Δημ. Α. Σιδερής*
Ηπειρωτικός Αγών, 16 Σεπτεμβρίου 2017
«ΤΑ ΠΑΝΤΑ ΡΕΙ» και «Πόλεμος πάντων πατήρ» έλεγε ο πιο ανοιχτομάτης από τους αρχαίους, ο Ηράκλειτος. Και η κοινωνία διαρκώς εξελίσσεται. Από την αγελαία ζωή στην κοινωνική, όπου μεριμνούν τα μέλη της για τη δημιουργία αποθεμάτων αγαθών επιτελώντας διαφορετικό έργο το καθένα· και τελικά στην πολιτική ζωή, όπου τους κοινωνικούς νόμους τους αποφασίζει ο ίδιος ο πολίτης. Όσο ζούσε σε αγέλες ο άνθρωπος αναζητούσε την τροφή του, φυτική και ζωική, έτοιμη στη φύση. Η φωτιά, το τόξο και ο τροχός τον έκαναν βασιλιά των ζώων, ικανό να ζει παντού, να βρίσκει εύκολα την τροφή του και να αμύνεται κατά των φυσικά ισχυροτέρων. Ωστόσο, η φύση ταλαντώνεται με εναλλαγές αφθονίας και ένδειας. Η εξέλιξη σε κοινωνία του επέτρεψε με τα αποθέματα που δημιουργούσε να επιβιώνει στην ένδεια. Έφερε όμως τη βία μεταξύ των ανθρώπων, ενώ στα αγελαία ζώα δεν υπάρχει βία μεταξύ ζώων του ίδιου είδους. Νοιαζόταν όχι μόνο να χορτάσει την πείνα του, αλλά και να μην πεινάσει αύριο, δημιουργώντας αποθήκες (κεφάλαιο).
Πώς γίνονταν όλες αυτές οι αλλαγές; Μερικές φορές με άθροιση γνώσεων που μεταδίδονταν από τον ένα στον άλλο κι από τη μια γενιά στην επόμενη, χάρη στον ανθρώπινο λόγο. Βραδείες αλλαγές. Στις γνώσεις αυτές είχαν πρόσβαση ευκολότερη οι άρχοντες, όχι το σύνολο. Και εμφανίσθηκαν οι πολιτικές ταλαντώσεις. Η βούληση των αρχόντων (νόμοι) βαθμιαία απομακρυνόταν από τη βούληση της συνολικής κοινωνίας (ηθική). Όταν η διάσταση μεταξύ νόμου και ηθικής αποκτούσε ορισμένο μέγεθος, γινόταν μείζων μεταβολή. Κι έπαιρνε το χαρακτήρα που της απέδιδε ο Ηράκλειτος: πόλεμος, βία.
Στις πιο τυπικές περιπτώσεις, η πολιτική ταλάντωση συμβαδίζει με την οικονομική. Η παραγωγή αγαθών αυξάνεται βαθμιαία, οι κάτοχοι των μέσων παραγωγής πλουτίζουν, αυξάνονται και τα έσοδα των εργαζομένων, αλλά λιγότερο. Ώσπου φθάνει η στιγμή του κόρου. Οι περισσότεροι έχουν αγοράσει τα παραγόμενα αγαθά, όσα παράγονται δεν πουλιόνται, οι εργοδότες αναγκάζονται να απολύσουν εργαζομένους, χωρίς έσοδα αυτοί αγοράζουν ακόμη λιγότερο και να ο φαύλος κύκλος. Κάτι ανάλογο γίνεται κι όταν η παραγωγή είναι μικρότερη από τη ζήτηση. Τα προϊόντα ακριβαίνουν, αποθαρρύνεται η ζήτηση ενώ ενθαρρύνεται η παραγωγή ως μια κρίσιμη τιμή. Όταν η ακρίβεια γίνει ανυπόφορη, αρχίζουν οι διαμαρτυρίες που καταλήγουν σε βία που αντιμετωπίζεται με κρατική κατασταλτική βία που με τη σειρά της αυξάνει τη βία των διαμαρτυρομένων. Τώρα αντιδρούν όχι μόνο στην ακρίβεια, αλλά και στην κρατική βία. Η βία γεννά βία.
Η βία κλιμακώνεται. Αρχίζει με λεκτικές διαμαρτυρίες. Κάποια στιγμή εμφανίζονται κλιμακούμενες πράξεις. Απεργίες, διαδηλώσεις, συλλαλητήρια, πράξεις βίας με καταστροφές καταστημάτων, εργοστασίων, αλλά και ανθρώπινα θύματα. Η κρίση έχει επέλθει, καθώς σε όλα αυτά το κράτος απαντά με κατασταλτική βία, στην οποία οι διαμαρτυρόμενοι απαντούν με κλιμακούμενη βία. Μια παραλλαγή είναι η εξής. Το κράτος αφήνει να εκδηλώνεται η καταστρεπτική βία, ώστε το κοινό να ενοχλείται και να στρέφεται κατά των διαμαρτυρομένων. Δίκοπο μαχαίρι, διότι όταν εμφανισθούν ανθρώπινα θύματα, η κοινή γνώμη στρέφεται συνήθως κατά του κράτους και όχι κατά των διαμαρτυρομένων.
Αφού μιλάμε για «κλιμακούμενη» βία, εννοούμε μια ποσότητα, που, ωστόσο, είναι δύσκολο να μετρηθεί. Ένας μετρήσιμος δείκτης της διάστασης μεταξύ νομιμότητας και ηθικής, μεταξύ βούλησης των αρχόντων και των αρχομένων είναι το ποσοστό της αποχής στις εκλογές. Αν πραγματικά το κοινό θεωρεί ότι κανένας από τους υποψηφίους δεν το ικανοποιεί, μπορεί να ψηφίσει λευκό. Νόμιμα και ωραία. Αν όμως απέχει, αυτό είναι μια νόμιμη πράξη διαμαρτυρίας κατά του συστήματος, όχι κατά των υποψηφίων. Όπως κάθε μετρήσιμο μέγεθος, έτσι και η μέτρηση της αποχής έχει σφάλμα. Μεταβολές δημογραφικές, μεταναστεύσεις κλπ επηρεάζουν σημαντικά τα ποσοστά της αποχής. Ωστόσο, αν παρατηρείται σε διαδοχικές εκλογές μια σταθερή αύξηση της αποχής, αυτό κάτι σημαίνει. Για τριάντα χρόνια (1974-2004) η αποχή στην Ελλάδα κυμάνθηκε μεταξύ 18% και 25%. Έκτοτε, ανέρχεται σταθερά από τη μια εκλογική αναμέτρηση στην άλλη ως 44% στις τελευταίες εκλογές. Η αποχή, εκτός από το ότι σημαίνει απόρριψη του συστήματος μάλλον παρά των υποψηφίων, αποτελεί πράξη υπεύθυνη, καθώς παύει να είναι ανώνυμη διαδικασία. Η αποχή της αριστεράς το 1946 επέτρεψε στην αστυνομία να ελέγξει ποιοι δεν είχαν ψηφίσει βλέποντας τα εκλογικά τους βιβλιάρια και να σχηματίσει τους καταλόγους των αριστερών και «συνοδοιπόρων» με όλες τις συνέπειες.
Όλες οι πράξεις διαμαρτυρίας, συμπεριλαμβάνοντας τη νόμιμη αποχή, ως και τον εμφύλιο πόλεμο, ενέχουν ένα σοβαρό κίνδυνο. Αν οι διαμαρτυρίες ηττηθούν, ο κίνδυνος είναι προφανής. Η κακή κατάσταση (εννοώ σημαντική διάσταση μεταξύ νομιμότητας και ηθικής) που οδήγησε στην αναταραχή παγιώνεται με κατασταλτικά μέσα και με επίφαση νομιμότητας. Αλλά και αν νικήσουν, προκύπτει το πρόβλημα «εντάξει, καταργήσαμε την απαράδεκτη κατάσταση. Και τώρα τι κάνομε;» Η μετάπτωση από την κακή κατάσταση σε ακόμη χειρότερη αναρχία είναι ο κίνδυνος που καιροφυλακτεί. Ο μεγαλύτερος εχθρός της δημοκρατίας είναι η αναρχία. Όπως ο μεγαλύτερος εχθρός της αριστεράς είναι ο αριστερισμός και του φιλελευθερισμού ο νεοφιλελευθερισμός.
Σημαντικό ρόλο μπορούν να παίξουν οι διανοούμενοι. Κάποιοι προβλέπουν τις δυσμενείς συνέπειες είτε οι διαμαρτυρίες νικήσουν, είτε ηττηθούν και καλόπιστα προσπαθούν να συγκρατήσουν τους ατίθασους. Μάταιο. Η κακή κατάσταση συνεχίζει να μεγεθύνεται και θα καταλήξει σε έκρηξη μεγαλύτερης βίας. Άλλοι πιστεύουν πως με τη λογική θα μπορούσαν να πείσουν την άρχουσα τάξη να συμβιβαστεί. Ουτοπικό! Είναι άλλοι που αναλύουν τις αιτίες της κακοδαιμονίας. Μπορεί να φταίνε οι άρχοντες, μπορεί οι αρχόμενοι (χρειάζεται παιδεία που συνήθως δεν καθορίζεται ή ψυχανάλυση του όχλου κ.λπ). Πολύτιμες οι σκέψεις που προβάλλουν, αλλά δεν οδηγούν πουθενά. Είναι εκείνοι που καταδικάζουν πράξεις, συνθήκες, συνήθειες και όχι πρόσωπα. Καλή προσπάθεια, διότι, ενώ επισημαίνει αιτίες, δεν προκαλεί σημαντικές αντιδράσεις, αφού λείπει η επίθεση σε πρόσωπα. Είναι, τέλος, και εκείνοι που ονειρεύονται και σχεδιάζουν ένα διάδοχο κόσμο. Στην καλύτερη περίπτωση, συνδυάζουν τον σχεδιασμό τους και με προγραμματισμό, σχεδιασμό δηλαδή για το πώς θα επιτευχθεί η αλλαγή. Στην ιστορία είναι σπάνιοι οι ηγέτες που διαθέτουν και τις δύο ικανότητες. Στη σύγχρονη ελληνική ιστορία, η Φιλική Εταιρεία έπαιξε τέτοιο ρόλο, ηττήθηκε πρόωρα, αλλά οδήγησε στην Επανάσταση.
Ωστόσο, με το πλήθος των σκεπτομένων, από τέτοιες δημιουργικές προτάσεις μπορούν να προκύψουν κοινά στοιχεία που θα αποτελέσουν τον σκοπό της αλλαγής. Όπως στον Διαφωτισμό. Με ικανούς ηγέτες, που αναφύονται συχνά σε τέτοιες περιπτώσεις, αξίζει τότε να αρχίσουμε τον αγώνα για την αλλαγή. Με το ρίσκο και την αβεβαιότητα που περικλείει.
*Ο Δημ. Α. Σιδερής είναι ομότιμος καθηγητής Καρδιολογίας
Δημήτρης Α. Σιδερής 