Δημήτρης Αντ. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com
Πρωινός Λόγος, Τρίκαλα, 2 Φεβρουαρίου 2023
Επανειλημμένα έχω γράψει για την ελευθερία. Συχνά θεοποιείται. Θεωρείται από πολλούς πως αυτή είναι Ο σκοπός του ανθρώπου και της κοινωνίας. Συνδυάζεται με τη βία. “Σε γνωρίζω από την κόψη που με βια μετρά τη γη”. Της αντιπαρατίθεται η ισότητα που συχνά επιδιώκεται με παρόμοια βία. Τι εννοούμε όμως ελευθερία; Και έχει όρια;
Σε γενικές γραμμές λέγοντας “ελευθερία” εννοούμε να μπορούμε να κάνουμε ό,τι θέλομε. Με μια, σα μαθηματική, έκφραση, Ελευθερία = Μπορώ – Θέλω. Ικανοποίηση της βούλησης βρίσκεται σε κάθε ορισμό της ελευθερίας. Ο Αριστοτέλης την ορίζει: “Ἓν μὲν τὸ ἐν μέρει ἂρχειν καὶ ἂρχεσθαι…ἓν δὲ τὸ ζῆν ὡς βούλεταἱ τις“, προσπαθώντας να τη συμβιβάσει με την ισότητα, το να άρχει και να άρχεται καθένας.
Η ύπαρξή μας έχει τρεις υποστάσεις: μια αισθητή από το περιβάλλον της, μια νοητή αντιληπτή μόνο από τον εαυτό της και μια σε σχέση με το έλλογο περιβάλλον της, την κοινωνία. Οι δύο υπάρχουν σε όλα τα ζώα, έστω και αν δεν μπορούμε να αποδείξουμε άμεσα τη νοητή συνιστώσα, αφού είναι προσιτή μόνον από τον εαυτό της. Τέτοια είναι τα αγελαία. Κάποια ζώα, ιδίως έντομα (μέλισσες, μυρμήγκια κλπ), ζουν υποχρεωτικά κοινωνικά, όπου με φυσικά αντανακλαστικά, τα άτομα είναι υποχρεωμένα να ζουν επιτελώντας διαφορετικό έργο καθένα, αλλά συμβάλλοντας σε κοινό για όλα σκοπό. Αυτός είναι κυρίως η εξασφάλιση των αναγκαίων για τις περιόδους ένδειας, που εξαρτώνται από φυσικούς παράγοντες (ξηρασία, κατακλυσμός κλπ). Οι άνθρωποι είμαστε το μόνο είδος που, αναπτύσσοντας έξεις και μάθηση με λεκτική μεταβίβαση των έξεών μας σε άλλους ομοειδείς, μπορούμε να επιλέγουμε πόσο αγελαία ή κοινωνικά επιθυμούμε να ζούμε. Δεν είμαστε κοινωνικό, είμαστε πολιτικό, ζώο.
Τους φυσικούς νόμους είναι αδύνατο να τους καταργήσουμε. Όλα τα ζώα συμπεριφέρονται αντιμετωπίζοντας τις προκλήσεις του περιβάλλοντος και υπείκοντας σε εσωτερικές ώσεις, περιοδικές σαν ταλαντώσεις. Και τα δύο υπακούουν σε φυσικούς νόμους. Το νεογνό είναι αδύνατο να επιβιώσει μόνο του. Χάρη στη συμπληρωματική κατασκευή (στα θηλαστικά, προεξοχή μαστικής θηλής, κοιλότητα βρεφικού στόματος) και στα αμοιβαία αντανακλαστικά που χαρίζουν αισθητηριακή ηδονή και εσωτερική ικανοποίηση (χορτασμός βρέφους, αποσυμφόρηση μητέρας) αναπτύσσεται ο ισχυρός δεσμός μητέρας τέκνου. Καθώς μεγαλώνει και δυναμώνει το παιδί, αυξάνονται οι ανάγκες του, αλλά και η ικανότητα να τις ικανοποιεί μόνο του, χωρίς τη μητέρα. Σε κάποια φάση, καθώς ενηλικιώνεται, οι φυσικοί νόμοι αρχίζουν να παράγουν μέσα του κατάλληλες ουσίες (γεννητικές ορμόνες) που δημιουργούν πρωτόγνωρες εσωτερικές περιοδικές παρορμήσεις, τον ερωτικό ίμερο. Είναι υποχρεωτικές. Στην αρχική φάση υπάρχει αυτοϊκανοποίηση, με αυτάρκεια και αισθητηριακή ηδονή, όπως έχει μάθει ο έφηβος να κάνει και για την ικανοποίηση των αναγκών επιβίωσης. Σύντομα όμως προχωρεί σε αμοιβαία ικανοποίηση με σύντροφο. Αν, με ακραία εγκράτεια, το αποφύγει, η αισθητηριακή ευχαρίστηση γίνεται αυτόματα με ονειρώξεις. Το εκούσιο ή ακούσιο αποτέλεσμα της αμοιβαίας ικανοποίησης είναι η δημιουργία απογόνων, η διαιώνιση του είδους.
Ο άνθρωπος, με τη δυνατότητα επιλογής, οργανώθηκε σε κοινωνία. Τώρα η αμοιβαία επαφή μεταξύ των μελών της κοινωνίας συνεπάγεται ανετότερη επιβίωση. Αντί της συλλογής και θήρας της τροφής, υπάρχει η καλλιέργεια και η εκτροφή ζώων. Η αναπαραγωγή γίνεται με τον ίδιο τρόπο στα αγελαία ζώα και στον άνθρωπο. Όμως τώρα εκτός από την δυνητική συνέπεια της αισθητηριακής ηδονής, την απρόβλεπτη γέννηση παιδιών, υπάρχει και η παραγωγή πνευματικών δημιουργημάτων. Οι φυσικοί περιορισμοί αντισταθμίζονται με αντιμετώπιση των περιορισμών που επιβάλλουν οι φυσικοί νόμοι (φωτιά, τροχός, πτητικές συσκευές κλπ). Αυτή είναι η διαρκώς αλληλοπροστιθέμενη κοινωνική γνώση, η επιστήμη. Η συναισθηματική ικανοποίηση συμπληρώνεται όχι μόνο με το χορτασμό και την αποσυμφόρηση από τα περιττά, αλλά και με δημιουργία έργων τέχνης, εικαστικής στο χώρο και παραστατικής στο χρόνο, που τέρπουν και ενώνουν συναισθηματικά μεταξύ τους τα μέλη της κοινωνίας. Το βαρύ τίμημα για όλα αυτά είναι η δημιουργία του τρίτου μεγάλου κοινωνικού επιτεύγματος, της ηθικής. Η ηθική, είτε αυτόματη, είτε οργανωμένη σαν δίκαιο, περιορίζει τις δραστηριότητές μας, μειώνει την ελευθερία μας. Στην παραπάνω εξίσωση, το “μπορώ” σημαίνει “δύναμαι”, ως προς το αισθητό Εγώ μας, και “επιτρέπεται” ως προς το κοινωνικό. Αλλά και το “θέλω” είναι αυτό που πηγάζει από τις φυσικές επιταγές, προκλήσεις του περιβάλλοντος και αυτόματες ταλαντώσεις της βούλησής μας, και από το σχεδιασμό σκοπού, τη δημιουργία μιας παράστασης που επιδιώκεται η υλοποίησή της και από το μέλλον υπαγορεύει το παρόν μας. Για την ανάπτυξη και τη δημιουργία των πνευματικών έργων, ιδίως της επιστήμης, τα μέλη της κοινωνίας είναι αναγκασμένα να ειδικευτούν, κι αυτό σημαίνει πιο αποδοτική εργασία καθενός σε συγκεκριμένο τομέα, αλλά για τους λοιπούς τομείς, μεγαλύτερη εξάρτηση από τους άλλους. Μείωση της κοινωνικής ελευθερίας επομένως.
Με το να μην κάνω ό,τι πιέζομαι από τους άλλους δεν είναι ελευθερία. Ελευθερία υπάρχει όταν κάνω ό,τι εγώ θέλω. Αυτονόητο κώλυμα είναι να μην θίγει η δική μου ελευθερία το “θέλω” των άλλων, που εγώ νιώθω σαν “πρέπει”. Οι δυνατές λύσεις είναι τότε τρεις: α) μίμηση, δηλαδή προσαρμογή στη θέλησή των άλλων· β) σύγκρουση και ο ισχυρότερος επιβάλλει τη βούλησή του στον αντίπαλο· γ) συνεργασία με αποτέλεσμα τη δημιουργία νέου έργου που ικανοποιεί αμφοτέρους. Από τις τρεις λύσεις, η ελευθερία αντιστοιχεί μόνο στην τρίτη. Δεν υπάρχει ελευθερία του καθενός, αν δεν υπάρχει ελευθερία σε όλους. Και δεν υπάρχει ελευθερία, παρά μόνο με συμπληρωματική λειτουργία και αλληλεξάρτηση. Από τα κίνητρα του ανθρώπου το κορυφαίο είναι η αυτοπραγμάτωση (Maslow). Ο άνθρωπος, μόνος από τα ζώα, σχηματίζει σκοπό και επιδιώκει την πραγμάτωσή του. Έτσι, είναι το μόνο ζώο που η αιτία της συμπεριφοράς του μπορεί να βρίσκεται στο μέλλον. Φυσικά, η παράσταση του σκοπού είναι ήδη παρούσα. Η επιδίωξη της αυτοπραγμάτωσης προϋποθέτει στοιχειώδη ικανοποίηση των αναγκών του αισθητού και του κοινωνικού Εγώ. Ωστόσο, η ελευθερία σχετίζεται ακριβώς με την επιδίωξη σκοπού. Η άσκοπη περιφορά δεν είναι ελευθερία. Κανένας δεν είναι πραγματικά ελεύθερος αν δεν πειθαρχεί πρώτιστα στον εαυτό του. Ξεκινώ να πάω στο θέατρο. Στο δρόμο συναντώ ένα φίλο που με παρακινεί να πάμε σε ένα μπαράκι. Καλά, δεν είμαι ελεύθερος να κάνω ό,τι θέλω, να τριγυρνώ όπου νάναι και να απολαμβάνω το τι κάνω; Η απάντηση είναι προφανώς αρνητική. Το τυχαίο περιστατικό δεν αποκλείεται να είναι το δόλωμα στο αγκίστρι που με έλκει να το φάω ή, έστω, να με παρεκκλίνει από το σκοπό που μόνος μου έχω θέσει στον εαυτό μου.
Δημήτρης Α. Σιδερής 