δάσκαλος είναι υποχρεωμένος να προσαρμόζει το επίπεδο της εκπαίδευσής του σε χαμηλότερο επίπεδο, εκείνο των μειονεκτικών παιδιών, σε βάρος του συνόλου. Η ευρύτητα των επιλογών του δασκάλου, που μπορεί να στρέφει την προσοχή του σε όσα παιδιά υστερούν, ανεξάρτητα από ρατσισμούς, μπορεί να βοηθήσει. Από τη μεριά του κράτους, εξάλλου, πρέπει να αποφευχθούν τα μαθήματα που διαχωρίζουν τα παιδιά. Το μάθημα των θρησκευτικών, δεν είναι υποχρεωτικό σε αλλόθρησκα παιδιά. Η παιδεία όμως που αποκομίζουν οι μαθητές είναι εξόφθαλμα διχαστική, σε παιδιά που παρακολουθούν ή δεν παρακολουθούν το μάθημα. Η αντικατάστασή του από υποχρεωτικό μάθημα θρησκειολογίας, που διδάσκεται από θεολόγους που οι ίδιοι ανήκουν σε οποιοδήποτε θρήσκευμα είναι μια λύση. Το μάθημα της ιστορίας είναι άλλη πηγή ρατσισμού. Τείνομε να υπερτονίζουμε τις δόξες για τις νίκες μας και τις κατάπτυστες πράξεις των άλλων εναντίον μας. Πριν από μερικά χρόνια, μια προσπάθεια να υποβαθμισθούν τα αίσχιστα που έχουν κάνει σε μας οι άλλοι, καταδικάστηκε από τη συνείδηση των πολλών ως “εθνομηδενιστική” παραποίηση της ιστορίας μας. Μια πιο σωστή στάση θα ήταν να προβληθούν το ίδιο με τις νίκες και οι ήττες μας· και το ίδιο με τα αίσχη των άλλων σε μας και όσα έχομε κάνει εμείς σ΄ αυτούς. Για παράδειγμα πόσοι έχουν συνειδητοποιήσει ότι, από την εποχή του Μαντζικέρτ (1071) ως σήμερα ποτέ δεν νικήσαμε τους Τούρκους, αλλά τα όποια (δίκαια) οφέλη συναποκομίσαμε, το πετύχαμε μαζί με συμμάχους ή προστάτες;  “Το έθνος πρέπει να θεωρεί εθνικό ό,τι είναι αληθές” (Σολωμός). Στον εθνικό μας ποιητή δύσκολα θα μπορούσε να κολλήσει η ρετσινιά του εθνομηδενιστή.