ΑΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΤΙΑ

Δημήτρης Αντ. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com

Πρωινός Λόγος, Τρίκαλα, 17 Νοεμβρίου 2022

Διαβάζοντας το βιβλίο κάποιου ειδικού στις πολιτικές επιστήμες, συνάντησα τον όρο “απροσδιοριστία”. Το βικιλεξικό γράφει πως απροσδιοριστία είναι ο μη προσδιορισμός μιας έννοιας ή ενός μεγέθους. Στην κβαντομηχανική η αρχή της απροσδιοριστίας δηλώνει πως ένα ζεύγος τιμών φυσικών ποσοτήτων ενός σωματιδίου, όπως η θέση και η ταχύτητα ή ορμή του, δεν μπορούν να προβλεφθούν με ακρίβεια που σημαίνει ότι με όσο μεγαλύτερη ακρίβεια προσδιορίζεται η θέση, τόσο πιο μεγάλο είναι το πιθανό σφάλμα στην πρόβλεψη της ορμής και αντίστροφα. Στη φιλοσοφία και κοινωνιολογία σημαίνει (Max Weber) την αποτελεσματική τυχαιότητα ύστερα από ένωση πολλών κανονικοτήτων ή πιο απλουστευμένα παρέκκλιση από τον επιστημονικό κανόνα. Αυτό, ομολογώ, δεν το πολυκαταλαβαίνω.

Πολλές φορές έχω παρουσιάσει τους θεμελιώδεις νόμους της κλασικής φυσικής να ισχύουν αναλογικά και σε άλλα γνωστικά πεδία. Αρκεί να αλλάξει κάποιος το βασικό μέγεθος και οι σχέσεις ισχύουν. Ταχύτητα σημαίνει πόσο γρήγορα αλλάζει ένα διάστημα που διανύομε. Στην οικονομία, ταχύτητα είναι πόσο γρήγορα παράγομε ποικίλα αγαθά δηλαδή παραγωγικότητα. Αντίστοιχα, επιτάχυνση σημαίνει στη φυσική πόσο γρήγορα αλλάζει η ταχύτητα, στην οικονομία το πόσο γρήγορα αλλάζει η παραγωγικότητα που ονομάζεται ανάπτυξη. Παρόμοια, έχω συζητήσει το ανάλογο των εμποδίων στην κίνηση, τριβή, αδράνεια, ελαστικότητα, που είναι σαφή στη φυσική, αλλά ισχύουν και στις κοινωνικές επιστήμες. Αδράνεια π.χ. σημαίνει την επιδίωξη σιγουριάς, εμπόδιση στην αλλαγή, ακόμη και όταν η νέα κατάσταση που θα προκύψει είναι καλύτερη. Ένα μέγεθος όμως μένει ίδιο και στη φυσική και στην κοινωνιολογία: η Ενέργεια. Ένα κράτος που διαθέτει άφθονη ενέργεια είναι ισχυρότερο από άλλα που δεν διαθέτουν. Κάποτε, όταν βασίλευε ο ατμός, τα Ευρωπαϊκά κράτη που διέθεταν γαιάνθρακες κυριάρχησαν σε όλη την Υφήλιο. Τώρα που η ενέργεια εξαρτάται από το πετρέλαιο και το αέριο, που η Ευρώπη δεν τα διαθέτει, η (δυτική) Ευρώπη παρακμάζει με ταχύ ρυθμό. Η φυσική ορολογία είναι πιο εύκολα κατανοητή, καθώς τα αντίστοιχα φαινόμενα είναι αντιληπτά με τις αισθήσεις μας, είτε γυμνές είτε με ποικίλα όργανα που μεγεθύνουν τη διακριτική ικανότητά τους.

Να επανέλθω όμως, τι σημαίνει απροσδιοριστία στις κοινωνικές επιστήμες, όπου τη βλέπω και δεν καταλαβαίνω τι εννοεί. Γίνεται σαφέστερη η έννοια αν ισχύει η αναλογία με τη Φυσική. Στη φυσική η απροσδιοριστία σημαίνει ότι η μέτρηση ενός μεγέθους, επηρεάζει, αυξάνει ή μειώνει, το μέγεθος. Και επομένως είναι αδύνατο να προσδιορίσουμε ακριβώς πόσο μεγάλο είναι. Ε, λοιπόν, το ίδιο ισχύει και στις κοινωνικές επιστήμες. Είμαι πολύ πλούσιος και θέλω να γίνω πάμπλουτος. Απλό. Με τα λεφτά μου οργανώνω μια μέτρηση των ποικίλων παραμέτρων σε όλα τα χρηματιστήρια του κόσμου και με αυτά τα δεδομένα μπορώ να προβλέψω με ακρίβεια την πορεία των τιμών τους. Ναι, αλλά και μόνο το γεγονός ότι μετρώ τα στοιχεία των χρηματιστηρίων σε Νέα Υορκη, Λονδίνο, Τόκιο, Χογκ Κογκ κλπ, θα αναστατώσει την πορεία των χρηματιστηρίων. Έτσι είναι αδύνατο να προσδιορίσω με ακρίβεια ποια θα είναι πορεία της οικονομίας. Απλώς έχασα την ευκαιρία να γίνω ο πλουσιότερος του κόσμου, ενώ για την οργάνωση των μετρήσεων ξόδεψα όλη την περιουσία που είχα. Τώρα μπορεί να πένομαι!

Σε ενίσχυση των φυσικών και κοινωνικών παρατηρήσεων έρχονται να βοηθήσουν τα μαθηματικά, ιδιαίτερα η στατιστική. Μπορεί να μην μπορώ να προσδιορίσω ακριβώς τη θέση και την ταχύτητα ενός σωματιδίου, όπως είναι το ηλεκτρόνιο, μπορώ όμως να προσδιορίσω ταυτόχρονα τη θέση και την ταχύτητα ενός πελώριου αριθμού ηλεκτρονίων. Αν κάθε λίρα έχει βάρος π.χ. 9 γραμμαρίων και μία από αυτές είναι κάλπικη, ζυγίζει 8,9 γραμμάρια, μια κοινή ζυγαριά δεν μπορεί να διακρίνει τη διαφορά. Παίρνω λοιπόν ένα τσουβάλι με 1000 λίρες από τις ύποπτες. Αυτές θα ζυγίζουν 8900 γραμμάρια, ενώ οι γνήσιες ζυγίζουν 9000 γραμμάρια. Τη διαφορά 100 γραμμαρίων τώρα μπορεί να τη διακρίνει εύκολα η ζυγαριά μου.

Η αρχή της απροσδιοριστίας δεν ισχύει μόνο για την οικονομία, ισχύει και για την πολιτική. Μετράω τα αποτελέσματα μιας δημοσκόπησης, ποιο προβλέπεται να είναι το κόμμα που θα κερδίσει στις επόμενες εκλογές και τα αποτελέσματά της επηρεάζουν ιδιαίτερα τους αναποφάσιστους. Αν υπάρχει σαφής υπεροχή ενός κόμματος, που δεν φθάνει τα όρια της αυτοδυναμίας, εγώ ο αναποφάσιστος, που ονειρεύομαι μια πολιτική σταθερότητα, επειδή διαθέτω αδράνεια και δεν θέλω τίποτε να αλλάξει, θα ψηφίσω τελικά το πλειοψηφούν κόμμα, ακόμη και αν έχω βάσιμες αντιρρήσεις στο πρόγραμμά του, στην αξιοπιστία του κλπ. Οι μετρήσεις της δημοσκόπησης επηρεάζουν το μετρούμενο μέγεθος, τη δύναμη των κομμάτων στις εκλογές.

Από όσα ανέφερα παραπάνω, γίνεται φανερό πως σε όλα τα φαινόμενα, φυσικά και κοινωνικά, ακριβής εκτίμηση της κατάστασης είναι αδύνατο να προσδιοριστεί. Πάντα υπάρχει σφάλμα, που ένα μέρος του οφείλεται στην απροσδιοριστία, δηλαδή στο σφάλμα που εισάγεται από το γεγονός της μέτρησης. Το σφάλμα  στην ακρίβεια (exactness) μπορεί να είναι είτε συστηματικό που μειώνει την ορθότητα (accuracy), είτε τυχαίο, μείωση συνέπειας (precision). Το συστηματικό σφάλμα αντιμετωπίζεται με αναζήτηση της αιτίας, που εκτρέπει τη μέση τιμή, και εξουδετέρωσή της. Το τυχαίο σφάλμα όμως αντιμετωπίζεται με αύξηση του αριθμού των παρατηρήσεων. Η απροσδιοριστία μόνο μετριέται. Στην πολιτική η ορθότητα μιας απόφασης εξαρτάται από τις γνώσεις και την εμπειρία των ειδημόνων, όπως μπορούν να είναι οι νομικοί ως δικαστές ιδιαίτερα στο αστικό δίκαιο, όπου συγκρίνεται μια πράξη με το νόμο, που πρέπει να τον γνωρίζουν, και οι υπουργοί της κυβέρνησης. Αντίθετα, η συνέπεια (μικρή διασπορά) στη λήψη της απόφασης, όπως στο ποινικό δίκαιο και στη βουλή, μειώνεται με αύξηση του πλήθους των κριτών, ιδανικά, από το σύνολο των πολιτών, όπως ήταν στην αρχαία εκκλησία του δήμου και σήμερα σε ένα δημοψήφισμα. Καθώς, οι σύγχρονες κοινωνίες είναι σε μεγάλη κλίμακα (εκατομμύρια) αντίθετα από τις αρχαίες πολιτείες (μερικές χιλιάδες), η στατιστική δίνει πάλι τη λύση, που είναι η τυχαία δειγματοληψία τόσο στη φυσική όσο και στην κοινωνία. Τυχαία δειγματοληψία είναι δυνατό να υπάρχει στα ποινικά δικαστήρια (ένορκοι), όπου συγκρίνονται οι ιδιότητες του κατηγορουμένου με κάποια παράνομη πράξη. Εδώ, οι νομικές γνώσεις περιττεύουν. Σε μια ιδανική πολιτεία, ένα ελάχιστο σημαίνει ότι μια κυβέρνηση ειδημόνων εμφανίζει επιστημονικά επεξεργασμένα νομοσχέδια, τα οποία κρίνει μια βουλή, τυχαία (με κλήρωση δηλαδή) επιλεγμένων από το σύνολο, αν συνάδει με τη βούληση του σύνολου λαού. Μια δικαιοσύνη αστική/διοικητική, κρίνει αν η όλη διαδικασία υπήρξε νόμιμη ή παράνομη. Σε μια τέτοια πολιτεία η ηθική (βούληση της κοινωνίας) συνάδει πολύ με το δίκαιο (βούληση των αρχόντων).                     

Advertisement