ΕΙΣΟΔΟΣ, ΓΝΩΣΗ, ΕΠΙΣΤΗΜΗ

Δημήτρης Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com

Πρωινός Λόγος, Τρίκαλα, 20 Αυγούστου 2020

Στα συστήματα που επεξεργάζονται σήματα, εύκολα παρατηρούμε δύο στοιχεία, το δέκτη σημάτων και τον πομπό. Σε μια ζυγαριά, δέκτης είναι η υποδοχή μιας μάζας ή ενός βάρους με άγνωστομέγεθος. Η φύση του εισαγόμενου σήματος, μάζα, βάρος, δυναμικό, ένταση ρεύματος, πίεση, ροή, θερμοκρασία κλπ δεν έχει καμιά σχέση με τη φύση του εξαγόμενου που μπορεί να είναι ένας αριθμός. Ωστόσο, η σχέση των εισαγόμενων μεγεθών μεταξύ τους είναι ίδια με τη σχέση των εξαγόμενων σημάτων μεταξύ τους. Διπλασιάζοντας το βάρος στη ζυγαριά, διπλασιάζεται και η ένδειξη. Επομένως, κάποιος μηχανισμός υπάρχει ανάμεσά τους που μετατρέπει τη φύση των σημάτων, χωρίς να διαταράσσει τη σχέση μεταξύ τους. Δεν τον βλέπομε εύκολα. Βέβαια υπάρχουν μηχανισμοί που παράγουν σήματα χωρίς να δέχονται από πουθενά. Είναι συνήθως ταλαντωτές, όπως το ρολόι, που δείχνει τις ώρες χωρίς να δέχεται πληροφορίες από πουθενά. Σήμερα ασχολούμαι με την είσοδο. Βλέποντας την ένδειξη της εξόδου δεν έχομε την παραμικρή ιδέα για τη φύση των εισαγόμενων σημάτων, αν είναι μηχανικά, ηλεκτρικά, θερμικά κλπ, εκτός αν ξέρουμε το είδος του οργάνου. Ο αριθμός σε ένα θερμόμετρο σημαίνει ύψος θερμοκρασίας, σε ένα βολτόμετρο τάση ηλεκτρικού δυναμικού κλπ.

Οι πολυκύτταροι οργανισμοί, διαθέτοντας νευρικό σύστημα, επεξεργάζονται σήματα, τα ερεθίσματα, δηλαδή βραχεία προσθήκη ή αφαίρεση μικρής ενέργειας που διεγείρει τα αισθητήρια όργανά μας. Διέγερση σημαίνει αναστροφή της φόρτισης που έχει η κυτταρική μεμβράνη. Μεταφέρεται στο κεντρικό νευρικό σύστημα και από εκεί στα όργανα εξόδου, μύες και/ή αδένες. Η μεταφορά γίνεται κατά μήκος νεύρων με ένα ηλεκτρικό κύμα και από το ένα κύτταρο στο άλλο διαμέσου ειδικών χημικών ουσιών, όπως η αδρεναλίνη, η ακετυλοχολίνη κλπ. Η επεξεργασία των σημάτων είναι εξαιρετικά πολύπλοκη και διενεργείται στο κεντρικό νευρικό σύστημα. Η αισθητική περιοχή του εγκεφάλου δέχεται τα ερεθίσματα μετατρέποντάς τα σε αισθήματα και από τη βουλητική περιοχή του ξεκινά η ανταπόκριση. Από την ένταση των ερεθισμάτων και από το είδος του αισθητηρίου που έστειλε τα σήματα αποκτούμε έτσι μια περίπου εικόνα της εξωτερικής πραγματικότητας, που είναι εξίσου αισθητή από όλους. Με μια πολύπλοκη διαδικασία τα αισθήματα από πολλές ταυτόχρονες αισθήσεις οργανώνονται σε αντίληψη, γίνεται αποθήκευση στη μνήμη, επεξεργασία των σημάτων μαζί και με άλλα αναδυόμενα από τη μνήμη, και αρχίζει να οργανώνεται ο λόγος με ταξινόμηση, στη βάση ομοιοτήτων και διαφορών. Όλα αυτά γίνονται “μέσα μας” κεκλεισμένων των θυρών, κανένας δεν μπορεί να τα παρατηρήσει άμεσα, ακόμη και όταν με τα σύγχρονα μέσα βλέπουμε ποιες περιοχές του εγκεφάλου είναι διεγερμένες στις ποικίλες διαδικασίες. Έμμεσα όμως τις εικάζομε. Αυτό το “μέσα μας” είναι το νοητό Εγώ μας. Η διέγερση των αισθητηρίων μας στην είσοδο, των μυών και των αδένων μας στην έξοδο μπορούν να παρατηρηθούν και είναι μέρος του αισθητού Εγώ μας. Καθώς, ειδικά οι άνθρωποι, ζούμε σε κοινωνίες, η επικοινωνία μεταξύ μας κάνει ώστε όταν εκπέμπει καθένας μας κάποια σήματα δέχεται την ανταπόκριση των άλλων έλλογων όντων που μας περιβάλλουν. Τώρα μπορούμε να συγκρίνουμε και να επεξεργασθούμε μέσα μας τα σήματα που εκπέμψαμε με τα αντίστοιχα που λάβαμε από τους άλλους. Έτσι σχηματίζεται ο Λόγος μας που είναι περίπου κοινός για όλους. Όλα τα ζώα γεννιόνται με έτοιμα αντανακλαστικά, όπου με προδιαγεγραμμένες ανατομικά γραμμές, σε κάθε ερέθισμα υπάρχει η κατάλληλη απάντηση. Ιδιαίτερα τα θερμόαιμα ζώα μπορούν να σχηματίζουν και επίκτητα αντανακλαστικά (εξαρτημένα), που στηρίζονται στη σταθερή σχέση της διέγερσης διαφορετικών αισθήσεων. Οι άνθρωποι, επιπλέον, μπορούμε να σχηματίζουμε και δευτεροβάθμια εξαρτημένα αντανακλαστικά, που στηρίζονται σε προσχηματισμένα (πρωτοβάθμια) εξαρτημένα. Έτσι οι ικανότητές μας να επεξεργαζόμαστε τα σήματα του περιβάλλοντος και να προσαρμοζόμαστε ανάλογα, είναι σχεδόν απεριόριστες.

Οι ποιοτικά διαφορετικές λογικές ικανότητές μας από τα λοιπά ζώα, μας έδωσαν την (ψευδ)αίσθηση πως είμαστε το ανώτερο ζώο στη φύση. Το λογικό μας αισθανόμαστε σα να είναι ο ηνίοχος που τιθασεύει τα δύο άλογα μέρη, το συναίσθημα και τη βούληση, όπως γλαφυρά πρωτοπαρατήρησε ο Πλάτων. Όμως ολόκληρο το νοητό Εγώ μας οφείλει την ύπαρξή του στο αισθητό Εγώ μας, το σώμα μας με τις λειτουργίες του, αφού χωρίς το σώμα νόηση δεν υπάρχει. Και οφείλει τη διαμόρφωσή του στο κοινωνικό Εγώ μας, αφού τα “θέλω” των άλλων είναι που επιβάλλουν περιορισμούς, τα ποικίλα “πρέπει“, στο νοητό Εγώ. Και από τα στοιχεία της νόησής μας, το ενεργητικό, η βούληση, εξαρτάται βέβαια από το παθητικό, τη γνώση (Αριστοτελική προαίρεση), αλλά και αυτοδιεγείρεται μαζί με το συναίσθημα σα μια ταλάντωση (Αριστοτελική όρεξη). Πραγματικός ρόλος του λόγου δεν είναι τόσο ο περιορισμός ή η όδωση (ενίσχυση) της βούλησης, αλλά μάλλον η δημιουργία τάξης σε χρόνο και χώρο. Αν και αυτή είναι η φυσική πορεία, ο αυτοματισμός συναισθήματος και βούλησης μπορεί να οδηγεί στην ψευδαίσθηση γνώσης, όπως στις παρανοϊκές ιδέες.

Σε μια κοινωνία, η γνώση της ονομάζεται επιστήμη. Αυτή αναζητεί την αλήθεια που βρίσκεται εκεί όπου διασταυρώνονται το νοητό με το αισθητό, θεωρία με εμπειρία, υπόθεση με παρατήρηση. Η επιστημονική είναι η πιο αξιόπιστη αλήθεια, που αναγνωρίζει ότι σφάλλει, αλλά μετρά το μέγεθος του σφάλματος και προσπαθεί να το περιορίσει. Σε αντιπαράθεση με την επιστημονική γνώση, είναι η πίστη, οι προκαταλήψεις, που μάλιστα εκλαμβάνονται σαν ακλόνητες αλήθειες.

 Σε μια πολιτεία, το “θέλω” της εκδηλώνεται από τη νομοθετική εξουσία. Αν αυτή είναι ένα τυχαία κληρωμένο δείγμα του συνόλου των πολιτών, τότε η βούλησή της αντικατοπτρίζει τη βούλησή τους, την “ηθική”. Το γνωστικό στοιχείο της είναι η εκτελεστική εξουσία. Αυτή προσλαμβάνει το συναίσθημα και τη βούληση της κοινωνίας, τα συνδυάζει με τις μετρημένες ανάγκες και τους διαθέσιμους πόρους και σχηματίζει κάποιο σκοπό που τον εισηγείται στη βουλή, ώστε η “ηθική” να διαμορφωθεί σε “δίκαιο”. Από κει κι έπειτα οργανώνει την υλοποίηση του σκοπού. Αντίθετα από τη βουλή, επομένως, η κυβέρνηση οφείλει να αποτελείται από επιστήμονες, εξειδικευμένα άτομα, καθένα στην αρμοδιότητά του. Η επιλογή τέτοιων ατόμων μπορεί να γίνεται από π.χ. κόμματα, που διαμορφώνουν τον δικό τους καθένα σκοπό και ο λαός αποφασίζει ποιο προτιμά. Ευθύνη του κόμματος είναι επομένως ποιον θα έχει αρχηγό (και η χώρα πρωθυπουργό, που να χαράζει πολιτική) και δική του ευθύνη ποιους θα έχει υπουργούς για την επίτευξη του σκοπού. Με τέτοια διαδικασία επιλέγονται από το λαό ιδέες, όχι πρόσωπα, μειώνοντας στο ελάχιστο τις παρενέργειες της εκλογής, που σημαίνει αναγκαστικά συναλλαγή, πελατειακή σχέση, διαφθορά, λαϊκισμό, δημαγωγία.