Δημήτρης Αντ. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com
Ηπειρωτικός Αγών, 14 Ιανουαρίου 2023
Η επιστήμη στοχεύει στην Αλήθεια, όπως η τέχνη στην Ομορφιά και η ηθική στην Αρετή. Έχει σχέση με τη γνώση ίδια που έχει η κοινωνία με το άτομο. Υπάρχουν ποικίλα είδη αλήθειας, όπως εκείνη που πηγάζει από τη γνώση και εκείνη που πηγάζει από την πίστη. Η τελευταία αναπτύσσεται μέσα μας, σα να μας φυτεύτηκε από μια υπερβατική αρχή, είναι σημειακή, χωρίς σφάλμα, και ακλόνητη. Αντίθετα, η επιστημονική αλήθεια υπάρχει εκεί όπου διασταυρώνονται το αισθητό με το νοητό, η θεωρία με την εμπειρία, η υπόθεση με την παρατήρηση, περιβάλλεται από μια άλω μετρήσιμου σφάλματος και είναι έτοιμη να αναθεωρηθεί μόλις προκύψουν νέα δεδομένα. Η πίστη, επειδή δεν εξαρτάται από τον αισθητό κόσμο, δεν είναι διαθέσιμη ίδια σε όλους, ενώ όταν βρεθεί σε αντίθεση με την αισθητή πραγματικότητα καταρρέει εξολοκλήρου. Παρά ταύτα, ακόμη και η επιστημονική αλήθεια δεν στερείται από αυθαίρετες πίστεις, προκαταλήψεις. Η περισσότερο επιστημονική αλήθεια είναι, θεωρείται, η γεωμετρία και τα μαθηματικά. Ξεκινούν από έναν αυθαίρετο ορισμό σα συμβόλαιο για να συνεννοούμαστε. Π.χ. ευθεία ορίζεται η συντομότερη γραμμή μεταξύ δύο σημείων. Από τη στιγμή όμως που χρησιμοποιώ τη λέξη “συντομότερη”, υπονοώ κάποια κίνηση. Αλλά η κίνηση είναι αισθητή, όχι νοητή. Έτσι, ο φαινομενικά νοητός, από αυθαίρετη σύμβαση, ορισμός μπορεί να έχει σφάλμα. Ο συντομότερος δρόμος μεταξύ των δύο σημείων στην αριστερή εικόνα είναι μια ίσια γραμμή. Αν όμως μέρος της διαδρομής είναι ένας βάλτος και η πορεία γίνεται εκεί βραδύτερη, ο συντομότερος δρόμος περιλαμβάνει μακρότερη διαδρομή στην ταχεία περιοχή και βραχύτερη στη βραδεία. Είναι η τεθλασμένη λοιπόν (σχήμα δεξιά).
Η επιστημονική σκέψη οικοδομείται σε πολλά επίπεδα. Το πρώτο ενδέχεται να είναι η παρατήρηση των ποικιλόμορφων φαινομένων που ο επιστήμονας προσπαθεί να τα καταγράψει όσο πιο πιστά μπορεί και στη συνέχεια να τα ταξινομήσει, να τα κατατάξει σε είδη. Πρέπει ο επιστήμονας να σκεφθεί ένα κριτήριο με το οποίο θα μπορέσει να έχει την ταξινόμηση όσο γίνεται πιο σαφή, στεγανή. Γράφω “όσο γίνεται”, διότι το απόλυτο αποκλείεται. Ο C. Linné μελέτησε έναν απίθανο αριθμό φυτών και τα ταξινόμησε σε είδη. Αυτό σημαίνει ότι φυτά που ανήκαν στο ίδιο είδος του Λινέου μπορούν να διασταυρώνονται και πολλαπλασιάζονται μεταξύ τους, αλλά όχι με φυτά άλλου είδους. Ακόμη και αυτή η ταξινόμηση δεν είναι απόλυτη. Άλλο είδος το άλογο και άλλο το γαϊδούρι. Όμως διασταυρώνονται και γεννιέται μουλάρι.
Η κατηγοριοποίηση συνεχίζεται σε ανώτερο επίπεδο, σε γένη, οικογένειες κλπ. Επιτελώντας τέτοιο έργο ο επιστημονικός νους φθάνει στο σημείο να κατηγοριοποιήσει στην ίδια ομάδα είδη πολύ διαφορετικά. Κι αυτό γεννά τη σκέψη της αιτιολογικής σχέσης τους. Είτε το ένα είναι αιτία του άλλου είτε και τα δυο έχουν κοινή μια τρίτη αιτία. Η αναζήτηση της αιτίας επομένως είναι το επόμενο επίπεδο στην επιστημονική σκέψη. Ο I. Newton βλέποντας, λέγεται, να πέφτει ένα μήλο από μια μηλιά συμπέρανε πως η πτώση των αντικειμένων πάνω στη γη υπάκουαν σε κοινό νόμο με την κίνηση των πλανητών στον ουρανό. Ασύλληπτη επιστημονική σκέψη.
Διαβάζω τελευταία τη “Νεοελληνική Γραμματική της Δημοτικής”, έκδοση 1941, του μεγάλου επιστήμονα φιλολόγου Μ. Τριανταφυλλίδη. Ανάμεσα στ΄ άλλα περιγράφει τις ποικίλες καταλήξεις των λέξεων της δημοτικής με εξαιρετική λεπτομέρεια και πληρότητα. Ωστόσο, δεν προχωρεί παραπέρα, δεν αναζητεί πάντοτε αιτίες, γιατί αυτή η κατάληξη και όχι άλλη. Η αναζήτηση φιλολογικών αιτίων είναι πια επιστημονικό έργο της ετυμολογίας. Αυτή η ιστορία με έβαλε σε σκέψεις. Η Νεοελληνική Γραμματική Τριανταφυλλίδη που διδάσκεται σήμερα στο σχολείο έχει περί τις 250 σελίδες, ενώ η έκδοση 1941 έχει περί τις 450. Έχουν απαλειφθεί κυρίως εκείνα τα λίγα, αλλά ουσιαστικά, μέρη που ασχολούνται με την αιτία των φαινομένων. Έτσι, ο μαθητής, αντί να μαθαίνει την επιστήμη της Γραμματικής, μαθαίνει την τεχνολογία της. Και γενικότερα, η παιδεία μας σήμερα στηρίζεται στη δημιουργία θησαυρού τεχνολογικών γνώσεων και όχι στην αναζήτηση αιτίων, στην απομνημόνευση μάλλον παρά στη λύση προβλημάτων. Οι γνώσεις όμως αλλάζουν, ενώ η σκέψη έχει πολύ μεγαλύτερες αντοχές. Σε λίγο, ό,τι έμαθε θα του είναι άχρηστο. Χρήσιμο θα του ήταν να έχει μάθει να σκέφτεται, να κρίνει, να λύνει προβλήματα.
Η επιστήμη όμως δεν στέκει μακριά, αυθύπαρκτη πάνω στο βάθρο της. Υπάρχει για να υπηρετεί ανάγκες της ανθρωπότητας. Όπως οι άνθρωποι αποφασίζομε τους κοινωνικούς νόμους και αυτοί μας υπαγορεύουν πώς να συμπεριφερθούμε, έτσι υπάρχει αλληλεπίδραση μεταξύ κοινωνικών αναγκών και επιστήμης. Είμαστε υποχρεωμένοι, θέμε-δε-θέμε, να υπακούμε σε νόμους, φυσικούς και κοινωνικούς. Στη δημιουργία των τελευταίων, όχι των πρώτων, συμβάλλομε και μείς αλλά είναι κι οι δυο το ίδιο υποχρεωτικοί. Η επιστήμη λοιπόν επιδιώκει να βρει τρόπους να αντισταθμίζονται οι ανεπιθύμητοι νόμοι. Με τη φωτιά το κρύο, με τον τροχό η τριβή, με αερόστατα, αεροπλάνα, πυραύλους η βαρύτητα. Κι ακόμη να ανακαλύπτει τρόπους να διαμορφώνονται οι κοινωνικοί νόμοι έτσι που να διευκολύνουν την ικανοποίηση των κοινωνικών αναγκών μας. Σ΄ αυτό το επίπεδο η επιστήμη έχει υπηρέτη της την τεχνολογία. Και ο επιστήμονας πρέπει να έχει επικοινωνιακές ικανότητες για να μεταφέρει τη γνώση στους ενδιαφερομένους. Έξω από την επικοινωνία με συνεπιστήμονές του, πρέπει να μιλάει στο κοινό με όσο γίνεται μεγαλύτερη σαφήνεια μεταφράζοντας την επιστημονική ορολογία σε κοινή γλώσσα, να την εκφράζει χρησιμοποιώντας τους νόμους της γλώσσας, όπως είναι η χρήση βραχειών προτάσεων, βραχειών, κοινόχρηστων λέξεων, σωστή σύνταξη, γραμματική κοκ. Και γραπτά μεταφέροντας με όσο γίνεται απλό και πιστό τρόπο την ακουστή γλώσσα σε ορατή γραφή. Έχοντας στη διάθεσή του αυτός έτσι την επιστημονική γνώση μπορεί να κρίνει και να αποφασίσει αν π.χ, προτιμά μια άμεση ικανοποίηση πρόσκαιρων επιθυμιών του ή μια απώτερη, αλλά πιο αβέβαιη, ικανοποίηση σκοπών που έχουν μονιμότερο αποτέλεσμα. Αν προτιμά π.χ. τη θεραπεία όταν αρρωστήσει ή την πρόληψη όσο είναι υγιής. Ο άνθρωπος, μόνος από τα ζωντανά πλάσματα, έχει το προνόμιο να επιλέγει και αποφασίζει αυτός.
Ο άνθρωπος φύσει του ειδέναι ορέγεται (Αριστοτέλης). Τι γίνεται όταν ένας επιστήμονας προχωρήσει σε ανακαλύψεις που δεν ικανοποιούν την κοινωνία; Πρόσφατα, ο P. Luckey, ευφυής επιστήμονας, υποστηρικτής του D. Trump, σχεδίασε ένα ηλεκτρονικό παιχνίδι στο οποίο ο παίκτης προσπαθεί να νικήσει ο ηλεκτρονικός ήρωάς του. Αν όμως χάσει, ενεργοποιείται ένας κομβικός μηχανισμός δεμένος στη ζώνη του παίκτη και αυτός σκοτώνεται! Είναι γνωστή η ιστορία επιστημονικής φαντασίας του Frankenstein. Πόσο η κοινωνία πρέπει να επεμβαίνει στο έργο ενός επιστήμονα;
Δημήτρης Α. Σιδερής 