ΩΦΕΛΙΜΙΣΜΟΣ

Δημ. Α. Σιδερής

Κοινή Γνώμη, 13 Ιουνίου 2017

Άκουσα μια διάλεξη του Θ.Τάσιου στη Φιλοσοφική Εταιρεία για τα Ηθικά Νικομάχεια (Αριστοτέλης). Εδώ μεταφέρω τις σκέψεις που μου γέννησε μάλλον παρά όσα είπε ο συναρπαστικός ομιλητής. Επισημάνθηκαν οι διαφορές του Αριστοτέλη με το δάσκαλό του που τις εξέφρασε, ωστόσο, με αμέριστο σεβασμό. Για τον Πλάτωνα, ο έρωτας για την Αρετή, τελικά για το θείο, αναπτύσσεται στο μονόλογο της Διοτίμας που τον μεταφέρει στο μονόλογό του ο Σωκράτης στο Συμπόσιο. Ουδείς εκών κακός, λέει αλλού ο Σωκράτης. Ο Αριστοτέλης όμως βλέπει ωφελιμισμό σε κάθε πράξη μας. Ακόμη και όταν κάνουμε το καλό ως βούληση του Θεού, προσβλέπομε στη μετά θάνατον ανταμοιβή. «Υστεροβουλία» το είχε χαρακτηρίσει μια μεγάλη φίλη, η Μαρία Δουράτσου. Έθιξε και το ζήτημα της αγάπης και της δουλείας ο Τάσιος. Ο κύριος αγαπά το δούλο του, που δουλεύει γι΄ αυτόν και που χρωστά να αγαπά τον αφέντη του, διότι σκέφτεται αυτός αντί για κείνον. Θα πρόσθετα και διότι του εξασφαλίζει τροφή και στέγη. Λίγο είναι;

Έθεσα σε ερώτησή μου την αγάπη. Θύμισα πως υπάρχουν δύο είδη αγάπης. Αγαπώ τη μάνα, το παιδί, το(η) σύντροφο, τους φίλους μου. Είμαι έτοιμος και τη ζωή μου να θυσιάσω γι΄ αυτούς. Αγαπώ όμως και το κατσικάκι. Και το τρώω. Και σε άλλες γλώσσες που γνωρίζω χρησιμοποιείται το ρήμα αγαπώ με τη διπλή, αντιφατική φαινομενικά, έννοια. Είναι όμως πραγματικά αντιφατικές οι δύο αυτές έννοιες;

Αγάπη σημαίνει πρώτιστα ταύτιση. Δύο διαφορετικές υπάρξεις «ενώνονται» σε μία. Εγώ έχω τρεις «υποστάσεις». Μία είναι προσιτή από τους άλλους με τις αισθήσεις τους. Ο αισθητός Εγώ γεννήθηκα με τη σύλληψή μου. Ο νοητός Εγώ είμαι άμεσα προσιτός μόνον σε εμένα τον ίδιο και κανέναν άλλον. Γεννήθηκα με την πρώτη έκθεσή μου στο φως και στον αέρα. Μια τρίτη είναι η εικόνα που έχει εντυπωθεί στην κοινωνία γύρω μου για μένα. Γεννήθηκα ο κοινωνικός Εγώ με την ένταξή μου σε μια κοινωνία, βάπτιση, εγγραφή στο ληξιαρχείο κλπ.

Ωφέλιμο μπορεί να είναι κάτι για το αισθητό Εγώ. Η ωφέλεια συνήθως τότε και η αξία της έχει τιμή, που μετριέται συχνά με χρήμα. Το ωφέλιμο στο νοητό Εγώ προσφέρει ευδαιμονία, όπως κατάλληλοι συνδυασμοί χρωμάτων, ήχων, συλλογισμών. Η αξία του δεν έχει τιμή. Το κοινωνικά ωφέλιμο είναι αμφισβητήσιμο.

Η αγάπη έχει κι αυτή τρεις όψεις. Μπορεί να είναι κτητική. Ταυτίζομαι με ένα άλλο ζωντανό ον για να ζήσω. Το αφομοιώνω. Τρέφομαι, όπως κάθε άλλο ζωντανό ον, από ζωντανές υπάρξεις. Μπορεί όμως να είναι υπαρξιακή η αγάπη. Πώς ταυτίζεται το νοητό Εγώ μου με ένα άλλο νοητό Εγώ; Πρότυπό της είναι η Πλατωνική ουράνια Αφροδίτη. Με κοινή πράξη που συντελείται χάρη στη συμπληρωματική κατασκευή των γεννητικών μας οργάνων προσπορίζει αμοιβαία ηδονή. Μοιραζόμαστε δυο διαφορετικά νοητά όντα κοινό συναίσθημα. Με την υπαρξιακή αγάπη ταυτίζονται δύο διαφορετικά όντα έτσι που η χαρά του ενός γίνεται χαρά του άλλου και η θλίψη του ενός θλίψη του άλλου. Με την αμοιβαία πράξη αγάπης χαίρομαι διπλά: για τη χαρά που μου δίνει ο άλλος με την πράξη του και τη χαρά να διαπιστώνω την ευδαιμονία που Εγώ του δίνω. Με την υπαρξιακή αγάπη η ζωή συνεχίζεται με την αμοιβαία προσφορά χαράς και δημιουργία νέων ζωντανών υπάρξεων και εποικοδομητικών έργων. Στην κτητική αγάπη ο αγαπώμενος χάνει την ταυτότητά του, στην υπαρξιακή, οι δύο ταυτότητες συνδυάζονται ακέραιες σε κοινά συναισθήματα. Η αγοραία Αφροδίτη του Πλάτωνα ικανοποιεί ανάγκες του αισθητού Εγώ και μπορεί να αγορασθεί με χρήμα.

Ο κύριος αγαπά το δούλο του κτητικά, όπως ο βοσκός αγαπά τα γιδοπρόβατά του. Αμφότεροι προστατεύουν, ακόμη και με προσωπικό κίνδυνο, το κτήμα τους από επικίνδυνους εχθρούς, κακούς ανθρώπους και λύκους. Εξασφαλίζουν τροφή και προστασία στα κτήματά τους, σε δούλους και ζωντανά. Διατηρούν όμως για τον εαυτό τους το δικαίωμα να αποφασίζουν για λογαριασμό του ζεύγους κτήτορα και κτήματος. Μ΄ άλλα λόγια, η κτητική αγάπη μεταξύ κυρίου και δούλου στηρίζεται στην ταύτιση των αισθητών Εγώ του ζεύγους, με θυσία όμως του νοητού Εγώ του κτήματος, καθώς η λήψη απόφασης είναι υπόθεση του νοητού Εγώ και διατηρείται μόνο στον κτήτορα.

Οι άνθρωποι όμως δεν είναι μόνο αισθητά και νοητά όντα· είναι και κοινωνικά, πολιτικά. Η ανθρώπινη συμπεριφορά δεν είναι μόνο αγελαία, μιμητική, αλλά και κοινωνική, συμπληρωματική, για επίτευξη κοινού στόχου, αμοιβαία ευχάριστου ή ωφέλιμου. Ως πολιτικό ον ο άνθρωπος, αποφασίζει αυτός τους νόμους της κοινωνίας του, αντίθετα από άλλα κοινωνικά ζώα, όπως είναι ποικίλα έντομα. Σαν τα άλλα κοινωνικά ζώα, και αντίθετα από τα αγελαία, μεριμνά για την απόκτηση αποθηκών με αγαθά χρήσιμα στις περιόδους ένδειας. Ως πολιτικό ζώο όμως ορίζει αυτός τους νόμους από τους οποίους διέπεται η κοινωνία του, έτσι που στοχεύει στη μεγαλύτερη δυνατή ελευθερία και ισότητα.

Είναι περίεργο πώς οι πρόγονοί μας, πρωτοπόροι σε τόσα, δεν ενοχλήθηκαν από το θέμα των δούλων. Βέβαια, στην Αθήνα ο δούλος δεν ήταν πράγμα, res, όπως στη Ρώμη. Ο Σόλων κατάργησε την πώληση των Αθηναίων ως δούλων. Με ελάχιστες εξαιρέσεις, δεν προχώρησαν παραπέρα. Ο Ευριπίδης, δειλά, στα έργα του παρουσιάζει δούλους που μετέχουν ενεργητικά, με συμπληρωματικό ρόλο, στις τραγωδίες του. Ίσως αυτές οι ιδέες του συνέβαλαν στην απόφαση των Αθηναίων να τον εξορίσουν. Κι ο πανεπιστήμονας Αριστοτέλης αναγνώρισε πως, όταν κάποτε η ανθρωπότητα μπορεί να ικανοποιεί τις ανάγκες της με αυτοματικές μηχανές, οι δούλοι θα είναι περιττοί. Χρειάσθηκε όμως να έλθει ο Παύλος διακηρύσσοντας στους Γαλάτες ότι «Οὐκ ἒνι Ἰουδαῖος οὐδὲ Ἓλλην, οὐκ ἒνι δοῦλος οὐδὲ ἐλεύθερος, οὐκ ἒνι ἂρσεν καὶ θῆλυ…»· και να έλθει το πλήρωμα του χρόνου, όταν πια το κόστος για τη διατήρηση του πλήθους των δούλων υπερέβαινε την αξία του έργου που πρόσφεραν, για να καταργηθεί επίσημα η δουλεία με τη νίκη του Κωνσταντίνου πάνω στον αντίπαλό του.

Η χριστιανική αγάπη είναι νοητή προς το Θεό και κοινωνική προς κάθε «πλησίον». Γι΄ αυτό το σκοπό θυσιάζομε άλλους δεσμούς, ακόμη και οικογενειακούς, καθώς οι τελευταίοι είναι φορείς της ανισωτικής κτητικής ιδιοκτησίας. «Οὐκ ἦλθον βαλεῖν εἰρήνην, ἀλλά μάχαιραν. Ἦλθον γὰρ διχάσαι ἂνθρωπον κατὰ τοῦ πατρός αὐτοῦ καὶ θυγατέρα κατὰ τῆς μητρὸς αὐτῆς καὶ νύμφην κατὰ τῆς πενθερᾶς αὐτῆς» (Ματθαίος). Δεν διχάζει βέβαια τη συζυγική αγάπη, που είναι προϊόν ελεύθερης εκλογής. Η «αδελφοσύνη» της Γαλλικής Επανάστασης υπονοεί αδελφική αγάπη απέναντι στον Πατέρα Θεό – ή στην Κοινωνία.