Χρήμα

Ηπειρωτικός Αγών, 10 Φεβρουαρίου 2017

Του ΔΗΜΗΤΡΗ Α. ΣΙΔΕΡΗ*,

e-mail:dimitris.sideris@gmail.com

 

ΓΙΑ τον κοινό νου το χρήμα είναι παράγοντας ελευθερίας. Όποιος έχει περισσότερα λεφτά είναι πιο ελεύθερος από τον φτωχό να κάνει ό,τι θέλει. Η συζήτηση όμως προϋποθέτει ορισμό της ελευθερίας. Από το τρισυπόστατο Εγώ μας, το αισθητό Εγώ γεννιέται με τη σύλληψη, όταν αρχίζει να υπάρχει διαφέροντας από το περιβάλλον του αυτορρυθμιζόμενο· πεθαίνει όταν πάψει να αυτορρυθμίζεται. Το νοητό Εγώ αρχίζει με τη γέννηση, όταν το νεογνό αρχίζει να ξεχωρίζει τον εαυτό του από το περιβάλλον του, ενώ ενδομήτρια, δεν υπήρχαν αισθητές από αυτό διαφορές από το μητρικό περιβάλλον· πεθαίνει όταν πάψει να διακρίνει τον εαυτό του από το περιβάλλον του. Το κοινωνικό Εγώ αρχίζει να υπάρχει με μια κοινωνική τελετή· πεθαίνει με μια κοινωνική διαδικασία.

Η έννοια της ελευθερίας είναι διαφορετική στις τρεις υποστάσεις του Εγώ. Το αισθητό Εγώ περιορίζεται από τους φυσικούς νόμους. Οι φυσικές επιστήμες, χωρίς να τους καταργούν, παρέχουν τη δυνατότητα να τους αντισταθμίσουν ως ένα βαθμό: Τον παγετό με τη φωτιά· την τριβή με τον τροχό· τη βαρύτητα με αερόστατα, αεροπλάνα, πυραύλους-δορυφόρους. Το κοινωνικό Εγώ περιορίζεται από τους κοινωνικούς νόμους. Οι κοινωνικές επιστήμες μελετούν, χωρίς να καταργούν, τους κοινωνικούς νόμους και παρέχουν τη δυνατότητα να τους αντισταθμίσουν. Το νοητό Εγώ δεν περιορίζεται από τίποτε. Η φαντασία δεν έχει όρια. Οι ανθρωπιστικές επιστήμες αυξάνουν τις δυνατότητες επιλογών μέσα στην αχανή φαντασία, ενώ η πλύση εγκεφάλου τις περιορίζει. Φυσικά, δεν υπάρχει παιδεία αμιγής, χωρίς κάποιου βαθμού πλύση εγκεφάλου. Από την αγωγή που πήρα από γονείς, γειτονόπουλα, δασκάλους, πείσθηκα ότι είμαστε η ανώτερη φυλή του κόσμου. Αν και λογικά μπορεί να το θεωρώ συζητήσιμο, βαθιά μέσα μου είμαι βέβαιος πως έτσι είναι και όποιος έχει αντίρρηση είναι περίπου προδότης.

Διακρίνουμε τις επιστήμες ως κοινωνικές γνώσεις που επεκτείνουν την ελευθερία: του αισθητού Εγώ οι φυσικές, του κοινωνικού οι κοινωνικές, του νοητού οι ανθρωπιστικές. Βέβαια οι φυσικές επιστήμες μειώνουν την εξάρτηση από τη φύση, αλλά, επιβάλλοντας εξειδίκευση, αυξάνουν την εξάρτηση καθενός από τους άλλους. Τα κίνητρα της συμπεριφοράς μας μπορούν να ιεραρχηθούν. Στη βάση είναι εκείνα του αισθητού Εγώ, οι φυσιολογικές ανάγκες. Στη μέση είναι οι ανάγκες του κοινωνικού Εγώ, ανάγκη για αγάπη και κοινωνική αναγνώριση. Στην κορυφή είναι τα κίνητρα του νοητού Εγώ, ανάγκη για αυτοπραγμάτωση. Εδώ ανήκει ο σκοπός. Η ικανότητα για δημιουργία σκοπού είναι αποκλειστικά ανθρώπινη ιδιότητα και αντιστοιχεί στην ελευθερία της βούλησης. Ενώ τα κατώτερα κίνητρα (φυσιολογικά) είναι αιτίες που προηγούνται από τις δραστηριότητές μας, το ανώτερο είναι σκοπός που μας καθοδηγεί από το μέλλον. Η ικανοποίηση οποιουδήποτε ανώτερου κινήτρου προϋποθέτει τη μερική έστω ικανοποίηση των κατώτερων.

Η ελευθερία είναι ιδιότητα κύρια του νοητού Εγώ, που δεν έχει όρια, ενώ περιορίζεται από τους φυσικούς και τους κοινωνικούς νόμους για το αισθητό και το κοινωνικό Εγώ αντίστοιχα.

Κάθε τι έχει μιαν αξία για το περιβάλλον του. Για μας αξία έχουν η ύλη και η ενέργεια που υπάρχουν γύρω μας. Αν ικανοποιούν κίνητρά μας, έχουν αξία· αν όχι, είναι άχρηστα. Οι ανάγκες του αισθητού Εγώ και του κοινωνικού ικανοποιούνται από αγαθά και υπηρεσίες που μπορούν να μετρηθούν, συνήθως σε μονάδες φυσικής, μάζας ή ενέργειας (π.χ. χιλιόγραμμα, μέτρα, θερμίδες, βατώρες κ.λπ.). Οι ανάγκες όμως του νοητού Εγώ δεν μπορούν να μετρηθούν, μολονότι μπορούν να έχουν και ποσοτική πλάι στην ποιοτική τους αξία. Χαίρομαι να ακούω την 9η του Beethoven και αυτή η χαρά μου, που ικανοποιεί μια ανάγκη του νοητού Εγώ μου, δε μετριέται, αν και έχει ποσοτικό στοιχείο (χαίρομαι περισσότερο ακούγοντάς την, παρά ακούγοντας θόρυβο).

Στις αξίες προσδίδω τιμή. Η τιμή μπορεί να πάρει ποικίλες μορφές. Τιμώ ένα πρόσωπο προσκυνώντας το ή τιμώ μια τροφή αγοράζοντάς την με χρήμα. Το χρήμα είναι το πιο βολικό σύμβολο της τιμής. Άχρηστο καθαυτό. Δεν μπορώ να χορτάσω τρώγοντας ευρώ, ούτε να ζεσταθώ. Ο χρυσός είναι το πιο άχρηστο μέταλλο: Μαλακός και βαρύς, ακατάλληλος για εργαλείο, αλλά διατηρείται αναλλοίωτος, ενώ ο σίδηρος μας κάνει για εργαλείο, αλλά είναι ακατάλληλος για νόμισμα, διότι οξειδώνεται. Οι περιορισμοί στην ελευθερία από τους φυσικούς και κοινωνικούς νόμους είναι ο κύριος παράγοντας που μας καθορίζει την αξία των πάντων γύρω μας. Επομένως, το χρήμα μπορεί να είναι μέτρο της ελευθερίας· της ελευθερίας του αισθητού και του κοινωνικού Εγώ όμως, όχι του νοητού. Οι πνευματικές αξίες, ιδίως η Τέχνη, που βρίσκονται στην επικράτεια του νοητού Εγώ, δεν μπορούν να αγορασθούν με χρήμα, επειδή η αξία τους είναι περισσότερο ποιοτική παρά ποσοτική. Η Τέχνη συντονίζει το κοινωνικό συναίσθημα, ενώ αποτελεί τον ρυθμιστικό παράγοντα μεταξύ επιστημονικών γνώσεων και ηθικής, δηλαδή της κοινωνικής βούλησης. Το αν είναι ηθικό να προχωρήσουμε στην κλωνοποίηση σημαίνει το πώς αντιμετωπίζει συναισθηματικά η κοινωνία το ζήτημα. Η εντελώς εξωλογική αυτή επιλογή μπορεί να απεικονισθεί από την Τέχνη. Ή Τέχνη έχει αξία, όχι τιμή. Ακόμη και όταν ο υλικός φορέας της είναι ιδιόκτητος.

Ο καλλιτέχνης πρέπει να αμειφθεί. Οι πρόγονοί μας είχαν τη χορηγία. Οι πλούσιοι ήταν υποχρεωμένοι να χρηματοδοτούν το θέατρο. Αν κάποιος θεωρούσε ότι δεν έχει την οικονομική δυνατότητα, όφειλε να προτείνει άλλον πλουσιότερο. Κι αν εκείνος δε δεχόταν, έπρεπε να ανταλλάξουν τις περιουσίες τους («αντίδοση»).

Σήμερα βρισκόμαστε στο δίλημμα δραχμή ή ευρώ. Με το ευρώ αγοράζουμε σχεδόν οτιδήποτε, αλλά δεν έχουμε. Δραχμές μπορούμε να έχουμε όσες θέλουμε, αλλά δεναγοράζουμε σχεδόν τίποτε μ’ αυτές. Η λύση βρίσκεται βέβαια στο τι έχουμε σκοπό να κάνουμε είτε με δραχμές είτε με ευρώ, σκοπό λεπτομερή και ρεαλιστικό, ανάλογα με τις ανάγκες, πόρους και τεχνογνωσία μας. Μόνον έτσι το χρήμα μπορεί να γίνει χρήσιμο. Ακόμη και δανεισμένο από το μέλλον.

Καταλήγοντας, το χρήμα μπορεί να είναι μέτρο της ελευθερίας του αισθητού και κοινωνικού Εγώ, όχι όμως του νοητού. Επειδή οι δημιουργοί έργων με αξία, αλλά όχι μετρήσιμη τιμή, πρέπει να επιβιώνουν, μια εύλογη λύση είναι η χορηγία των προγόνων μας. Αντάλλαγμα, όπως τότε, η διαφήμισή τους. Για να ξαναγίνει χρήσιμο το χρήμα σε μας, χρειαζόμαστε, σχέδιο με αξία για το μέλλον. Αν υπάρχει, πάντα βρίσκονται χορηγοί. Πάντα το χρήμα όμως είναι σύμβολο. Πλούσιος δεν είναι όποιος έχει γεμάτες τις αποθήκες του, αλλά όποιος έχει χρήματα. Και, τα τελευταία χρόνια, δεν είναι όποιος προσφέρει στην αγορά προϊόντα με ζήτηση, αλλά αυτός που εμπιστεύονται οι τράπεζες για να τον δανείσουν.

Ο κ. Δημήτριος Α. Σιδερής είναι

ομ. καθηγητής Καρδιολογίας__