ΕΓΚΛΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ

Δημήτρης Αντ. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com

Πρωινός Λόγος, Τρίκαλα, 10 Νοεμβρίου 2022

Έχω ασχοληθεί επανειλημμένα με το δίκαιο, την ηθική, το σωφρονισμό. Στις ειδήσεις κάθε μέρα μαθαίνομε για βιασμούς, παιδεραστίες, γυναικοκτονίες κλπ. Τα καθέκαστα αφορούν την αστυνομία και τη δικαιοσύνη. Όμως η συχνότητα τέτοιων ποινικών πράξεων φαίνεται να αυξάνεται. Βέβαια, μπορεί να ήταν πάντοτε τέτοια, αλλά τώρα διαδίδεται πιο συχνά με τα ποικίλα ΜΜΕ. Όμως, με τα ίδια πληροφοριακά μέσα μοιάζει να γίνονται συχνότερα τα εγκλήματα. Η κοινωνία νοσεί. Πώς αντιμετωπίζεται;

Ένας τρόπος είναι η πρόληψη με αναζήτηση των αιτίων της. Ο άλλος είναι εκ των υστέρων, σωφρονισμός. Όλοι οι άνθρωποι είμαστε επιρρεπείς στο έγκλημα, κάποιοι περισσότερο, κάποιοι λιγότερο. Αλλά και ο ίδιος άνθρωπος, όταν βρεθεί σε ανάγκη, δεν ικανοποιούνται οι στοιχειώδεις ανάγκες του, θα παρανομήσει, άλλος σε ελάχιστη, άλλος σε μέγιστη μη ικανοποίηση. Η κοινωνία οφείλει επομένως να αναζητά τις αιτίες και να τις αντιμετωπίζει, έτσι που η κοινωνική ζωή να μην είναι κίνητρο για παραβατικότητα. Η ανισότητα, και ιδιαίτερα η οικονομική, είναι από τα πιο συχνά αίτια, αλλά δεν είναι η μόνη. Σ΄ αυτό το άρθρο μου θα επικεντρωθώ στο σωφρονισμό, καθώς γίνεται πολύς λόγος για την αυστηρότητα των ποινών που καθορίζεται με νόμο.

Υπάρχουν χώρες που έχουν μεγάλη εγκληματικότητα και οι φυλακές τους είναι υπερπλήρεις. Λογικό, αφού είναι πολλά τα εγκλήματα, πολλοί θα είναι και οι φυλακισμένοι. Μήπως όμως ισχύει (και) το αντίθετο, η φυλακή να δημιουργεί εγκληματίες; Ο κρατούμενος συναναστρέφεται άλλους κρατουμένους και από αυτούς μαθαίνει ποικίλες εγκληματικές τεχνικές. Η φυλακή μπορεί να θεωρηθεί Ανώτατη Σχολή Εγκλήματος. Ο V. Hugo γράφει χαρακτηριστικά πριν από δυο αιώνες: “Το κάτεργο κάνει τον κατεργάρη”. Στις φυλακές Norgerhaven στο Veenhuizen, Ολλανδία, οι κρατούμενοι έχουν κρεβάτι, έπιπλα, ψυγείο, τηλεόραση στον τοίχο και ιδιωτικό μπάνιο. Η εγκληματικότητα είναι τόσο χαμηλή (στους απογόνους των Βανδάλων) που οι φυλακές αντιμετωπίζουν “πρόβλημα”, λείπουν οι τρόφιμοι.

Πριν παρανομήσει ο εγκληματίας, σχηματίζεται στη νόησή του η παράσταση της πράξης του. Αν η παραβατικότητά του αντιμετωπίζεται με ποινή, σχηματίζεται εξαρτημένο αντανακλαστικό. Η παράσταση του εγκλήματος φέρνει αυτόματα και τη δυσάρεστη της ποινής, που δρα αποτρεπτικά. Σ΄ αυτό το ψυχολογικό φαινόμενο στηρίζεται το ποινικό σύστημα. Ωστόσο, η ποινή ενεργεί και αντίθετα. Η ποινική κοινωνία είναι εχθρός. Αν δε συλληφθώ να παρανομώ, θα τη γλιτώσω. Επομένως ενεργώ προσπαθώντας να διαλάθω τα όργανα ασφάλειας που θα με συλλάβουν και παρανομώ όταν η επιτήρηση είναι χαμηλή. Συγχρόνως γίνομαι ήρωας στην κοινωνία των παρανόμων, αφού κατάφερα να ξεφύγω από τον έλεγχο του κράτους. Η ποινή γίνεται έτσι κίνητρο για παρανομία.

Ο σωφρονισμός, όπως η φυλάκιση (αφήνω τη θανατική ποινή, διότι ένα σφάλμα στην απόφαση δεν διορθώνεται ποτέ), έχει ποικίλους σκοπούς. Κύριος είναι να προφυλάξει την κοινωνία από επανάληψη του εγκλήματος. Η εγκληματικότητα είναι πιο συχνή σε προγενέστερους εγκληματίες παρά σε άτομα με λευκό ποινικό μητρώο. Στη βάση της ίδιας λογικής η ποινή δρα παραδειγματικά για άλλους που θέλουν να παρανομήσουν. Μου φαίνεται όμως ανήθικο να τιμωρείται κάποιος με ασυνήθιστη αυστηρότητα για να μην κάνει κάποιος άλλος έγκλημα που δεν έχει τελεστεί.

Η κατεξοχήν ποινή σημαίνει περιορισμό της ελευθερίας, προπάντων της γενετήσιας. Αυτή όμως είναι φυσιολογική λειτουργία, δεν περιορίζεται με κανένα τρόπο. Η απαγόρευση του συνηθισμένου τρόπου ικανοποίησής της θα οδηγήσει σε εκτροπές, που συχνά συνοδεύονται από βία. Όταν κάποτε αποφυλακιστεί ο κρατούμενος θα είναι ήδη εθισμένος σε ασυνήθιστους, βίαιους, τρόπους γενετήσιας ικανοποίησης. Για να μη στερηθούν την επαφή με την κοινωνία, όταν κάποτε εξέλθουν, πολλές νομοθεσίες υιοθετούν την άδεια εξόδου με περιορισμούς. Ο αδειούχος όμως αφενός μπορεί να μην επιστρέψει στη φυλακή εμπλουτίζοντας το ποινικό μητρώο του και αφετέρου μπορεί να κάνει εγκλήματα, παραβιάζοντας τον πρώτο σκοπό, την ασφάλεια της κοινωνίας. Στις φυλακές Aranjuez στην Ισπανία, επιτρέπουν στους γονείς κρατουμένους να μένουν με το(η) σύντροφό τους και τα παιδιά τους. Γιατί να βγάζουμε τους κρατουμένους στην κοινωνία και να μη φέρνουμε την κοινωνία τους μέσα στη φυλακή;

Όταν κάποτε αποφυλακιστεί ο κρατούμενος, πρέπει να ζήσει, επομένως να εργαστεί. Σεις παίρνετε στη δούλεψή σας ένα πρώην κρατούμενο; Ο συνηθέστερος τρόπος να αντιμετωπίσει το πρόβλημα της επιβίωσής του (που δεν περιορίζεται με κανένα τρόπο) είναι να βρει άλλους αποφυλακισμένους και να κάνουν επιχειρήσεις στα όρια ή και πέρα από τα όρια, της νομιμότητας. Η εκπαίδευση των κρατουμένων είναι εξαιρετικά σημαντική, ώστε να είναι σε θέση να εργασθούν νόμιμα όταν αποφυλακιστούν. Στις γυναικείες φυλακές του San Diego, Cartagena, οι κρατούμενες εργάζονται εκπεριτροπής ως σερβιτόρες, μαγείρισσες, λαντζέρισες στο “Interno”, ένα ωραίο πολύχρωμο εστιατόριο μέσα στις φυλακές.  Υπάρχουν φυσικά και πλήθος επαγγελμάτων, μερικών μάλιστα δημιουργικών. Ο N. Paganini, ο μεγαλύτερος βιολιστής όλων των εποχών, έγραψε αριστουργηματική μουσική στη φυλακή όπου κρατιόταν για χρέη.

Έχω στοιχειώδη εμπειρία. Όταν το 1960-61 υπηρετούσα ως ανθυπίατρος τη θητεία μου, αποσπάσθηκα για σημαντικό διάστημα στις πολιτικές και ποινικές φυλακές της Γυάρου. Συνέβαλα στο κλείσιμό τους όταν ο διευθυντής υπερνίκησε τους δισταγμούς μου. Αυτοί ήταν κρατούμενοι, όχι θανατοποινίτες, κι εμείς είχαμε την υποχρέωση να τους κρατάμε στη ζωή. Η επικοινωνία με τη Σύρο με μια ψαρόβαρκα τρεις φορές την εβδομάδα, αν ο καιρός το επέτρεπε, δεν ήταν αρκετή κι οι φυλακές από άποψη υγείας ήταν ακατάλληλες.  

Η Ελλάδα διαθέτει τόπους που απομονώνονται ικανοποιητικά, ώστε ένας κρατούμενος να μην μπορεί εύκολα να δραπετεύσει. Είναι τα νησάκια μας. Σε έναν τέτοιο χώρο είναι δυνατό να πολεοδομηθεί ένα είδος νησιώτικου χωριού με όμορφα σπιτάκια και αυξημένη αστυνόμευση με πολλές κάμερες και διαβαθμισμένη ασφάλεια. Σε ασφαλή προστατευόμενο χώρο μένει η διοίκηση. Σε απομονωτήριο, διαμένουν για περιορισμένο χρόνο εξαιρετικά απείθαρχοι κρατούμενοι με απόφαση του διευθυντή των φυλακών. Στα πολλά σπίτια μένουν οι κρατούμενοι και λοιπός πληθυσμός, δηλαδή κυρίως η κοινωνία των κρατουμένων, άτομα που επιθυμούν οι κρατούμενοι να μένουν μαζί τους, εφόσον έχουν λευκό ποινικό μητρώο. Σύζυγοι, οικογένεια, φίλοι, αλλά και δικηγόροι, δημοσιογράφοι κ.λπ. Φυσικά, υπάρχουν νοσοκομείο, κέντρο ψυχολογικής αποκατάστασης και αποτοξίνωσης, γήπεδα για παιδιές, σχολεία και επαγγελματικές σχολές, ιερείς, εισαγγελέας, φύλακες, αστυνομία κ.λπ. Υπάρχουν και οικονομικές μονάδες αφαλάτωσης, ιχθυοκαλλιέργειες, ανεμογεννήτριες, μαγαζιά καταναλωτικών αγαθών, κατασκευαστικά εργαστήρια και πλείστες άλλες. Φυσικά ελικοδρόμιο και λιμενικά έργα. Εκεί μπορούν να εργάζονται κρατούμενοι, αλλά και άτομα του περιβάλλοντός τους. Είναι ένα σχεδόν φυσιολογικό, αυστηρά αστυνομοκρατούμενο όμως, χωριό. Η οικοδόμηση και συντήρηση των κτηρίων θα γίνει από τους ίδιους τους κρατουμένους, άρα το κόστος κατασκευής είναι σχετικά μικρό. Γιατί όχι;