Δημήτρης Αντ. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com
Ηπειρωτικός Αγών, 17 Δεκεμβρίου 2022

Σε κάθε ποιοτική ανισότητα έχομε ροή ποσότητας από την υψηλότερη προς τη χαμηλότερη ποιότητα. Η ροή θα σταματήσει όταν επιτευχθεί ισότητα. Η ανισότητα όμως μπορεί να συντηρείται με κατανάλωση ενέργειας.
Ορίζοντας την ικανότητα ως δυνατότητα μεταφοράς πλούτου από τους φτωχότερους προς τους πλουσιότερους, oι προσπάθειες των «ικανών» ανθρώπων μεταφέρουν πλούτο από τους φτωχότερους στους πλουσιότερους. Ο πλούτος όμως διαρρέει από τους πλουσιότερους προς τους φτωχότερους. Γίνεται με αγορά εργασίας. Οι πλούσιοι πληρώνουν τους φτωχούς για να εργάζονται γι΄ αυτούς. Το αποτέλεσμα της ροής είναι δημιουργικό. Είναι κινητική ενέργεια που μετατρέπεται σε ωφέλιμο έργο.
Η ελευθερία επιτρέπει τη ροή του πλούτου τόσο από τους πλουσιότερους προς τους φτωχότερους όσο και από τους φτωχότερους προς τους πλουσιότερους. Αν σταματήσει η διαρροή από τους πλούσιους προς τους φτωχούς (ή μειωθεί υπερβολικά). η ανισότητα πιέσεων θα αυξηθεί τόσο πολύ, που οι περιέκτες κινδυνεύουν να ραγούν, θα καταστραφεί το σύστημα. Αν σταματήσει η ροή με την αντλία από τους φτωχούς προς τους πλουσίους, θα επέλθει εξίσωση των πιέσεων, κατάργηση της ανισότητας. Θα ελαττωθεί σημαντικά η κινητική ενέργεια και η μετατροπή της σε ωφέλιμο έργο.
Για την ελευθερία δεν μπορούμε να συμφωνήσουμε στο τι ακριβώς σημαίνει. Βασικά, στη στοιχειώδη νόηση “είμαι ελεύθερός” σημαίνει ότι “μπορώ ό,τι θέλω”, σε μαθηματική έκφραση, “Ελευθερία=Μπορώ-Θέλω”. Όλοι μάλλον συμφωνούν ότι απόλυτη ελευθερία δεν υπάρχει. Στον ελαχιστοποιημένο αυτό ορισμό, περίπου συμφωνούν, με παραλλαγές, όλοι οι μεγάλοι διανοητές. Αριστοτέλης: “Ἓν μὲν τὸ ἐν μέρει ἂρχειν καὶ ἂρχεσθαι…ἓν δὲ τὸ ζῆν ὡς βούλεταἱ τις“. Η βούληση, το “θέλω”, είναι απαραίτητο για την κατανόηση της ελευθερίας. Στα υπαρξιακά πλαίσια που έχω περιγράψει αλλού, η αισθητή υπόσταση του εγώ αφορά τη σχέση με το φυσικό περιβάλλον· η νοητή τη σχέση με τον εαυτό του και είναι, γιαυτό, άβατη για οποιονδήποτε άλλον· και η κοινωνική τη σχέση με το έλλογο περιβάλλον του, την κοινωνία. Το θέλω είναι η μία από τις τρεις συνιστώσες του νοητού εγώ. Μία είναι η είσοδος σ΄ αυτό, η γνώση δηλαδή, άλλη είναι η έξοδος, η βούλησή του, και τρίτη είναι το συνδετικό μέρος τους, το συναίσθημα. Το “θέλω” της ελευθερίας λοιπόν αφορά το νοητό εγώ.
Το “μπορώ” έχει δύο συνιστώσες: “δύναμαι”, που αφορά το αισθητό εγώ, και “επιτρέπεται” που αφορά το κοινωνικό. Όταν αναρωτιέμαι αν “μπορώ να πετάξω”, αυτό σημαίνει αν “δύναμαι”, και περιορισμός μου είναι η φύση. Όταν ρωτώ “μπορώ να καθίσω;”, εννοώ “επιτρέπεται”, και περιορισμός μου είναι οι άλλοι.
Και τώρα ας μεταφερθούμε στο φυσικό, υδραυλικό πρότυπο. Ο Αριστοτέλης στον ορισμό του για την ελευθερία προσθέτει την έννοια της πολιτικής ισότητας, το “εν μέρει άρχειν και άρχεσθαι”. Και πάλι δεν υπάρχει συμφωνία ως προς τον ορισμό της ισότητας. Στην πράξη περνάμε από τρεις φάσεις. Μια είναι η ολοκληρωτική υπαγωγή της ύπαρξής μας στην κοινωνία, πλήρης ανισότητα. Είναι η υποχρεωτική θητεία μας. Σ΄ αυτή τη φάση κάνομε όχι ό,τι θέλομε, αλλά ό,τι κάποιος άλλος μας διατάζει. Σκοπό έχει συνήθως την άμυνα της χώρας μας και την κατάκτηση ξένων χωρών. Για τον W. James όμως (και το υιοθετώ) η υποχρεωτική θητεία σημαίνει ότι κάθε άνθρωπος, πλούσιος ή φτωχός, πρέπει να προσφέρει δυο χρόνια από τη ζωή του στο κράτος, όχι σκοτώνοντας άλλους ανθρώπους, αλλά υπερνικώντας αρρώστιες, αποστραγγίζοντας τέλματα, αρδεύοντας ερήμους, σκάβοντας διώρυγες και γενικά συμμετέχοντας με δημοκρατικούς όρους στα περιβαλλοντικά και κοινωνικά έργα με τα οποία ανοικοδομείται, τόσο αργά και επώδυνα, ό,τι καταστρέφει ο πόλεμος τόσο γρήγορα”. Δηλαδή υποχρεωτική υπακοή για την αντιμετώπιση περιορισμών της φύσης (με τη ρήση του Τζέιμς) και των άλλων ανθρώπων (εχθρών). Εδώ χρησιμοποιείται μια άλλη δυσνόητη έννοια, οι “δημοκρατικοί όροι”. Ο Αριστοτέλης πάλι, ορίζοντας τη δημοκρατία επιλέγει ως ειδοποιό διαφορά της την κλήρωση των αρχόντων: “Λέγω δ΄ οἷον δοκεῖ δημοκρατικὸν μὲν εἶναι τὸ κληρωτὰς εἶναι τὰς ἀρχὰς, τὸ δ΄ αἱρετὰς ὀλιγαρχικὸν“. Την εκλογή μεταξύ προεκλεγμένων υποψηφίων, όπως από τα κόμματα στο δικό μας σύστημα, τη θεωρεί (σε άλλη ρήση του) επικίνδυνη. Έτσι, σε αντιστάθμισμα της υποχρεωτικής υπακοής στη θητεία, υπάρχει μια φάση στη ζωή όλων εκ περιτροπής με κλήρωση να διατάζουν και οι άλλοι να υπακούν, όταν υποχρεωτικά μετέχουν ισότιμα με όλους σε ένα σώμα εξουσίας, όπως είναι η βουλή και η ποινική δικαιοσύνη. Στις υπόλοιπες, μακρότερες, φάσεις της ζωής μας οι πολίτες οφείλομε και να υπακούμε στις επιταγές της κοινωνίας και της φύσης και να διατάζουμε, ανάλογα με το ρόλο που έχομε αναλάβει στην επαγγελματική κυρίως φάση της ζωής μας. Ως προϊστάμενοι διατάζομε, ως υφιστάμενοι εκτελούμε. Και πάλι υπεισέρχεται η δυνητική συμμετοχή των υφισταμένων (εργαζομένων, υπαλλήλων) στη λήψη αποφάσεων, αλλιώς η επιχείρηση δεν λειτουργεί σωστά. Αυτή η ρύθμιση αφορά πρώτιστα το επαγγελματικό ωράριo του κοινωνικού εγώ μας, ενώ στο ωράριο του νοητού εγώ μας, περιορισμός μας είναι ένα “πρέπει”, η βούληση των άλλων, η ελευθερία του καθενός τόση που να μην περιορίζει την ελευθερία των άλλων.
Σε όλη την παραπάνω διαδικασία, διαρκώς, με τον τρόπο που λειτουργεί η κοινωνία δημιουργείται μια οικονομική – και όχι μόνο – ανισότητα. Όπως στο πρότυπο της ροής που περιγράφηκε, υπερβολική ανισότητα θα σημάνει υπέρβαση των αντοχών της κοινωνίας και έκρηξη (στάση, επανάσταση, πόλεμο κλπ). Από την άλλη, πλήρης απουσία ανισότητας θα σημάνει διακοπή της ροής. Αλλά από τη ροή το παραπροϊόν είναι η δημιουργία έργων, πολιτισμού κλπ. Η συνεχής ροή, έστω και σε ποικίλους ρυθμούς, εξασφαλίζεται με το να υπάρχει διαρκής διαρροή πλούτου (και άλλων προνομίων) από τους πλούσιους άρχοντες, προς τους φτωχούς αρχομένους.
Αποστολή της εξουσίας είναι να ελέγχει τόσο το ρυθμό της πλήρωσης με κατανάλωση κοινωνικής ενέργειας όσο και το ρυθμό της κένωσης (διαρροής), με φυσικές παθητικές δυνάμεις, αντίσταση στη ροή (που καταναλώνει ενέργεια) και αδράνεια, που αντιστέκεται στις αλλαγές (επιτάχυνση ή επιβράδυνση) χωρίς να καταναλώνει ενέργεια. Η εξουσία (η άρχουσα τάξη) γίνεται έτσι το υπεύθυνο σώμα για τη διαρκή λειτουργία του κοινωνικού συστήματος. Από αυτήν εξαρτάται αν η κοινωνία θα είναι δημιουργική, παράγοντας προϊόντα, αλλά και αξίες, που να αντέχουν στο χρόνο. Έτσι έγινε στη βραχεία περίοδο της αρχαιοελληνικής δημοκρατίας που γέννησε πολιτισμό από τον οποίον εξελίχθηκε ο επικρατών πολιτισμός της εποχής μας παγκόσμια. Σκοπός της κοινωνίας, κατά την αρχαία διανόηση, είναι η νοητή ευδαιμονία, που κύριες συνιστώσες της είναι η κοινωνική ελευθερία και η ισότητα.