ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΙΣΟΤΗΤΑ ΣΤΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΤΗΣ ΡΟΗΣ

Δημήτρης Αντ. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com

Ηπειρωτικός Αγών, 17 Δεκεμβρίου 2022

Σε κάθε ποιοτική ανισότητα έχομε ροή ποσότητας από την υψηλότερη προς τη χαμηλότερη ποιότητα. Η ροή θα σταματήσει όταν επιτευχθεί ισότητα. Η ανισότητα όμως μπορεί να συντηρείται με κατανάλωση ενέργειας.

Ορίζοντας την ικανότητα ως δυνατότητα μεταφοράς πλούτου από τους φτωχότερους προς τους πλουσιότερους, oι προσπάθειες των «ικανών» ανθρώπων μεταφέρουν πλούτο από τους φτωχότερους στους πλουσιότερους. Ο πλούτος όμως διαρρέει από τους πλουσιότερους προς τους φτωχότερους. Γίνεται με αγορά εργασίας. Οι πλούσιοι πληρώνουν τους φτωχούς για να εργάζονται γι΄ αυτούς. Το αποτέλεσμα της ροής είναι δημιουργικό. Είναι κινητική ενέργεια που μετατρέπεται σε ωφέλιμο έργο.

Η ελευθερία επιτρέπει τη ροή του πλούτου τόσο από τους πλουσιότερους προς τους φτωχότερους όσο και από τους φτωχότερους προς τους πλουσιότερους. Αν σταματήσει η διαρροή από τους πλούσιους προς τους φτωχούς (ή μειωθεί υπερβολικά). η ανισότητα πιέσεων θα αυξηθεί τόσο πολύ, που οι περιέκτες κινδυνεύουν να ραγούν, θα καταστραφεί το σύστημα. Αν σταματήσει η ροή με την αντλία από τους φτωχούς προς τους πλουσίους, θα επέλθει εξίσωση των πιέσεων, κατάργηση της ανισότητας. Θα ελαττωθεί σημαντικά η κινητική ενέργεια και η μετατροπή της σε ωφέλιμο έργο.

Για την ελευθερία δεν μπορούμε να συμφωνήσουμε στο τι ακριβώς σημαίνει. Βασικά, στη στοιχειώδη νόηση “είμαι ελεύθερός” σημαίνει ότι “μπορώ ό,τι θέλω”, σε μαθηματική έκφραση, “Ελευθερία=Μπορώ-Θέλω”. Όλοι μάλλον συμφωνούν ότι απόλυτη ελευθερία δεν υπάρχει. Στον ελαχιστοποιημένο αυτό ορισμό, περίπου συμφωνούν, με παραλλαγές, όλοι οι μεγάλοι διανοητές. Αριστοτέλης: “Ἓν μὲν τὸ ἐν μέρει ἂρχειν καὶ ἂρχεσθαι…ἓν δὲ  τὸ  ζῆν  ὡς βούλεταἱ  τις“. Η βούληση, το “θέλω”, είναι απαραίτητο για την κατανόηση της ελευθερίας. Στα υπαρξιακά πλαίσια που έχω περιγράψει αλλού, η αισθητή υπόσταση του εγώ αφορά τη σχέση με το φυσικό περιβάλλον· η νοητή τη σχέση με τον εαυτό του και είναι, γιαυτό, άβατη για οποιονδήποτε άλλον· και η κοινωνική τη σχέση με το έλλογο περιβάλλον του, την κοινωνία. Το θέλω είναι η μία από τις τρεις συνιστώσες του νοητού εγώ. Μία είναι η είσοδος σ΄ αυτό, η γνώση δηλαδή, άλλη είναι η έξοδος, η βούλησή του, και τρίτη είναι το συνδετικό μέρος τους, το συναίσθημα. Το “θέλω” της ελευθερίας λοιπόν αφορά το νοητό εγώ.

Το “μπορώ” έχει δύο συνιστώσες: “δύναμαι”, που αφορά το αισθητό εγώ, και “επιτρέπεται” που αφορά το κοινωνικό. Όταν αναρωτιέμαι αν “μπορώ να πετάξω”, αυτό σημαίνει αν “δύναμαι”, και περιορισμός μου είναι η φύση. Όταν ρωτώ “μπορώ να καθίσω;”, εννοώ “επιτρέπεται”, και περιορισμός μου είναι οι άλλοι.

Και τώρα ας μεταφερθούμε στο φυσικό, υδραυλικό πρότυπο. Ο Αριστοτέλης στον ορισμό του για την ελευθερία προσθέτει την έννοια της πολιτικής ισότητας, το “εν μέρει άρχειν και άρχεσθαι”. Και πάλι δεν υπάρχει συμφωνία ως προς τον ορισμό της ισότητας. Στην πράξη περνάμε από τρεις φάσεις. Μια είναι η ολοκληρωτική υπαγωγή της ύπαρξής μας στην κοινωνία, πλήρης ανισότητα. Είναι η υποχρεωτική θητεία μας. Σ΄ αυτή τη φάση κάνομε όχι ό,τι θέλομε, αλλά ό,τι κάποιος άλλος μας διατάζει. Σκοπό έχει συνήθως την άμυνα της χώρας μας και την κατάκτηση ξένων χωρών. Για τον W. James όμως (και το υιοθετώ) η υποχρεωτική θητεία σημαίνει ότι κάθε άνθρωπος, πλούσιος ή φτωχός, πρέπει να προσφέρει δυο χρόνια από τη ζωή του στο κράτος, όχι σκοτώνοντας άλλους ανθρώπους, αλλά υπερνικώντας αρρώστιες, αποστραγγίζοντας τέλματα, αρδεύοντας ερήμους, σκάβοντας διώρυγες και γενικά συμμετέχοντας με δημοκρατικούς όρους στα περιβαλλοντικά και κοινωνικά έργα με τα οποία ανοικοδομείται, τόσο αργά και επώδυνα, ό,τι καταστρέφει ο πόλεμος τόσο γρήγορα”. Δηλαδή υποχρεωτική υπακοή για την αντιμετώπιση περιορισμών της φύσης (με τη ρήση του Τζέιμς) και των άλλων ανθρώπων (εχθρών). Εδώ χρησιμοποιείται μια άλλη δυσνόητη έννοια, οι “δημοκρατικοί όροι”. Ο Αριστοτέλης πάλι, ορίζοντας τη δημοκρατία επιλέγει ως ειδοποιό διαφορά της την κλήρωση των αρχόντων: “Λέγω  δ΄  οἷον  δοκεῖ  δημοκρατικὸν  μὲν  εἶναι  τὸ  κληρωτὰς  εἶναι  τὰς  ἀρχὰς, τὸ  δ΄  αἱρετὰς  ὀλιγαρχικὸν“. Την εκλογή μεταξύ προεκλεγμένων υποψηφίων, όπως από τα κόμματα στο δικό μας σύστημα, τη θεωρεί (σε άλλη ρήση του) επικίνδυνη. Έτσι, σε αντιστάθμισμα της υποχρεωτικής υπακοής στη θητεία, υπάρχει μια φάση στη ζωή όλων εκ περιτροπής με κλήρωση να διατάζουν και οι άλλοι να υπακούν, όταν υποχρεωτικά μετέχουν ισότιμα με όλους σε ένα σώμα εξουσίας, όπως είναι η βουλή και η ποινική δικαιοσύνη. Στις υπόλοιπες, μακρότερες, φάσεις της ζωής μας οι πολίτες οφείλομε και να υπακούμε στις επιταγές της κοινωνίας και της φύσης και να διατάζουμε, ανάλογα με το ρόλο που έχομε αναλάβει στην επαγγελματική κυρίως φάση της ζωής μας. Ως προϊστάμενοι διατάζομε, ως υφιστάμενοι εκτελούμε. Και πάλι υπεισέρχεται η δυνητική συμμετοχή των υφισταμένων (εργαζομένων, υπαλλήλων) στη λήψη αποφάσεων, αλλιώς η επιχείρηση δεν λειτουργεί σωστά. Αυτή η ρύθμιση αφορά πρώτιστα το επαγγελματικό ωράριo του κοινωνικού εγώ μας, ενώ στο ωράριο του νοητού εγώ μας, περιορισμός μας είναι ένα “πρέπει”, η βούληση των άλλων, η ελευθερία του καθενός τόση που να μην περιορίζει την ελευθερία των άλλων.

Σε όλη την παραπάνω διαδικασία, διαρκώς, με τον τρόπο που λειτουργεί η κοινωνία δημιουργείται μια οικονομική – και όχι μόνο – ανισότητα. Όπως στο πρότυπο της ροής που περιγράφηκε, υπερβολική ανισότητα θα σημάνει υπέρβαση των αντοχών της κοινωνίας και έκρηξη (στάση, επανάσταση, πόλεμο κλπ). Από την άλλη, πλήρης απουσία ανισότητας θα σημάνει διακοπή της ροής. Αλλά από τη ροή το παραπροϊόν είναι η δημιουργία έργων, πολιτισμού κλπ. Η συνεχής ροή, έστω και σε ποικίλους ρυθμούς, εξασφαλίζεται με το να υπάρχει διαρκής διαρροή πλούτου (και άλλων προνομίων) από τους πλούσιους άρχοντες, προς τους φτωχούς αρχομένους.

Αποστολή της εξουσίας είναι να ελέγχει τόσο το ρυθμό της πλήρωσης με κατανάλωση κοινωνικής ενέργειας όσο και το ρυθμό της κένωσης (διαρροής), με φυσικές παθητικές δυνάμεις, αντίσταση στη ροή (που καταναλώνει ενέργεια) και αδράνεια, που αντιστέκεται στις αλλαγές (επιτάχυνση ή επιβράδυνση) χωρίς να καταναλώνει ενέργεια. Η εξουσία (η άρχουσα τάξη) γίνεται έτσι το υπεύθυνο σώμα για τη διαρκή λειτουργία του κοινωνικού συστήματος. Από αυτήν εξαρτάται αν η κοινωνία θα είναι δημιουργική, παράγοντας προϊόντα, αλλά και αξίες, που να αντέχουν στο χρόνο. Έτσι έγινε στη βραχεία περίοδο της αρχαιοελληνικής δημοκρατίας που γέννησε πολιτισμό από τον οποίον εξελίχθηκε ο επικρατών πολιτισμός της εποχής μας παγκόσμια. Σκοπός της κοινωνίας, κατά την αρχαία διανόηση, είναι η νοητή ευδαιμονία, που κύριες συνιστώσες της είναι η κοινωνική ελευθερία και η ισότητα.

ΚΕΚΡΟΠΑΣ

Δημήτρης Aντ. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com

Πρωινός Λόγος, Τρίκαλα, 15 Δεκεμβρίου 2022

Ήταν μια ευλογημένη γωνιά της γης όπου βασίλεψε ο Ακταίος. Από το όνομά του η γη ονομαζόταν “Ακτική”. Όπως όμως ο Victorio έγινε Vittorio, έτσι και η Ακτική έγινε Αττική. Ο Ακταίος είχε μια κόρη, την Άγραυλο. Την παντρεύτηκε ο Κέκροπας, που, μετά τον Ακταίο, έγινε βασιλιάς. Ο Κέκροπας αντιμετώπισε πολλά προβλήματα, και αποφάσισε να τα λύσει. Στο εσωτερικό οι περισσότεροι ζούσαν σαν τα ζώα. Ήξεραν τη μητέρα τους, αλλά όχι τον πατέρα του. Έτσι (πώς, δεν ξέρω) επέβαλε τη μονογαμία. Τώρα, όλοι οι κάτοικοι είχαν δύο γονείς, ένα μπαμπά και μια μαμά. Από το εξωτερικό, πολλοί προσπαθούσαν να κάνουν τη χώρα δική τους. Από τη θάλασσα έρχονταν οι Κάρες, από τη στεριά οι Βοιωτοί. Έπρεπε λοιπόν να οργανώσει τους κατοίκους, για να αντισταθούν στους εισβολείς. Κάτι θεμελιώδες ήταν να ξέρει πόσοι ήταν. Έτσι ήταν ο πρώτος που έκανε απογραφή. Υποχρέωσε όλους του κατοίκους να περάσουν και να ρίξουν μια πέτρα σε ένα σωρό κι ύστερα μέτρησε τις πέτρες. Από τότε, λένε, καθώς η πέτρα ονομαζόταν “λάας”, οι άνθρωποι ονομάστηκαν “λαός”. Ως τις μέρες μας διασώζεται η λέξη, όπως στο λατομείο (λιθοτομείο), στο λαξέυω (λιθοξέω), στα λαλάρια (βότσαλα) κλπ. Άλλοι λένε πως οι άνθρωποι ονομάστηκαν λαός, όταν ο Δευκαλίωνας με την Πύρρα, μετά τον κατακλυσμό, πετούσαν πέτρες πίσω τους που μεταμορφώνονταν σε ανθρώπους, άντρες όσοι προέκυψαν από το Δευκαλίωνα, γυναίκες από την Πύρρα. Κάθε πέτρα μία ψήφος και κάθε ψήφος ένας πολίτης. Απογραφή, στοιχείο ενεργού συμμετοχής του λαού στην πολιτεία του. Ακόμη, τους άξεστους και σκόρπιους υπηκόους του τους έβαλε να οργανωθούν σε 12 κοινότητες. Η χώρα που κυβερνούσε στην Αττική ονομαζόταν τότε από το όνομά του, Κεκροπία. Διατηρείται το όνομα σήμερα στο Κορωπί.

Όμως την πολιτεία που σχηματίσθηκε από τις 12 κοινότητες τη λιμπίζονταν οι θεοί. Αυτοί επιδίωκαν να είναι πολιούχοι σε διάφορες πόλεις ώστε να μαζεύουν την τσίκνα που παραγόταν στις ψησταριές, όταν έκαναν θυσία οι κάτοικοι των πόλεων. Την Κεκροπία όμως τη διεκδικούσαν δύο θεοί, η Αθηνά και ο Ποσειδώνας. Είπαν λοιπόν να διαγωνιστούν με άμιλλα. Πολιούχος θα γινόταν όποιος θα πρόσφερε το πολυτιμότερο δώρο. Δικαστές οι θεοί με μάρτυρα το βασιλιά. Καθώς έχουν περάσει χιλιάδες χρόνια από τότε, δεν είμαστε ακριβώς βέβαιοι, αλλά άλλοι λένε πως δικαστής ήταν ο ίδιος ο Κέκροπας. Πρώτος χτυπάει την τρίαινά του στην Ακρόπολη ο Ποσειδώνας κι ανοίγει αμέσως ένα πηγάδι από όπου έτρεχε αλμυρό νερό. Άλλοι λένε πως μαζί ξεπήδησε ένα λευκό άλογο που ανέμιζε η χαίτη του. Η Αθηνά χτυπάει με το κοντάρι της τη γη κι αμέσως φύτρωσε μια υπέροχη ελιά γεμάτη καρπούς. Ο Κέκροπας κοίταξε από την κορυφή της Ακρόπολης γύρω του και έβλεπε παντού θάλασσα. Το αλμυρό νερό λοιπόν του Ποσειδώνα δεν τον εντυπωσίασε ιδιαίτερα. Όμως δεν εμπιστεύτηκε την κρίση του. Κάλεσε όλο το λαό να ψηφίσει. Οι γυναίκες όλες προτίμησαν την Αθηνά, οι άντρες τον Ποσειδώνα. Και, καθώς οι γυναίκες ήταν μία παραπάνω από τους άντρες, νίκησε η Αθηνά. Έκτοτε καθεμιά από τις 12 κοινότητες ήταν Αθήνα και όλες μαζί, σε πληθυντικό, Αθήνες. Κάτι τέτοιο είχε γίνει και με τις Θήβες, τις Μυκήνες κλπ. Ο Κέκροπας ευδόκησε το βασίλειό του να πάρει αυτό το όνομα, αντί του Κεκροπία. Ακόμη σήμερα η πρωτεύουσά μας έχει πολλούς δήμους. Ο Ποσειδώνας τότε οργίστηκε με το αποτέλεσμα. Για να εκδικηθεί τους Αθηναίους έφερε λειψυδρία σε πόσιμο νερό. Οι Αθηναίοι πάλι, για να τον εξευμενίσουν τιμώρησαν τις γυναίκες τους. Πρώτο, τους στέρησαν το δικαίωμα ψήφου. Χρειάστηκε να περάσουν χιλιάδες χρόνια για να ξαναδοθεί ψήφος στις γυναίκες. Δεύτερο, τα παιδιά έπαιρναν πια το όνομα του πατέρα, όχι της μητέρας τους.

Τι να σημαίνουν άραγε όλα αυτά; Τη μυθολογία την ερμηνεύει όπως θέλει ο καθένας με ποικίλες παραλλαγές και μάλιστα είναι εντελώς άγνωστο σε πόσο ιστορικά γεγονότα στηρίζεται. Με τα δικά μας κριτήρια, ο μύθος δείχνει ένα πρώτο στάδιο ταξικής αντιπαράθεσης. Από τη μια οι ιδιοκτήτες γης που ήταν γεμάτη ελαιώνες. Θυμίζω πως από την ελιά βγαίνει το λάδι που είναι η πιο θρεπτική και πιο υγιεινή τροφή. Ένα γραμμάριο ελαιόλαδο έχει διπλάσιες περίπου θερμίδες από ένα γραμμάριο είτε υδατανθράκων (αλευριού, ζάχαρης κλπ) είτε λευκώματος, (κρέατος, τυριού κλπ). Η ελιά δεν κινείται. Και οι γαιοκτήμονες γίνονται οι παγιωμένοι αφέντες της περιοχής τους. Από την άλλη ήταν οι αστοί, δηλαδή κυρίως οι έμποροι που δεν είχαν μόνιμη γη για να ζουν, αλλά ταξίδευαν μεταφέροντας αγαθά από το ένα μέρος στο άλλο. Ταξίδευαν αφενός στο αλμυρό νερό της θάλασσας και αφετέρου με το άλογό τους στη στεριά. Να λοιπόν πώς άρχισαν οι ταξικοί αγώνες. Κι όμως αποφεύχθηκε η αιματοχυσία. Πώς; μα με ψηφοφορία, δηλαδή με τον στοιχειώδη δημοκρατικό τρόπο της συμμετοχής του λαού στη λήψη μιας τόσο κρίσιμης απόφασης, που ισχύει ως σήμερα. Οι ταξικοί αγώνες είναι τόσο σημαντικοί που έφτασαν κάποιοι να θεωρούν ότι αυτοί είναι η μόνη αιτία που καθορίζει την πορεία της ιστορίας. Δεν νομίζω πώς είναι η μόνη, είναι ωστόσο μια από τις πιο σημαντικές, καθώς υπάρχουν και άλλες, όπως θρησκεία, γλώσσα και άλλοι παράγοντες που χωρίζουν τους ανθρώπους.

Πώς εξελίχθηκε αυτή η σοφή διοίκηση του Κέκροπα; Οι ανεπιθύμητες ενέργειες αναφάνηκαν στη συνέχεια, στους διαδόχους του. Άρχισαν να εμφανίζονται αποσχιστικές τάσεις στις επιμέρους Αθήνες. Αν κάποιος από τους δήμους δεν αρεσκόταν στις επιλογές του συνόλου, απομακρυνόταν. Ένας άλλος μεγάλος βασιλιάς των Αθηναίων, ο Ίωνας, χωρίς να άρει τη διαίρεση σε δήμους του Κέκροπα, έκανε δεύτερη διαίρεση, σε φυλές, στηριγμένη στην επαγγελματική ενασχόληση, δίνοντάς τους ονόματα ευγενών προγόνων. Οι Γελέωνες (Γελέων γιος του Ίωνα) ήταν κτηματίες, γεωργοί. Οι Όπλητες (Όπλητας) ήταν οι εκτροφείς μεγάλων ζώων με οπλές, άλογα και βόδια. Οι Αιγικορείς (Αιγικορέας) έβοσκαν γιδοπρόβατα. Και οι Αργαδείς (Αργάδης) ήταν οι εργάτες, τεχνίτες. Τώρα καθένας ένοιωθε αλληλεγγύη με τον συμπατριώτη του, αλλά και τον ομότεχνό του από άλλο δήμο.

Η μυθολογία είναι ένα είδος συναισθηματικής ιστορίας, μεταφέροντας και εκσυγχρονίζοντας προφορικά γεγονότα στις γενιές. Οι μύθοι που ανέφερα δείχνουν τα σπέρματα των ταξικών αγώνων, της δημοκρατίας, με συμμετοχή του λαού στη λήψη μεγάλων αποφάσεων (δημοκρατία Κλεισθένη), και του τρόπου που μια δημοκρατία αμβλύνει συγκρούσεις και διατηρεί την ενότητα με τρόπο ειρηνικό αντί της βίας που χρησιμοποιεί ο ολοκληρωτισμός. Δημοκρατία είναι που λείπει στις μέρες μας.

ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΚΑΙ ΦΑΚΕΛΟ

Δημήτρης Αντ. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrisisideris.wordpress.com

Κοινή Γνώμη, 13 Δεκεμβρίου 2022

Σφραγισμένο το φάκελο. Βλέπω τον παραλήπτη, αλλά όχι το περιεχόμενο, γραμμένο στην επιστολή που περικλείεται στον περιέκτη, εκτός αν γίνει παραβίαση της σφραγίδας. Ακούω κάποιον να λέει “πονώ” ή “χαίρομαι” ή οτιδήποτε άλλο. Αυτό που λέει είναι ένα “φάκελο” αυτών που έχει μέσα του, του νοήματος που σκέφτεται και των εννοιών του. Οι λέξεις, η μιλιά είναι αισθητά, προσιτά σε όλους, οι σκέψεις προσπελάζονται μόνον από τον κάτοχό τους, το νοητό Εγώ μας. Μπορεί άραγε να παραβιαστεί αυτό το άβατο του νοητού Εγώ;

Καταρχήν βέβαια κανένας δεν μπορεί να παραβιάσει το απόρρητο της νόησής μου, των σκέψεων, των συναισθημάτων, της βούλησής μου. Αυτά τα εκφράζω, αν θέλω, με τη μιλιά μου, αλλά μπορεί και να ψεύδομαι. Λέω ότι χαίρομαι, μολονότι μέσα μου θλίβομαι. Αυτή η υποκρισία είναι ιδιαίτερα αναπτυγμένη στους ηθοποιούς, που είναι υποχρεωμένοι να λένε θρήνους, όταν μέσα τους πανηγυρίζουν και αντιστρόφως. Κι ωστόσο, γίνεται συχνά προσπάθεια να παραβιάζεται αυτό το άβατο. Μπορεί να γίνεται βίαια, με βασανιστήρια, σωματικά ή και ψυχολογικά. Τα τελευταία μπορεί να είναι ισχυρότερα. Αν δεν μαρτυρήσω ό,τι έχω μέσα μου, θα σκοτώσουν το παιδί μου. Μπορεί όμως να γίνεται και χωρίς βία, με απλή παρατήρηση πάνω μου. Κι αυτή είναι η πιο επικίνδυνη, καθώς δεν γίνεται εύκολα αντιληπτή.

Τις γνώσεις μου τις απέκτησα παίρνοντας σήματα από το περιβάλλον μου, τα αισθήματά μου. Αυτά τα σήματα όμως είναι αντικειμενικά, αισθητά από τον καθένα, που παρατηρώντας τα οι άλλοι μπορούν να εικάσουν τι είναι πιθανό να ξέρω. Τη βούλησή μου την ανταποδίδω στο περιβάλλον  μου με κατάλληλες εκκρίσεις και/ή κινήσεις. Τις εκκρίσεις και τις κινήσεις μου όμως μπορεί οποιοσδήποτε να τις αντιληφθεί και να συναγάγει με πιθανότητες τι πραγματικά μέσα μου θέλω. Τα συναισθήματά μου όμως δεν συνδέονται άμεσα με το περιβάλλον μου παρά μόνο διαμέσου των αισθημάτων και των βουλήσεων που τα διέπουν. Είναι το πιο άβατο στοιχείο της νόησής μου. Κι όμως, ακόμη κι αυτά μπορεί κάποιος να τα εικάσει. Τα συναισθήματα δημιουργούνται διττά. Είτε από τα αισθήματα, το λογικό στοιχείο της νόησής μου (αντιστοιχώντας στην Αριστοτελική προαίρεση) ή από την περιοδικά, σαν ταλάντωση, αλλαγή της βούλησής μου (Αριστοτελική όρεξη). Χωρίς εξωτερικό ερέθισμα, π.χ. νόστιμο έδεσμα, είμαι αναστατωμένος, διότι πεινάω και θέλω να φάω, μόνο επειδή πέρασε η ώρα. Και τα άβατα αισθήματά μου προδίδονται τότε διαμέσου των βουλητικών εκδηλώσεών μου. Αυτές μπορεί να είναι λογικές, διαμέσου της μιλιάς μου, ή και άλογες, με τη “γλώσσα του σώματος”. Όταν θλίβομαι, πλημμυρίζουν τα μάτια μου δάκρυα, ενώ ολόκληρος δείχνω την οδύνη μου με λυγμούς και άλλες εκδηλώσεις μου. Και όταν χαίρομαι γελάω, με τις συνοδούς αισθητές εκδηλώσεις της χαράς. Οι εκδηλώσεις, ιδίως οι κινητικές που γίνονται διαμέσου του ζωικού νευρικού συστήματος και των γραμμωτών μυών μου, κινούν τα μέλη μου, μπορούν να ελέγχονται ως ένα βαθμό. Υπάρχουν και οι εκδηλώσεις που γίνονται διαμέσου του φυτικού (ή αυτόνομου) νευρικού συστήματος που είναι σχεδόν πλήρως έξω από τον έλεγχο της συνειδητής βούλησής μου. Όταν φοβάμαι, χάνω το χρώμα μου, ιδρώνω, ανατριχιάζω, χτυπάει ανώμαλα και γρήγορα η καρδιά μου, μπορεί να έχω και απώλειες ούρων και κοπράνων κλπ. Αν κάποιος λοιπόν με παρακολουθεί με ποικίλους ηλεκτρονικούς αισθητήρες, μπορεί να εικάσει με αρκετή πιθανότητα τι γνωρίζω, τι νοιώθω, τι θέλω.

Πέθανε η γυναίκα του βασιλιά Σέλευκου του Νικάτορα στη Συρία κι αυτός, γέρος πια, ξαναπαντρεύτηκε τη νεαρή Στρατονίκη, όμορφη κόρη του Δημητρίου του Πολιορκητή. Είχε ένα γιο από την πρώτη του γυναίκα, τον Αντίοχο, που προοριζόταν για διάδοχός του. Ο γιός όμως αρρώστησε με βαριά κατάθλιψη. Ο βασιλιάς ζήτησε τη συμβουλή του εκπληκτικού στην εποχή του γιατρού, του Ερασίστρατου. Αυτός παρακολούθησε από κοντά το διάδοχο και παρατήρησε ότι η καρδιά του χτυπούσε γρήγορα κι ανώμαλα, έχανε το χρώμα του, όποτε έβλεπε τη μητριά του, ενώ δεν εμφάνιζε παρόμοια κλινικά ευρήματα σε καμιάν άλλη περίπτωση. Ο Αντίοχος λοιπόν ήταν ερωτευμένος με τη μητριά του! Πώς να το πει στο βασιλιά που τον πίεζε για να βρει λύση; “Ξέρω τι συμβαίνει με την αρρώστια του γιου σου, αλλά δεν γίνεται τίποτα”. “Τι συμβαίνει;” “Είναι ερωτευμένος”. “Ε, διάδοχος είναι, όποια γυναίκα και αν είναι, θα γίνει δική του”. “Μα είναι παντρεμένη!”. “Να χωρίσει!”. “Μα είναι ερωτευμένος με τη γυναίκα μου”. Έξαλλος ο Σέλευκος. “Θα τη χωρίσεις!”. “Εσύ θα τόκανες;” “Ασφαλώς!” “Ε, είναι ερωτευμένος με τη δικιά σου γυναίκα”. Ο Σέλευκος χώρισε και ο Αντίοχος με τη Στρατονίκη έζησαν καλά κι εμείς καλύτερα.

Πέρα από την αληθινή, όπως φαίνεται, ιστορία σαν παραμύθι, τα σημερινά τεχνολογικά μέσα επιτρέπουν να παρατηρείται κάποιος και να εικάζεται η νόησή του, οι γνώσεις, τα συναισθήματα και η βούλησή του με μεγάλες πιθανότητες να είναι πραγματικότητα μάλλον παρά παραμύθι.

Πόσο κοινωνικά παραδεκτή είναι μια τέτοια παραβίαση των απορρήτων; Μια υπηρεσία ή μια επιτροπή, διατηρούν μυστικές πληροφορίες ή τα πρακτικά μιας συζήτησης, που η κοινολόγησή τους είναι υπαρξιακά επικίνδυνη. Μπορεί μια Υπηρεσία Πληροφοριών να έχει στο αρχείο της πληροφορίες για την άμυνα της χώρας ή για τις κινήσεις ενός ύποπτου για κατασκοπεία ατόμου. Μπορεί η επιτροπή να συζητά το ενδεχόμενο μιας υποτίμησης του νομίσματος. Οτιδήποτε από αυτά, αν μαθευτεί, ξεκινά έναν ολέθριο φαύλο κύκλο. Ναι, αλλά θα γίνονται τέτοια πράγματα πίσω από τις πλάτες του λαού που, υποτίθεται, απ΄ αυτόν “πηγάζουν όλες οι εξουσίες;” Αντισυνταγματικό! Κι όμως, αν δεν γνωρίζω τι περιέχει η επιστολή, βλέπω το φάκελο από ποιον προέρχεται και σε ποιον απευθύνεται. Και αν δεν ξέρω τι συζητήθηκε στην Επιτροπή, ξέρω το φάκελό, την “ατζέντα”, δηλαδή, ποια θέματα κουβεντιάστηκαν, ποια τα συμπεράσματα, όχι όμως τι ειπώθηκε.

Από κει και πέρα, θεωρώ ότι ένα ελάχιστο συμβιβασμού είναι να υπάρχει μια επιτροπή ανεξάρτητη από οποιαδήποτε κυβέρνηση ή ιδιώτη (π.χ. οριζόμενη από βουλή ανεξάρτητη από την κυβέρνηση, όπως στις ΗΠΑ και αλλού) που μπορεί να έχει γνώση οποιουδήποτε απορρήτου και κρίνει αν είναι κοινοποιήσιμο στη βουλή ή όχι. Περιττό να πούμε ότι για οποιαδήποτε διαρροή οι πρώτοι ύποπτοι και κολάσιμοι είναι τα μέλη αυτής της ανεξάρτητης επιτροπής. Η δικαιοσύνη πια έχει το λόγο, όχι ως προς το περιεχόμενο της πληροφορίας, αλλά ως προς την ενοχή αυτών των ατόμων. Η πληροφορία είναι τώρα η επιστολή και η απόδειξη της ενοχής το φάκελο.

ΣΥΝΟΡΑ ΙΔΕΟΛΟΓΙΩΝ

Δημήτρης Αντ. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com

Ηπειρωτικός Αγών, 9 Δεκεμβρίου 2022

­­­Τίποτε δεν υπάρχει αν δεν διαφέρει από ό,τι αυτό δεν είναι. Οι υπάρξεις μπορεί να είναι μεταφυσικές, φυσικές, βιολογικές, κοινωνικές κλπ. Στις κοινωνικές υπάγονται ιδιαίτερα οι πολιτείες. Τα σύνορα ανάμεσα στην ύπαρξη και στο περιβάλλον της αποτελούν ένα είδος προστατευτικού καλύμματος, που αποτελείται από στοιχεία της ίδιας της ύπαρξης. Στην περίπτωση μιας σταγόνας (δεξιά στο σχήμα), όλα τα μόριά της δέχονται ελκτικές δυνάμεις από παντού που, επειδή είναι ίσες και αντίθετες μεταξύ τους, αλληλοεξουδετερώνονται. Τα οριακά μόριά της όμως δέχονται δυνάμεις μόνον από μέσα, που τις έλκουν προς το κέντρο της σταγόνας. Αυτό κάνει τα επιφανειακά μόρια της σταγόνας να  έλκονται μεταξύ τους (επιφανειακή τάση) σα να ήταν μια μεμβράνη που προστατεύει την ύπαρξη από τη διάλυσή της. Η σταγόνα όμως μέσα στο γήινο πεδίο βαρύτητας δέχεται απέξω μια γενική έλξη προς τα κάτω, έτσι που παίρνει μια απιδοειδή μορφή (αριστερά στην εικόνα). Η αλλαγή της μορφής δεν καταργεί την προστατευτική δράση της επιφανειακής τάσης. Τέτοια προστασία. Το ψωμί έχει κόρα, το γάλα τσίπα, το αυγό τσόφλι, τα ζώα όστρακο ή δέρμα, τα φυτά φλοιό, τα κύτταρα μεμβράνη, τα κράτη σύνορα. Ακόμη και νοητές υπάρξεις έχουν ένα “προστατευτικό” σύνορό που τις ξεχωρίζει από άλλες. Εξαίρεση είναι το άπειρο του Θεού, ακατανόητο για τον ανθρώπινο λογισμό. Μη μεταφυσικές εξαιρέσεις είναι το άπειρο του Χώρου και του Χρόνου που επίσης είναι ακατανόητα.

Σε κοινωνικό επίπεδο, κάθε ύπαρξη έχει ένα σύνορο που την ξεχωρίζει από άλλες αντίστοιχες υπάρξεις. Το σύνορο μπορεί να είναι εδαφικό, απόλυτα αισθητό, τα σύνορα των κρατών. Φυσικά αυτό δεν είναι φυσικό όριο, όπως τα παραδείγματα που ανέφερα παραπάνω, αλλά προϊόν διαβουλεύσεων και συμφωνιών μεταξύ ανθρώπων. Υπόκειται σε όλες αυτές τις συμφωνίες κάποια ιδεολογική βάση. Η πιο οικεία μας είναι εκείνη του έθνους. Ιδίως μετά τη Γαλλική Επανάσταση ξεκίνησε η έννοια του κράτους-έθνους. Γεωγραφικές περιοχές με εθνικά σχεδόν ομοιογενείς κατοίκους έγιναν κράτη. Η έννοια του έθνους βέβαια αμφισβητείται. Για τον προδότη Σπαρτιάτη βασιλιά Δημάρατο είναι το ομόηθες, το ομόθρησκον, το όμαιμον, το ομόγλωσσον. Για τον Αθηναίο Ισοκράτη είναι η κοινή παιδεία, δηλαδή κυρίως το ομόηθες και ομόγλωσσον, αποκλείοντας το γένος. Το κράτος-έθνος όμως δεν έλυσε τα προβλήματα της βίας.

Η θρησκεία υπήρξε άλλος ιδεολογικός παράγοντας που χώρισε τους ανθρώπους. Ενώ όμως όλες οι θρησκείες κηρύσσουν την αγάπη και την ειρήνη, αυτές, στην πράξη ισχύουν μόνο μεταξύ των πιστών της θρησκείας. Ακόμη και ο Χριστιανισμός που κηρύσσει την αγάπη των εχθρών, στην πράξη δεν την εφάρμοσε. Αλλά και στα πλαίσια της καθεμιάς θρησκείας υπάρχουν αντιπαλότητες που συχνά είναι λυσσαλέα βίαιες. Οι πιστοί στον ίδιο Θεό (Ιεχωβά, Αλλάχ) αλληλοσκοτώνονται. Επιπλέον και οι πιστοί σε ποικίλα δόγματα που ακολουθούν διαφορετικούς αυτοοριζόμενους εκπροσώπους του Θεού ασκούν βία μεταξύ τους. Καθολικοί, Ελληνορθόδοξοι και ποικίλοι Διαμαρτυρόμενοι σφάζονται κατά καιρούς, όπως τη νύχτα του Αγίου Βαρθολομαίου. Το ίδιο και Μουσουλμάνοι, Σιίτες και Σουνίτες. Ούτε η θρησκεία μπορεί να αποτελέσει επομένως βάσιμη ιδεολογία για τη δημιουργία συνόρων.

Πίσω από κάθε σύγκρουση κρύβονται συμφέροντα. Ο K. Marx τεκμηρίωσε επιστημονικά τη βάση τέτοιων συμφερόντων που είναι, κατ΄ αυτόν, η πάλη των τάξεων. Αφότου οι άνθρωποι προτίμησαν την κοινωνική από την αγελαία ζωή, δημιουργήθηκαν τάξεις. Από τη μια είναι οι ιδιοκτήτες των μέσων παραγωγής, λίγοι, πλούσιοι και ισχυροί, και από την άλλη οι εργαζόμενοι, το πλήθος, φτωχοί, καθένας αδύνατος, μολονότι αν συντονιστούν γίνονται ακαταμάχητη δύναμη. Στην πράξη η θεωρία του δημιούργησε πολλές ελπίδες, που όμως διαψεύστηκαν. Για την εγκαθίδρυση της κατάργησης του κράτους που πρέσβευε ο Μαρξ έπρεπε να προηγηθεί ισχυροποίησή του με μια δικτατορία του προλεταριάτου (εργαζομένων). Το σύστημα πέτυχε να ισχύσει σε κάποιες χώρες. Ωστόσο, δεν μπόρεσε να πείσει τους εργαζομένους άλλων χωρών που έμειναν πιστοί στο κράτος-έθνος τους. Αλλά και όταν πέτυχε και σε άλλα κράτη, σύντομα παρουσιάστηκε αντιπαλότητα, όπως μεταξύ Κίνας και ΕΣΣΔ. Τέλος οικονομικά απέτυχε, η ΕΣΣΔ κατέρρευσε, έστω και αν η νόθευσή του με καπιταλιστικά πρότυπα, όπως στην Κίνα, μπόρεσε να αναδείξει την επικράτεια σε διεθνή γίγαντα.

Προσωπική μου άποψη είναι ότι ο ιδεολογικός, γεωγραφικός, θρησκευτικός, ταξικός κλπ διαχωρισμός είναι καταδικασμένος σε αποτυχία. Κι αυτό διότι σε καμιά περίπτωση οι άνθρωποι δεν μπορούν να ενταχθούν σε δυιστικό σύστημα διαχωρισμού, ότι δηλαδή δεν μπορείς παρά να είσαι είτε Δεξιός είτε Αριστερός· είτε Έλληνας είτε Βάρβαρος· είτε Καθολικός είτε Ελληνορθόδοξος. Τέτοιος διαχωρισμός είναι αφύσικος. Να το δούμε πιο καθαρά στο ταξικό πεδίο. Η δεξιά επικαλείται το ηθικό επιχείρημα της ελευθερίας, η αριστερά της ισότητας. Αλλά ελευθερία χωρίς ισότητα αυτοκαταργείται, διότι ο πλουσιότερος είναι πιο ελεύθερος (μπορεί περισσότερα) από το φτωχό. Και η ισότητα εμποδίζει τον πλουτισμό, αλλά έτσι δεν έχουν όλοι ίσες δυνατότητες να αναπτυχθούν όσο μπορεί ο καθένας προς όφελος της κοινωνίας. Τα πολιτεύματα είναι τρία: Μοναρχία, ολιγαρχία, δημοκρατία (Αριστοτέλης). Τόσο η Δεξιά όσο και η Αριστερά είναι ολιγαρχίες, των κεφαλαιούχων και των εργαζομένων αντίστοιχα. Αγνοεί όμως αυτός ο διαχωρισμός τους καταναλωτές, δηλαδή το σύνολο του λαού. Χωρίς καταναλωτές ούτε κεφάλαιο ούτε εργασία  επιβιώνουν. Είναι οι μη εργαζόμενοι, παιδιά, γέροι, ανάπηροι κλπ, αλλά και οι εργαζόμενοι και οι επενδυτές στο ωράριο που δεν εργάζονται ούτε επενδύουν, όταν δηλαδή καταναλώνουν. Η ενότητα των αντίπαλων ολιγαρχικών παρατάξεων φαίνεται π.χ. στη δική μας βουλή, όταν ομονοούν σε θέματα όπως η αύξηση των αποδοχών τους ή η ύπαρξη πολιτικού ασύλου.

Το θεμελιώδες δόγμα στη δημοκρατία είναι ότι ΚΑΝΕΝΑΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΑΝΩΤΕΡΟΣ ΑΠΟ ΑΛΛΟΝ. Μπορεί κάποιος να υπηρετεί ένα ρόλο ανώτερο από εκείνον που υπηρετεί άλλος, αλλά αυτό ισχύει μόνο στο κοινωνικό ωράριο καθενός. Έξω από αυτό είναι όλοι ίσοι. Μπορεί ακόμη κάποιος να έχει πολύ περισσότερες γνώσεις από άλλον. Στο γνωστικό τομέα επομένως είναι ανώτερος. Όμως η βούληση όλων είναι ακριβώς ίση με κάθε άλλου. Όλοι εξίσου έχουν δικαίωμα να αναπνέουν, να πίνουν όταν διψάνε, να τρώνε όταν πεινάνε, να ντύνονται όταν κρυώνουν, να κάνουν έρωτα όταν επιθυμούν κλπ.

Μόνο η καθολική κατάργηση κάθε συνόρου υπάρχει ελπίδα να φέρει ειρήνη στον κόσμο. Και αυτή τη στιγμή ζούμε σε μια περίοδο μοναδική στην ιστορία της γης. Μια παγκόσμια σύγκρουση δεν θα τελειώσει με νίκη ενός και ήττα του άλλου, αλλά με εξαφάνιση της ζωής σε όλο τον πλανήτη μας. Σύνορο όλων μας είναι ο Πλανήτης Γη. Και οι καιροί ου μενετοί.

ΤΑ ΤΡΙΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ

Δημήτρης Αντ. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com

Πρωινός Λόγος, Τρίκαλα, 8 Δεκεμβρίου 2022

Καθώς, εξορισμού, η “ψυχή” είναι άυλη, είναι δύσκολο να γίνει αντιληπτή. Οι ιδιότητες που της αποδίδονται αντιστοιχούν περίπου στο “νοητό Εγώ” (σε αντιδιαστολή προς το “αισθητό” και το “κοινωνικό”). Από τον καιρό του Πλάτωνα και παλιότερα θεωρείται ότι η ανθρώπινη “ψυχή”, έχει είσοδο, τη Γνώση, διάμεσο συνδετικό στοιχείο, το Συναίσθημα και έξοδο, τη Βούληση (λογιστικό, θυμητικό και επιθυμητικό, Πλάτων). Αυτά τα στοιχεία απαντούν σε όλα τα συστήματα, με φυσική, βιολογική, ψυχολογική, κοινωνική οργάνωση. Μια ζυγαριά, ένα βολτόμετρο κλπ έχουν είσοδο, έξοδο και συνδετικό στοιχείο μεταξύ τους. Το τελευταίο ρυθμίζει την έξοδο ανάλογα με την είσοδο, χωρίς να είναι η φύση της εξόδου ίδια με της εισόδου. Η ζυγαριά εισάγει βάρη ή μάζες, το βολτόμετρο ηλεκτρική τάση, αλλά και των δύο η έξοδος είναι ένας αριθμός. Η όρασή μας εισάγει φως, η ακοή ήχους, η όσφρηση οσμές κλπ, αλλά όλων η έξοδος είναι είτε κίνηση ή έκκριση. Η ένταση των εξερχόμενων σημάτων είναι αδρά ανάλογη με την ένταση των εισερχόμενων.

Ήδη ο Πλάτων και πολλοί άλλοι προσπάθησαν να ιεραρχήσουν τα τρία στοιχεία. Και να, υποθέτω, γιατί. Το συναισθηματικό και το βουλητικό στοιχείο είναι κοινά σε εμάς και στα ζώα. Το γνωστικό στοιχείο μας όμως είναι πολύ πιο πολύπλοκο από των ζώων, μας ξεχωρίζει από αυτά. Και επειδή, αυθαίρετα, θεωρούμε τον άνθρωπο ανώτερο από όλα τα ζώα (ακόμη και από την ίδια τη Φύση από την οποία προήλθαμε, νομίζουν κάποιοι), θεώρησαν οι σοφοί, αυθαίρετα, ότι η Γνώση είναι ανώτερη από τη Βούληση. Ο Πλάτων π.χ. παρομοίασε τα άλογα στοιχεία, Συναίσθημα και Βούληση, σαν ίππους που μπορεί να αφηνιάσουν, αλλά τη Γνώση σαν τον ηνίοχο που προσπαθεί να τα τιθασεύει. Αυτό υπονοεί βέβαια κάποια αυτονομία των άλογων στοιχείων, που στον Αριστοτέλη έγινε πιο σαφής. Ξεχώρισε την προαίρεση, όπου η επιθυμία κατευθύνεται από τη λογική, και την όρεξη, όπου η επιθυμία γεννιέται από μόνη της “φύσει”. Χιλιάδες χρόνια αργότερα ο Freud είδε ότι το Συναίσθημα και η Βούληση έχουν τους δικούς τους νόμους στο υποσυνείδητο παρακάμπτοντας το γνωστικό στοιχείο, τη συνείδηση. Ο Αριστοτέλης άρχισε να υποπτεύεται και πολύ αργότερα ο Hegel και ο Marx κατάλαβαν, πως τα πάντα μεταβάλλονται με τρόπο περιοδικό που τον θεώρησαν σαν έλιξη ή σπείρα, έτσι που περνούν τα γεγονότα από μια θέση σε μια αντίθεση και από κει πάλι σε μια σύνθεση που είναι η θέση για την επόμενη σπείρα. Ο VanderPol πριν από ένα αιώνα αντιλήφθηκε ότι η εξέλιξη δεν γίνεται με έλιξη, αλλά με ειδική ταλάντωση που μελέτησε τους νόμους της. Υπάρχουν συστήματα, φυσικά, βιολογικά, ψυχολογικά, κοινωνικά, στα οποία ο κύριος μηχανισμός είναι η ταλάντωση. Το ρολόι είναι ένα τέτοιο σύστημα. Έχει έξοδο, αριθμούς, όπως η ζυγαριά και το βολτόμετρο, έχει στοιχείο που ελέγχει την έξοδο, αλλά δεν έχει είσοδο. Και ξαναγυρίζω στην ιεράρχηση των τριών στοιχείων. Ποιο είναι το πρωτεύον; Η Γνώση, το Συναίσθημα ή η Βούληση; Σε κάθε περίπτωση ιεράρχησης αξιών, προκύπτει το δίλημμα από ποια σκοπιά κρίνομε την ιεράρχηση;

Από φυσική σκοπιά, θάλεγα πως το ουσιώδες στοιχείο στα φυσικά όργανα είναι το διάμεσο, ο ισορροπιστής στη ζυγαριά και στο βολτόμετρο, ο ταλαντωτής στο ρολόι. Αντίθετα, μπορεί να δεχθεί κάποιος την άποψη του Πλάτωνος που θέτει το γνωστικό στοιχείο πάνω από τα υπόλοιπα, διότι αυτό ιεραρχεί τον άνθρωπο πάνω από τα άλλα ζώα. Αν θέλει και του αρέσει αυτή η ιδέα. Δηλαδή με την προϋπόθεση της βούλησης και του συναισθήματος, που τελικά κρίνουν τη θέση της γνώσης. Κι όμως το πρωταρχικό, το κυρίαρχο, στοιχείο είναι το συναίσθημα. Τα βρέφη δεν γνωρίζουν, οι ανοϊκοί δεν μαθαίνουν, αμφότεροι δεν εκφράζουν τη βούλησή τους, αλλά εκφράζουν τα ευχάριστα και τα δυσάρεστα συναισθήματά τους  Ποιο είναι τώρα λογικά το πρωτεύον;

Τελικά, κρυφά στο νου μας, στο υποσυνείδητό μας, κυριαρχεί, μου φαίνεται, το ερώτημα για το τι είναι πιο σημαντικό σε κοινωνικό επίπεδο: η Επιστήμη, η Τέχνη ή η Ηθική; Η ανώτερη θέση της Επιστήμης αντιστοιχεί σε κάποιου είδους αριστοκρατία. Οι άριστοι από καταγωγή είναι απόγονοι εκείνων που κάποτε, συχνά με ανελέητη βία, έγιναν οι αφέντες σε έναν τόπο. Οι άριστοι από πλούτο είναι εκείνοι που νόμιμα ή παράνομα έκλεψαν. Οι άριστοι από μόρφωση είναι εκείνοι που έτυχε να έχουν τις φυσικές και κοινωνικές δυνατότητες να μορφωθούν και, με τις γνώσεις τους, να επιβληθούν στους αδαείς. Σε όλες τις περιπτώσεις, το γεγονός ότι επικράτησαν θεωρείται αυθαίρετα απόδειξη ότι είναι ανώτεροι. Η ανώτερη θέση της Ηθικής στηρίζεται στη δημοκρατική αντίληψη. Η  βούληση του λαού, αυτή είναι η Ηθική, είναι η ύψιστη κινητοποιός δύναμη, ό,τι πρέπει να κάνουμε όλοι. Φωνή λαού οργή Θεού. Κι αυτή η αντίληψη, όπου επικράτησε, στηρίζεται στο δίκαιο του ισχυροτέρου. Και οι πολλοί νομίζεται συνήθως πως είναι οι ισχυρότεροι. Η υπεροχή της Τέχνης στηρίζεται στη φυσική αντίληψη. Εκφράζει την ευχαρίστηση ή δυσαρέσκεια της κοινωνίας. Με τις καλές Τέχνες, εικαστικές στο χώρο ή ακουστικές στο χρόνο, ενώνονται όλα τα μέλη μιας κοινωνίας με κοινά συναισθήματα απέναντι σε συγκεκριμένες παραστάσεις. Αν, πάντοτε αυθαίρετα, θεωρήσουμε, όπως ο Αριστοτέλης, ότι σκοπός μιας πολιτείας είναι η ευδαιμονία της και η ευδαιμονία των πολιτών της, τότε η Τέχνη είναι ο πρωτεύοντας παράγοντας σε μια κοινωνία. Η μη ικανοποίηση των σωματικών αναγκών μας, χάρη στην επιστήμη, φέρνει δυστυχία. Η ικανοποίησή τους όμως είναι ευτυχία, αλλά δεν φέρνει ευδαιμονία. Αυτή πηγάζει από μέσα μας (όπου φυτεύτηκε από ένα ευ-δαιμόνιο), από τη δυνατότητά μας να ικανοποιούμε τις ανάγκες του νοητού Εγώ μας, να υλοποιούμε τα όνειρά μας. Προϋποθέτει, ωστόσο, την ικανοποίηση των αναγκών του αισθητού Εγώ μας και του κοινωνικού, όπως την αγάπη και την αναγνώριση από το περιβάλλον μας. Μπορούμε να είμαστε ευτυχείς, χωρίς να είμαστε ευδαίμονες. Ο ευτυχής Κροίσος, πάμπλουτος, ζει διαρκώς με την αγωνία μήπως δολοφονηθεί ή μήπως πτωχεύσει, δεν ευδαιμονεί.

Προσωπική άποψη. Δεν υπάρχει ιεράρχηση των τριών στοιχείων της ψυχής, αλλά το καθένα συμβάλλει με τον τρόπο του στην ακέραιη έκφρασή της. Σήμερα κυριαρχεί στην κοινωνία η Επιστήμη, έφερε ευτυχία, παγκόσμια εξασφάλιση μακροζωίας, μείωση λιμών, λοιμών κλπ, αλλά μας απομάκρυνε από την ευδαιμονία. Ίσως η μόνη περίοδος της ανθρώπινης ιστορίας όπου υπήρξε ισόρροπη ανάπτυξη της Επιστήμης, της Ηθικής και της Τέχνης ήταν εκείνη των προγόνων μας της κλασικής δημοκρατικής εποχής.

ΓΝΩΣΙΟΛΟΓΙΑ

Δημήτρης Αντ. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com

Κοινή Γνώμη 7 Δεκεμβρίου 2022

Γνωσιολογία, ένα λεξικό (Βικιλεξικό) γράφει ότι είναι “ο κλάδος της φιλοσοφίας που διερευνά τα ερωτήματα τα σχετικά με το δυνατό και τις πηγές της γνώσης“. Καλά, έχει περιορισμούς η γνώση; Διαρκώς μαθαίνομε ό,τι δεν ξέραμε. Τα όρια φαίνονται απεριόριστα. Είναι όμως;

Αντιλαμβάνομαι την πραγματικότητα διαμέσου των αισθήσεών μου γυμνών ή ενισχυμένων με την τεχνολογία (π.χ. φακοί για την όραση). Η πιο αξιόπιστη είναι η αφή, διότι όταν αγγίζω κάτι το επηρεάζω και γνωρίζω πώς ανταποκρίνεται στην επίδρασή μου, δηλαδή διασταυρώνει δυο πληροφορίες. Όμως, έτσι είναι αδύνατο να ξέρω την απτική πραγματικότητα (π.χ. ζεστό-κρύο), αφού το άγγιγμά μου θα επηρεάσει την ιδιότητα του αντικειμένου που μελετώ. Επομένως η απόκτηση γνώσης επηρεάζει το γνωστοποιούμενο. Ναι, μπορεί να ισχύει για την αφή, όμως ισχύει για την όραση και την ακοή; Μια αναμμένη λάμπα λάμπει είτε τη βλέπω εγώ είτε όχι. Όμως δεν είναι έτσι.

Ο φυσικός E. Schrödinger περιέγραψε ένα φανταστικό πείραμα. Απλοποιημένο, λέει ότι μια γάτα είναι κλεισμένη σε ένα κουτί, μέσα στο οποίο υπάρχει μια φιάλη που περιέχει θανατηφόρο αέριο συνδεδεμένη με έναν απαριθμητή Geiger, δίπλα στον οποίο υπάρχει μια ραδιενεργή πηγή. Η διάσπαση ενός ραδιενεργού πυρήνα είναι αδύνατον να προβλεφθεί. Έστω ότι υπάρχει 50% πιθανότητα στο επόμενο λεπτό να διασπαστεί ένας ραδιενεργός πυρήνας. Η διάσπαση θα ενεργοποιούσε τον απαριθμητή Geiger, ο οποίος με τη σειρά του θα έθετε σε κίνηση ένα σφυρί, το μπουκάλι θα έσπαγε και το δηλητηριώδες αέριο θα σκότωνε τη γάτα! Εφόσον δεν έχουμε ανοίξει το κουτί, η κατάσταση της γάτας βρίσκεται μεταξύ δυο δυνατών καταστάσεων: είναι ταυτόχρονα και ζωντανή και νεκρή. Εξάλλου, ένας άλλος φυσικός, ο W. Heisenberg απέδειξε ότι είναι αδύνατο να ξέρουμε ταυτόχρονα τη θέση και την ταχύτητα ενός ηλεκτρονίου. Ο προσδιορισμός της θέσης μεταβάλλει την ταχύτητα και αντιστρόφως (αρχή απροσδιοριστίας). Πιο απλά φανταστείτε ότι κάποιος, ενώ κοιμόταν είδε ένα φοβερό εφιάλτη. Ένας αετός πέταξε πάνω του και κατασπάραξε την καρδιά του. Εκείνη τη στιγμή αυτός έπαθε καρδιακό επεισόδιο και πέθανε. Είναι προφανές ότι η ιστορία είναι ψευδής. Είναι αδύνατο να ξέρουμε τι όνειρο βλέπει κάποιος, αν πεθάνει πριν ξυπνήσει. Θέλω να πω πως υπάρχουν πράγματα που είναι από μόνα τους αδύνατο να τα μάθουμε, ενώ η άγνοιά τους δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν. Το Θεό ούτε τον έχει δει ποτέ κανείς ούτε μπορεί να τον δει. Η ύπαρξή Του είναι αδύνατο να αποδειχθεί, αλλά ούτε κι η ανυπαρξία Του.

Η αρχαία φιλοσοφία και ο διαφωτισμός δεν είχαν αντιμετωπίσει το πρόβλημα. Ήταν υπεραισιόδοξοι. Κάποτε θα μάθουμε τα πάντα. Μ΄ αυτό τον τρόπο προσπάθησαν να πολεμήσουν τις μεταφυσικές ερμηνείες όσων δεν γνωρίζαμε. Αποσπάστηκε ως αυτοτελής επιστήμη στα μέσα του 19ου αιώνα, αποσπώντας από τη μεταφυσική το γνωσιολογικό. Είναι κλάδος της φιλοσοφίας που μελετάει την ουσία, τις μορφές, τις πηγές, τις δυνατότητες, την αξία και τα όρια της αληθινής γνώσης του εξωτερικού κόσμου και του Εγώ.

Η αδυναμία να γνωρίσουμε ορισμένα πράγματα μπορεί να μην έχει πρακτική σημασία. Αν δεν μπορούμε να ξέρουμε ταυτόχρονα τη θέση και την ταχύτητα ενός ηλεκτρονίου σε συγκεκριμένη στιγμή, μπορούμε όμως να γνωρίζουμε αυτές τις μεταβλητές σε ένα τεράστιο πλήθος ηλεκτρονίων. Δεν μπορώ να ξέρω την ακριβή πορεία συγκεκριμένης σταγόνας μέσα σε ένα ποταμό, καθώς αυτή γίνεται τυχαία, απρογραμμάτιστα, μπορώ όμως να ξέρω την πορεία ενός ποταμού που αποτελείται από αναρίθμητες σταγόνες. Η στατιστική βοηθά σ΄ αυτό, είναι κύριο έργο της. Σε μια κοινωνία καθένας θέλει κάτι διαφορετικό, και μάλιστα αλλάζει τι θέλει διαρκώς. Η βούληση της κοινωνίας είναι η ηθική, όπως η βούληση της πολιτείας είναι το δίκαιο. Ιδανικά τα δύο θα έπρεπε να συμπίπτουν. Με την αστάθεια της βούλησης του πλήθους αυτό είναι αδύνατο. Η πολιτεία όμως πρέπει να ακολουθήσει ένα δρόμο, όπως το ποτάμι ακολουθεί μια πορεία, ανεξάρτητα από το πού και πώς προχωρεί κάθε σταγόνα του. Το τι θέλει καθένας μόνο ένας, αυτός ο ίδιος, το ξέρει. Επομένως και η ηθική του καθενός διαφέρει από των άλλων. Κάτι που εγώ το θεωρώ καλό, άλλοι μπορεί να το θεωρούν κακό. Πώς θα μπορούσε να γίνει λοιπόν να ξέρουμε την επικρατούσα βούληση ενός πλήθους; Σε συγκεκριμένη στιγμή μπορεί να γίνει δημοψήφισμα, όπως στην αρχαία εκκλησία του δήμου. Πρακτικά όμως, δημοψήφισμα δεν μπορεί να γίνεται κάθε τόσο σε μια πολιτεία πολλών εκατομμυρίων κατοίκων. Η στατιστική δίνει και πάλι μια λύση. Η επικρατούσα τιμή μιας παραμέτρου, στο προκείμενο η μέση βούληση, ενός πλήθους συμπίπτει με τη μέση τιμή της σε ένα τυχαίο δείγμα του, με κάποιο μετρητό σφάλμα βέβαια. Η δημοσκόπηση θα μπορούσε να είναι μια λύση, αλλά σ΄ αυτήν απαντά όποιος θέλει· δεν είναι, επομένως τυχαίο δείγμα του συνόλου. Συνήθως γίνεται τηλεφωνικά. Όποιοι δεν έχουν τηλέφωνο λοιπόν αποκλείονται. Άρα η δημοσκόπηση δεν είναι αντιπροσωπευτική του συνόλου. Εξάλλου, όπως είπαμε, το αποτέλεσμά της μπορεί να επηρεάσει τη βούληση της κοινωνίας. Αρχή της απροσδιοριστίας. Έχομε δει αρκετές φορές τις δημοσκοπήσεις να πέφτουν έξω στις προβλέψεις τους. Μια βουλή όμως αποτελούμενη από κληρωμένους βουλευτές από όλους τους πολίτες μπορεί. Είναι ένα πραγματικά τυχαίο δείγμα του συνόλου. Έτσι γινόταν στην αρχαία Αθήνα. Πάντοτε με ένα μικρό, υπολογίσιμο πάντως, σφάλμα. Τη βούληση καθενός από τους πολίτες δεν μπορούμε να τη γνωρίζουμε, ακόμη και με βάναυσα μέσα ή προσπάθεια γενικευμένης χειραγώγησής της. Γνωσιολογικά όρια. Όμως, αν θέλουμε το δίκαιο να μην αφίσταται σημαντικά από την ηθική, η κλήρωση για την επιλογή των βουλευτών είναι η μόνη αξιόπιστη λύση. Και είναι απαραίτητο η ηθική να μην αφίσταται σημαντικά.

Προκύπτουν βέβαια άλλα προβλήματα. Κι αν οι βουλευτές που θα κληρωθούν είναι στην πλειοψηφία τους ηλίθιοι; Για να συμβεί αυτό θα πρέπει και η πλειοψηφία του συνόλου των πολιτών να είναι ηλίθιοι. Σ΄ αυτή την περίπτωση προφανώς η πολιτεία θα διαλυθεί, π.χ. υποκύπτοντας στη βία κάποιων που θέλουν να την υποδουλώσουν. Ή, αν αυτό δεν συμβεί, οι κακές συνέπειες μιας βλακώδους απόφασης είναι η κύρια μέθοδος που θα συνετίσει το ηλίθιο πλήθος και θα του προσδώσει την κατάλληλη παιδεία. Διότι η παιδεία, παρά τα όσα λέγονται για το εκπαιδευτικό μας σύστημα, μαθαίνεται, αλλά δεν διδάσκεται. Και ο κύριος τρόπος με τον οποίον αποκτάται είναι με το να κάνει κάποιος κάτι και να υφίσταται τις αναγκαστικές, φυσικές, συνέπειες της πράξης του. Κάνοντας μαθαίνω.

ΥΠΑΡΞΗ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ

Δημήτρης Αντ. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com

Ηπειρωτικός Αγών, 3 Δεκεμβρίου 2022

Η ύπαρξή μας, αν και ενιαία, είναι τρισυπόστατη. Αποτελείται από το αισθητό Εγώ, σε σχέση με το σύνολο του υλικού κόσμου και είναι περίπου το σώμα μας· από το κοινωνικό Εγώ, σε σχέση με το έλλογο περιβάλλον μας, την κοινωνία· και το νοητό Εγώ, σε σχέση μόνο με τον εαυτό του, άβατο από τον έξω κόσμο. Το ενιαίο της ύπαρξης μπορεί να εκφραστεί στη βάση των τριών βοηθητικών ρημάτων της γραμματικής. Το αισθητό Εγώ είναι ό,τι το νοητό Εγώ έχει. Και το κοινωνικό Εγώ είναι ό,τι το νοητό Εγώ θέλει. Με άλλα λόγια, το νοητό Εγώ δεσπόζει πάνω στις άλλες δύο υποστάσεις της ύπαρξής μας: Αυτό έχει, αυτό θέλει. Έτσι είναι, μολονότι δεν υπάρχει νοητό Εγώ χωρίς το αισθητό, που είναι ο φορέας του. Μια ζωή μόνο με το αισθητό Εγώ, είναι “φυτική”, όπως στους διασωληνωμένους, που έχουν χάσει οριστικά κάθε επαφή με το περιβάλλον τους. Κι ούτε υπάρχει ανθρώπινο νοητό Εγώ χωρίς το κοινωνικό, αφού το νοητό διαμορφώνεται σε σημαντικό βαθμό από το κοινωνικό, όπου το “θέλω” του νοητού Εγώ αντιπαρατίθεται με το “θέλω” της κοινωνίας που εσωτερικεύεται ως “πρέπει”. Το νοητό Εγώ δεσπόζει πάνω στις άλλες δύο υποστάσεις του όπως ο κύριος δεσπόζει στους δούλους του, μολονότι, χάρη στη δική τους δουλειά αυτός μπορεί να ζει.

Μια ανάλογη δομή υπάρχει στην κοινωνία. Το αισθητό της Εγώ αποτελείται από τα άτομα που την απαρτίζουν. Το κοινωνικό της Εγώ υπάρχει στη σχέση της με τις άλλες κοινωνίες. Και το νοητό της Εγώ είναι η αυτοσυνείδησή της, έτσι που καθένας αισθάνεται πως ανήκει σε μία (ή και περισσότερες αν δεν αποκλείονται αμοιβαία) κοινωνία. Εγώ π.χ. αισθάνομαι Έλληνας, Χριστιανός ορθόδοξος και γιατρός.

Η ανθρώπινη κοινωνία εξελίσσεται συνεχώς και ασταμάτητα. Μολονότι η εξέλιξη είναι συνεχής, διευκολυνόμαστε να την κατανοήσουμε αν τη διαιρέσουμε με συγκεκριμένους σταθμούς. Έτσι, ένας πρώτος σταθμός ήταν η μετάβαση από την τροφοσυλλογή στην τροφοπαραγωγή. Τότε γεννήθηκε η κοινωνία. Μ΄ αυτή τη μορφή προχωρούσε και βελτιωνόταν. Βασιζόταν στη μυική ισχύ ανθρώπων και ζώων, που παρήγαν τα αναγκαία για τη ζωή. Είχε πολλά σκαμπανεβάσματα στην πορεία της, αλλά κορυφώθηκε με την Αναγέννηση και το Διαφωτισμό που οδήγησαν στην πρώτη βιομηχανική επανάσταση. Σ΄ αυτήν η μυική ισχύς αντικαταστάθηκε από μηχανές. Ήδη διανύομε μια επόμενη βιομηχανική επανάσταση, στην οποίαν και η πνευματική ισχύς των ανθρώπων αντικαθίσταται από μηχανές. Σε κάθε περίοδο οι άνθρωποι παρήγαν όχι μόνον ό,τι ήταν αναγκαίο για την επιβίωση και την τέρψη τους, αλλά και κάτι ανεξάρτητο από αυτό, όπως είναι το παιχνίδι (που το βλέπομε στα μικρά όλων των ζώων), αλλά και η επιστήμη, η τέχνη και η ηθική που εμφανίζονται μόνο στους ανθρώπους. Το σχετικό βάρος ανάμεσα στις τρεις αυτές εκφάνσεις, που όλες μαζί τις ονομάζομε πολιτισμό, διέφερε στις αλληλοδιάδοχες περιόδους της κοινωνίας.

Πολιτισμός υπάρχει και στις πρωτόγονες ανθρώπινες ορδές, όπως τον βρίσκομε σε σπηλαιογραφίες και σε πρωτόγονα εργαλεία. Έφθασε όμως στο απόγειό του στην πολιτεία της αρχαιοελληνικής δημοκρατίας, όπου αναπτύχθηκαν αρμονικά η επιστήμη, η τέχνη και η ηθική. Δέσποζε τότε η κοινωνική συνείδηση, το νοητό Εγώ της κοινωνίας, που ήταν κυρίαρχο πάνω στο αισθητό στοιχείο της, που μεριμνούσε για την επιβίωση και στο κοινωνικό Εγώ της. Αναπτύχθηκαν η ιστορία, η φιλοσοφία, οι φυσικές επιστήμες, οι ανθρωπιστικές, οι ηθικές. Όλες παράλληλα, συμπληρώνοντας η μια την άλλη. Η κυριαρχία του νοητού Εγώ της κοινωνίας πάνω στις άλλες δύο υποστάσεις της συνοψίζεται από τον Περικλή, κατά τον Θουκυδίδη. “Φιλοκαλοῦμεν μετ΄ εὐτελείας” μας αρέσει το ωραίο (τέχνη), αλλά με ευτέλεια, χωρίς πολυτέλεια· ό,τι κάνομε επειδή είναι αναγκαίο, φροντίζομε να το κάνουμε ωραίο. Και συνέχιζε: “φιλοσοφοῦμεν ἂνευ μαλακίας“, φιλοσοφούμε, αναζητώντας την αλήθεια, όμως για κάποιο σκοπό, όχι για απλή αυτοϊκανοποίηση. Όλη αυτή την περίοδο στη διαμόρφωση της κοινής απόφασης των πολιτειών συμμετείχαν λιγότερο ή περισσότερο όλοι οι άνθρωποι, στην Ελληνική δημοκρατία περισσότερο από οπουδήποτε αλλού. Η δημιουργία του πολιτισμού όμως ήταν έργο των εκλεκτών, ακόμη και εκλεκτών δούλων (π.χ. Αίσωπος), όχι του συνόλου, που απολάμβανε τα αποτελέσματα αυτού του έργου. Οι υπόλοιποι ήταν απλώς χειρώνακτες, χωρίς ουσιαστική πνευματική συμμετοχή στην πολιτισμική ανάπτυξη.

Έτσι κι αλλιώς η κοινωνία προχώρησε στην πρώτη βιομηχανική επανάσταση. Πάλι υπήρχαν εκλεκτοί και πληβείοι με ποικίλες μορφές. Ακόμη και χωρίς την τυπική ιδιότητα του δούλου, οι πολλοί ήταν αναγκασμένοι να εργάζονται χειρωνακτικά πάνω από 12 ώρες το 24ωρο για να ζουν άνετα και ωραία οι λίγοι εκλεκτοί. Αυτοί οι τελευταίοι όμως ήταν που παρήγαν αξιόλογο πολιτισμό που ακόμη σήμερα μας ικανοποιεί. Οι άρχοντες της εποχής ήταν εκείνοι που, ως χορηγοί, επέτρεψαν να δημιουργηθούν έργα όπως εκείνα του Da Vinci, του Mozart, του Voltaire και τόσων άλλων, που απολαμβάνονταν από όλη την ανθρωπότητα.

Και φτάνομε στη σύγχρονη εποχή. Οι ανάγκες του αισθητού (σωματικού) Εγώ ικανοποιούνται περισσότερο από κάθε άλλη εποχή. Επεκτάθηκε το προσδόκιμο της επιβίωσης, μειώθηκαν η παιδική θνησιμότητα, ο λιμός, ο αναλφαβητισμός σε όλη την ανθρωπότητα. Όμως ποτέ άλλοτε δεν υπήρχε τόση διαφορά μεταξύ των ολοένα λιγότερων ολοένα περισσότερο πλούσιων και των ολοένα περισσότερων ολοένα φτωχότερων φτωχών. Η άρχουσα τάξη κυβερνά τον κόσμο και έχει ικανοποιητικά αμειβόμενους υπηρέτες τους επιστήμονες. Από τις τρεις εκδηλώσεις του πολιτισμού έχουν την πρωτοκαθεδρία οι φυσικές επιστήμες. Δικό τους έργο είναι η βελτίωση των συνθηκών επιβίωσης, που αφορά στο αισθητό Εγώ. Στηρίχτηκε, μεταξύ άλλων στον ανταγωνισμό, στον οποίον διαρκώς κάποιος προσπαθεί με κάθε μέσο να κυριαρχήσει πάνω στους άλλους εκμηδενίζοντάς τους με τον ένα ή τον άλλο τρόπο. Σ΄ αυτή την προσπάθεια κατάφερε να κατασκευάσει κάθε είδους “εργαλεία”, που μπορούν πια να κυριαρχήσουν όχι μόνο στα ζώα και στους αντιπάλους, αλλά και στο σύνολο της ζωής πάνω στον πλανήτη. Οι άνθρωποι πια δεν κάνουν ό,τι είναι αναγκαίο (για επιβίωση και τέρψη), αλλά ό,τι απλώς μπορεί να γίνει. Και για πρώτη φορά, οι άνθρωποι μπορούν να καταστρέψουν κάθε ίχνος ζωής πάνω σ΄ αυτό τον ευλογημένο πλανήτη. Και ποια είναι τα έργα πολιτισμού της σύγχρονης άρχουσας τάξης; Ομολογουμένως σχεδόν ανύπαρκτα, αν εξαιρέσουμε την επιστήμη.

Ο πλανήτης βαδίζει προς τον αφανισμό του. Η ελπίδα που απομένει είναι οι διανοητές που με τη σχετική ελευθερία που (ακόμη) διαθέτουν, αντέχουν να πουν όχι στους αφέντες τους, αποβλέποντας σε ένα καλύτερο κόσμο. Χωρίς την απειλή θερμοπυρηνικού ολέθρου, οικολογικής καταστροφής ή υποδούλωση στις μηχανές.

Ο ΑΛΛΟΣ

Δημήτρης Αντ. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com

Πρωινός Λόγος, Τρίκαλα, 1 Δεκεμβρίου 2022

Νομικά η άμυνα ορίζεται ως “υπεράσπιση ατόμου από άδικη και παρούσα επίθεση που δέχεται το ίδιο ή άλλο και η εξ αυτής προσβολή του επιτιθεμένου”. Ηθικά, είναι η μοναδική περίπτωση που δικαιολογείται βία. Χωρίς την άμυνα δεν αποσοβείται η βία, απλώς αλλάζει το θύμα. Ωστόσο, αυτό δεν είναι πάντα αρκετά σαφές στην πράξη. Σε κατεπείγουσες καταστάσεις, όπως τυπικά σε πόλεμο, δεν δίνεται χρόνος να κριθεί αντικειμενικά το άδικο μιας επίθεσης. Αυτό όμως που με απασχολεί σήμερα είναι η άμυνα για υπεράσπιση του “άλλου”, του τρίτου. Είμαι υπεύθυνος για μια ομάδα ευάλωτων ατόμων. Ένα άτομο είναι ιδιαίτερα βίαιο. Προσβάλλει βίαια συντρόφους του. Δε λείπουν τέτοια ακόμη και μεταξύ παιδιών. Υπάρχουν κατά διαστήματα σήμερα, εγκληματικές πράξεις, ακόμη και φόνοι, συμμορίας παιδιών απέναντι σε συγκεκριμένο παιδί (ως 12 ετών) ή ανήλικο (12-17 ετών).  Είμαι δάσκαλος ή αστυνομικός ή ακόμη και απλός τυχαίος πολίτης. Γίνομαι μάρτυρας σε άσκηση βίας απέναντι σε ένα πιο αδύνατο πρόσωπο. Ο μαθητής της 6ης δημοτικού ξυλοκοπεί ένα παιδί της 1ης. Τι κάνω; Ως ενήλικος είμαι πιο δυνατός σ΄ αυτή την περίπτωση, και μπορώ να επέμβω προστατεύοντας τον αδύναμο. Όταν όμως επιτιθέμενος είναι μια ομάδα 17χρονων, και εγώ, ο αστυνομικός, είμαι ήδη 50 ετών, δεν είμαι εγώ ο ισχυρότερος, ώστε να επιβάλω το φόβο και να προστατέψω το θύμα. Είναι τότε άμυνα να χρησιμοποιήσω βία, ακόμη και το όπλο μου, για να σταματήσω την επικίνδυνη, προφανώς άδικη και παρούσα, επίθεση κατά κάποιου τρίτου; Και σε κρατικό επίπεδο, είναι δικαιολογημένη η ενότητα των δυτικών δυνάμεων να συστρατεύονται με ακραία μέσα κατά μιας πολύ ισχυρής χώρας όταν επιτίθεται σε μια ασθενέστερη; Το θέμα της αμεσότητας δεν αμφισβητείται εύκολα. Το θέμα του αδίκου της πράξης είναι ενδεχόμενο να μην δίνεται χρόνος να διαπιστωθεί, λόγω της αμεσότητας του προβλήματος. Το ζήτημα του τρίτου, είναι ακόμη πιο δύσκολο. Θυμάμαι ένα καουμπόικο με τον John Wayne. Ο άοπλος δικηγόρος αντιμετωπίζει τον τρομοκράτη της περιοχής. Ο Τζων Γουαίην, ισχυρός άρχοντας του τόπου, έχει βρει μια ισορροπία με το ληστή. Ο δικηγόρος φθάνει αδιέξοδα να δεχθεί μονομαχία με το ληστή. Ο Τζων τον συμβουλεύει: “Σημάδεψε στην κοιλιά”. “Μα, όταν αυτός με σημάδευε, εσύ τον πυροβόλησες στο χέρι και με έσωσες!” “Ναι, αλλά τότε δεν σημάδευε εμένα!” Η υποχρέωση για υπεράσπιση του τρίτου δηλαδή είναι υποδεέστερη του εαυτού. Αν η υπεράσπιση του τρίτου αστοχήσει, ο επιτιθέμενος θα στραφεί προς εμένα και εγώ θα έχω δεύτερη ευκαιρία, ενώ αν αστοχήσει η υπεράσπιση του εαυτού μου, δεύτερη ευκαιρία δεν υπάρχει. Ναι, αλλά κάποιοι είναι επαγγελματικά, νόμιμα, υποχρεωμένοι να υπερασπίζονται κάποιον. Είναι αστυνομικοί, δάσκαλοι, σωματοφύλακες ή απλοί γονείς που ανατρέφουν τα παιδιά τους και οφείλουν να τα διδάξουν, ακόμη και με ποινή, όπως ένα χαστούκι, από τη βία που όλα τα παιδιά τείνουν να αναπτύσσουν, ιδίως στη ήβη.

Στην ενήβωση οι νέοι δείχνουν αυξανόμενη επιθετικότητα, με ανεπαρκή ακόμη ικανότητα αυτοελέγχου, που εγκαθίσταται με την ωριμότητα. Στο ζωικό βασίλειο, σ΄ αυτή την ηλικία τα παιδιά έχουν τόσες διατροφικές ανάγκες που δεν επαρκεί η τροφή που τους εξασφαλίζουν οι γονείς. Πρέπει λοιπόν να την αναζητήσουν μόνα τους, με όλους του κινδύνους που συνεπάγεται το κυνήγι. Ταυτόχρονα, αρχίζει η έκκριση ορμονών που τους σπρώχνει σε αναζήτηση ευχάριστων επαφών όχι πια με τους γονείς, αλλά με σύντροφο. Και για τους δύο λόγους επέρχεται η απεξάρτηση των παιδιών από τους γονείς, που επίσης δεν αντέχουν πια στην αφαίμαξη που τους επιβάλλει η υπερκατανάλωση των τέκνων που μεγαλώνουν. Ειδικά στον άνθρωπο, οι περιορισμοί που υφίστανται δεν προέρχονται μόνον από τις φυσικές ανάγκες, όπως η πείνα και ο ερωτικός ίμερος, αλλά και η κοινωνία που τους εξασφαλίζει ως ένα βαθμό από αυτές. Αυτό γίνεται όμως με κοινωνικούς περιορισμούς που υποκαθιστούν τους φυσικούς. Επομένως, υποχρέωση των γονιών είναι να εκπαιδεύσουν το παιδί τους όχι μόνο για την ικανοποίηση των φυσικών αναγκών τους, αλλά και για εκείνη των κοινωνικών. Γι αυτό, η κοινωνική ενηλικίωση γίνεται αργότερα από τη φυσιολογική. Για παράδειγμα, ενώ η γενετήσια ικανότητα αρχίζει γύρω στα 12-14 έτη, η κοινωνική ενηλικίωση αναβάλλεται για τα 15-17 σε διάφορες πολιτείες. Σ΄ αυτό το κενό οι σεξουαλικές ανάγκες των νέων είναι αδύνατο να σιγαστούν. Λύνονται είτε με (ανεπίσημο) σύντροφο, είτε με αυτοϊκανοποίηση είτε και, σε έσχατη εγκράτεια, με ονείρωξη. Στη λύση με σύντροφο, πάντα υπάρχει κάποιο ίχνος βίας. Στην παραδοσιακή κοινωνία, αυτή ήταν με πρωτοβουλία του αρσενικού, που με λόγια προκλητικά ή και με κάποια χειρονομία, προκαλούν το(η) υποψήφιο(α) σύντροφο. Αυτός(ή) μπορεί να ανταποκριθεί άλλοτε θετικά, αφού και σ΄ αυτόν(ήν) αρέσει η συντροφιά, είτε και αρνητικά, θεωρώντας τέτοια συμπεριφορά κακοποίηση ή σεξουαλική παρενόχληση, άδικα και άμεσα επιθετική. Τι γίνεται τότε, αν ο(η) ενοχλούμενος(η) αντιδράσει βίαια αμυντικά; Και αν εγώ που τυχαίνει να είμαι μάρτυρας της σκηνής, πώς πρέπει να δράσω; Το θύμα μπορεί πραγματικά να εμφανίζεται προκλητικό (ένδυση που τονίζει σωματικές διεγερτικές καμπύλες και κατάλληλες κινήσεις, λικνίσματα κλπ). Το κάνει ακριβώς επειδή επιδιώκει να προκαλέσει ικανό αριθμό ατόμων που επιζητούν συντροφιά και να έχει έτσι περισσότερες επιλογές. Πόσο φταίει τώρα ο άλλος;

Απόλυτη λύση δεν υπάρχει. Ο πρότυπος θρησκευτικός ήρωας Λωτ ζευγάρωσε και με τις δύο κόρες του. Ωστόσο, όσο λιγότερο αφίστανται οι κοινωνικοί νόμοι από τους φυσικούς, τόσο το καλύτερο. Για πολλούς αιώνες πατριαρχίας οι άνδρες είχαν κοινωνικούς ρόλους, επαγγελματικούς, πολιτικούς, πολεμικούς, όλες έξω από το σπίτι. Οι γυναίκες έμεναν πίσω, για να μη σβήσει η φωτιά, να φροντίζουν τα παιδιά και να είναι μοναδικές σύζυγοι του μοναδικού άντρα επιβήτορά τους. Κι αυτές ήταν που προπάντων εκπαίδευαν τα παιδιά. Στα ζώα οι μητέρες γίνονται επιθετικές και δεν επιτρέπουν σε κανέναν να πλησιάσει τα παιδιά τους, ούτε στον άγνωστο βιολογικό πατέρα τους που, στα σαρκοβόρα θα μπορούσε να τα καταβροχθίσει. Ο δεσμός της μητέρας με τα παιδιά γινόταν φυσικά με τα εξαρτημένα αντανακλαστικά που δημιουργούνται στο θηλασμό. Αργότερα και μεταξύ του πατέρα με τα παιδιά αναπτυσσόταν δεσμός χάρη στην αμοιβαία εξάρτηση εργασίας. Στη σύγχρονη κοινωνία, οι μητέρες είναι υποχρεωμένες και αυτές να εργασθούν κοινωνικά. Οφείλει η κοινωνία να οργανωθεί έτσι που να επιτρέπει σε έναν από τους δύο γονείς να βρίσκεται διαρκώς στο σπίτι με τα παιδιά. Εξάλλου, αναγνώριση κοινωνικής ενηλικίωσης πρέπει να γίνεται πιο κοντά στη βιολογική, με εντονότερη παιδεία από τα σχολεία. 

ΟΛΟΚΛΗΡΩΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ

Δημήτρης Αντ. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com

Κοινή Γνώμη, 29 Νοεμβρίου 2022

Ως ολοκληρωτικό καθεστώς ορίζεται η ανελεύθερη πολιτειακή κατάσταση σε ένα κράτος (Βικιπαίδεια). Ειδικότερα, ορίζεται ως ριζική καταστολή της πολιτικής και περιφρόνηση εκ μέρους της εξουσίας των ατομικών δικαιωμάτων του πολίτη και ως βασικό διακριτικό έχει τη διείσδυση της κεντρικής εξουσίας σε κάθε πτυχή της ατομικής ύπαρξης και δημιουργίας (H. Αrendt). Η αισθητή υπόσταση του Εγώ μας είναι αντικειμενικά αντιληπτή από το σύμπαν. Η κοινωνική υπόστασή του είναι επίσης αντικειμενικά αντιληπτή από το έλλογο περιβάλλον του, την κοινωνία στην οποίαν ανήκει. Η νοητή υπόστασή του όμως είναι υποκειμενικά αντιληπτή μόνο από αυτό το ίδιο και άβατη για το περιβάλλον της. Ο ολοκληρωτισμός λοιπόν επιδιώκει η κεντρική εξουσία να εισδύει και στο ίδιο το νοητό Εγώ μας. Το προσπαθεί με ποικίλα μέσα. Ένα είναι η παρακολούθηση. Τα σύγχρονα τεχνολογικά μέσα την καθιστούν δυνατή. Είτε μας αρέσει είτε όχι, όταν μιλάμε στο τηλέφωνο είναι σα να κουβεντιάζουμε στην Πλατεία Συντάγματος. Επιπλέον, ήδη από την εποχή του Lombroso θεωρήθηκε ότι κάποια φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά είναι ενδεικτικά για το αν κάποιος είναι εγκληματική προσωπικότητα ή όχι. Με τις σύγχρονες επιστημονικές γνώσεις ένας φυσιογνωμιστής μπορεί να εικάσει με αξιόλογη ακρίβεια ακόμη και τα συναισθήματα και τις σκέψεις και τις βουλήσεις μας. Με το λόγο μπορούμε να κρυβόμαστε αρκετά. Μπορεί να θλιβόμαστε, αλλά να λέμε ότι είμαστε χαρούμενοι. Όμως όταν κλαίμε προφανώς είμαστε λυπημένοι και όταν γελάμε χαρούμενοι. Και με τις υπόλοιπες εκδηλώσεις, τη “γλώσσα του σώματος”, κινήσεις χεριών, ολόκληρου του σώματος, ωχρίαση, ανατρίχιασμα, απώλειες ούρων και κοπράνων (κατουρήθηκε από το φόβο του ή του φύγαν από τη χαρά του κλπ) προδίδομε τι έχομε μέσα μας. Με κρυφές κάμερες μπορεί κάποιος να μας παρακολουθεί. Ουδείς άτρωτος. Πρόσφατα ζούμε το θόρυβο για την παρακολούθηση από κρατική υπηρεσία, με την ευθύνη του πρωθυπουργού, υπεύθυνου για την τήρηση των ατομικών δικαιωμάτων, ενός Ευρωβουλευτή, που εξελίχθηκε σε αρχηγό κόμματος. Και ο ομολογουμένως υπεύθυνος αρνείται να δώσει λεπτομέρειες, όπως για ποιες κατηγορίες θεωρήθηκε ύποπτος ο Ευρωβουλευτής, ενώ εμείς θα κληθούμε να ψηφίσουμε το κόμμα του θύματος με την υποψία ότι είναι ύποπτος για αντεθνικές τοποθετήσεις του. Από την άλλη, για παρόμοιους λόγους, πολλοί ζητούν να εξαιρεθούν από τέτοιες παρακολουθήσεις υπεύθυνα πρόσωπα, κυβερνητικά, βουλευτικά κλπ. Όμως γιατί να έχουν οι άρχοντες τέτοια προνόμια που δεν τα έχουν οι κοινοί πολίτες; Εξάλλου, είναι γνωστό ότι ο Καραμανλής ο πρώτος παρακολουθούνταν από ξένη πρεσβεία. Το υποπτεύθηκε και παγίδεψε τους ξένους. Σε προσυνεννοημένη συνομιλία με τον υπουργό του των εξωτερικών συζήτησε ψευδώς σχέδιο απαγκίστρωσης από την ξένη δύναμη. Την άλλη στιγμή τον κάλεσε για εξηγήσεις η ξένη πρεσβεία πέφτοντας στην παγίδα και αποκαλύπτοντας έτσι ότι παρακολουθούσε τον πρωθυπουργό μιας συμμαχικής χώρας. Ακόμη και τη Γερμανίδα A. Merkel παρακολουθούσε η κυρίαρχη δύναμη. Δεν έλυσα το πρόβλημα. Οι παρακολουθήσεις, και μάλιστα κρυφές, είναι αναγκαίες για να γνωρίζουμε τι κάνουν και τι σκέφτονται επικίνδυνες δυνάμεις, κράτη, οργανισμοί, άνθρωποι κλπ. Εξάλλου, είναι αδύνατο πια να προφυλαχτούμε από αυτές.

Η επίδραση στο νοητό κόσμο των πολιτών δεν σταματά στην απλή παρακολούθηση, αλλά προχωρεί και στον επηρεασμό του, με όργανα τα ποικίλα δικτυακά μέσα ενημέρωσης. Λογοκρισία, εκτροπή του ενδιαφέροντος από τα σημαντικά στα ασήμαντα, διάδοση ψευδών ειδήσεων σε πρώτη φάση. Ακολουθεί ο παραδειγματισμός. Τα πιο ανεξάρτητα, ανθεκτικά πνεύματα φυλακίζονται, εξοστρακίζονται, εκτελούνται (ψευδο)νόμιμα ή με δολοφονία.

Στη βάση του ολοκληρωτισμού συνηθίζομε να χαρακτηρίζουμε τα ποικίλα πολιτεύματα. Οι “δικτατορίες” (έστω και υποκριτικά εκλεγόμενες) είναι ολοκληρωτικές, οι “δημοκρατίες” έστω και κατ΄ όνομα (πραγματικά μοναρχίες ή ολιγαρχίες), είναι ελεύθερες. Ας δούμε μερικά παραδείγματα διώξεων και απαγορεύσεων από όλα τα πολιτεύματα. Ναζισμός σε όλες τις εκφάνσεις του. ΕΣΣΔ: Д. Šostakovič, Б. Пастернак, А. Солжени́цын, А. Са́харов, Л. Троцкий‎. ΗΠΑ: P. Picasso, A. Miller, C. Chaplin,  B. Russell, J. Rosenberg, εκτελεσμένος στη βάση χαλκευμένων κατηγοριών (1953). Στην πολιτεία Indiana εμποδίστηκε η αναφορά στον Ρομπέν των Δασών στα σχολικά βιβλία, διότι ήταν… κομμουνιστής (1953). Δολοφονίες 4 Προέδρων δημοκρατίας. Ευρώπη, άπειρα παραδείγματα. F. G. Lorca, Μ. Θεοδωράκης. Τουρκία: πλήθος πολιτικών αντιπάλων, δημοσιογράφων, συγγραφέων στη φυλακή ή φυγάδες. Αρχαία Κόρινθος: Περίανδρος ο Κορίνθιος, ανόρθωσε υποδειγματικά την πολιτεία του, αλλά στήριξε την εξουσία του στην εξόντωση όποιου πήγαινε να ξεχωρίσει από τους πολίτες του. Αθηναϊκή δημοκρατία: Αισχύλος, Θουκυδίδης και πολλοί άλλοι πέθαναν στην εξορία και ο Σωκράτης εκτελέστηκε με το κώνιο. Οι διωγμοί των θεωρούμενων αντιπάλων του καθεστώτος δεν έλειψαν.

Αν όμως υπάρχει ολοκληρωτισμός σε όλα, ακόμη και σε πρότυπα, δημοκρατικά καθεστώτα, το φαινόμενο είναι σε μεγάλο βαθμό ανεξάρτητο από το πολίτευμα. Αιρετική μου φαίνεται η σκέψη. Αλλά το ίδιο αιρετική δεν είναι και η σκέψη ότι ο πόλεμος, το μεγαλύτερο κακό του ανθρώπινου είδους, είναι ανεξάρτητο από τα καθεστώτα που τον κάνουν; Κι όμως σε μερικές περιπτώσεις, τον πόλεμο, βία κοινωνίας εναντίον άλλων κοινωνιών, σε αντίθεση με τον ολοκληρωτισμό, βία εναντίον ατόμων και ιδεών, τον δεχόμαστε, κάποτε μάλιστα, αν είμαστε νικητές, καμαρώνομε γι΄ αυτόν.

Στα αγελαία, όπως είναι τα περισσότερα ζώα που βλέπομε γύρω μας, δεν υπάρχει ούτε πόλεμος ούτε ολοκληρωτισμός. Στα κοινωνικά όμως υπάρχει πόλεμος, μεταξύ κοινωνιών του ίδιου είδους. Είναι γνωστές επικές, εξοντωτικές μάχες μεταξύ μελισσών για την κατοχή του μελιού. Ο πόλεμος δηλαδή είναι εγγενής ιδιότητα των κοινωνιών. Όμως δεν έχω ακούσει για ολοκληρωτισμό στις κοινωνίες των εντόμων. Δεν τον  χρειάζονται.

Ο άνθρωπος δεν είναι ούτε αγελαίο ούτε κοινωνικό ζώο. Είναι πολιτικό (Αριστοτέλης). Μόνος του επιλέγει πόσο αγελαίος και πόσο κοινωνικός θα είναι. Στα κοινωνικά ζώα η συμπεριφορά των ατόμων γίνεται “φύσει”, με τα κατάλληλα συγγενή (φυσικά) αντανακλαστικά. Ο άνθρωπος αντί γι΄ αυτά στηρίζεται σε αντίστοιχα επίκτητα, εξαρτημένα, αντανακλαστικά, και μάλιστα δευτεροβάθμια, που του εξασφαλίζουν σχεδόν απεριόριστες δυνατότητες μάθησης. Το σύνολό τους αποτελεί την παιδεία των πολιτών. Υπεύθυνη γι΄ αυτήν είναι γονείς, δάσκαλοι, κράτος.

Ο ολοκληρωτισμός παρακάμπτοντας χρονοβόρες διαδικασίες είναι πιο αποτελεσματικός σε ώρες κρίσης (πόλεμος κλπ), επομένως απαραίτητος. Ένα  πραγματικά δημοκρατικό κράτος διαφέρει από τα υπόλοιπα στο ότι ο ολοκληρωτισμός εφαρμόζεται κάτω από τον έλεγχο του λαού. Ο ίδιος ο λαός ορίζει τα όρια του και τη διάρκειά του, χωρίς να χάνει ποτέ τον έλεγχο πάνω σε κείνους που τον ασκούν, όχι στις γνώσεις που έχουν αποκτήσει, που θα ήταν επικίνδυνο. Μη κυβερνητική επιτροπή, διορισμένη από το λαό (δημοψήφισμα ή βουλή κληρωμένων βουλευτών), ασκεί την εποπτεία.