ΓΙΑΤΙ ΠΑΧΑΙΝΟΜΕ;

Δημήτρης Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com

Ηπειρωτικός Αγών, 15 Οκτωβρίου 2022

Πριν από μερικές δεκαετίες μια από τις κύριες αιτίες θανάτου ήταν ο λιμός, είτε άμεσα από εξάντληση είτε έμμεσα, κυρίως μειώνοντας τις αντιστάσεις στις λοιμώξεις, που τα αίτιά τους αναπτύσσονταν στις συνθήκες που επίσης στερούσαν τροφή. Σήμερα οι λιμοί είναι πολύ πιο σπάνιοι, ενώ κύρια αιτία θανάτου είναι η παχυσαρκία. Συνδέεται άμεσα ή έμμεσα με αύξηση της πίεσης, της χοληστερόλης, με διαβήτη, καρδιακές παθήσεις, εγκεφαλικά επεισόδια, ενώ προκαλεί δυσκινησία, κι αυτή αιτία νοσηρότητας. Γιατί;

Πολλοί προσπαθούν να απαλλαγούν από τα παραπανήσια κιλά, χωρίς μεγάλη επιτυχία, ενώ οι επιστήμονες αναζητούν τους μηχανισμούς της παχυσαρκίας, διαταραχές σε ορμόνες που επηρεάζουν την όρεξη ή τον κόρο κλπ. Αυτά όλα αντιμετωπίζουν, στις ευνοϊκές περιπτώσεις την προσωπική παχυσαρκία, αλλά όχι την επιδημία της, που είναι κοινωνικό περισσότερο, λιγότερο ατομικό, πρόβλημα. Θα παρουσιάσω εδώ τη φυσιοψυχοκοινωνική όψη της παχυσαρκικής επιδημίας.

Από τον καιρό του Πλάτωνα ξέρομε ότι η ψυχή μας έχει μια είσοδο, τη γνώση (ή λόγο), μια έξοδο, τη βούληση (ή επιθυμητικό) και ένα συνδετικό μηχανισμό, το συναίσθημα (ή θυμοειδές). Το συναίσθημα και η βούληση διεγείρονται από τη γνώση (Αριστοτελική προαίρεση). Όμως διεγείρονται και αυτόματα (Αριστοτελική όρεξη). Αυτός ο αυτοματισμός ακολουθεί τους νόμους των ταλαντωτών χάλασης (Van der Pol). Αυτοί έχουν ασύμμετρα δυο φάσεις, της πλήρωσης και κένωσης, εναλλάσσοντάς τες αυτόματα απλώς με την πάροδο του χρόνου. Έχουν όμως και διεγερσιμότητα, δηλαδή επισπεύδουν ή καθυστερούν την κένωση με ποικίλα ερεθίσματα που ενεργούν είτε άμεσα είτε μεταβάλλοντας τον ουδό, το κατώφλι δηλαδή, όπου γίνεται η εναλλαγή των δύο φάσεων. Πολλές φυσιολογικές και ψυχολογικές λειτουργίες μας ακολουθούν αυτούς τους νόμους. Ψυχολογικά, γίνεται εναλλαγή της βούλησής μας από το “θέλω να” στο “θέλω να μη” και πάλι “θέλω να”. Ανάμεσα στο “θέλω να” και στο “θέλω να μη” παρεμβάλλεται μια σωματική φάση, ένα “κάνω”. Ακολουθεί η αλλαγή φάσης “θέλω να μη”, ο κόρος για την πείνα, ο οργασμός για τον έρωτα κλπ, και η φάση αναστρέφεται. Η φάση “θέλω να μη” είναι ανερέθιστη, δεν επιτρέπει επαναδιέγερση από εξωτερικά ερεθίσματα, αλλά βαθμιαία μεταπίπτει στη φάση “δεν θέλω να”. Σ΄ αυτήν δεν αρχίζει μεν αυτόματα η φάση της κένωσης, αλλά μπορεί να επισπευσθεί από εξωτερικό ερέθισμα.

Τα ζώα αναζητούν τροφή και τρώνε όταν πεινάσουν. Μόλις χορτάσουν, παύουν να τρώνε. Οι πιθανότητες να διεγερθεί η όρεξή τους είναι μάλλον απίθανη στη φύση και η προσπάθεια για την ανεύρεση της ενέχει αγώνα. Το σαρκοβόρο ζώο πρέπει να τρέξει και να παλέψει για να σκοτώσει το θήραμά του, δαπανώντας πολλή ενέργεια γι΄ αυτή τη λειτουργία. Επομένως οι πιθανότητες παχυσαρκίας είναι ελάχιστες στα ζώα που ζουν στη φύση. Κάπως έτσι ήταν και στον άνθρωπο ως πριν από αρκετές δεκαετίες. Σήμερα τα πράγματα έχουν αλλάξει. Η γνώση των φυσικών επιστημών και η τεχνολογία που τη συνοδεύει έχουν επιτύχει να υπάρχουν τα αγαθά της διατροφής άφθονα, χωρίς μόχθο, χωρίς κατανάλωση ενέργειας, με πολύ βραχύτερο χρόνο εργασίας. Οι διαδοχικές βιομηχανικές επαναστάσεις έφεραν αυτό το αποτέλεσμα. Μηχανική παραγωγή με τον ατμό. Μαζική παραγωγή με τον ηλεκτρισμό. Αυτοματισμός με την ηλεκτρονική και πληροφορική. Ψηφιακή ανάπτυξη και αλγόριθμοι για ανάλυση σε πραγματικό χρόνο μεγάλων δεδομένων και χρήση ρομποτικής, τεχνητής νοημοσύνης, γενετικής, βιοτεχνολογίας, μοριακής βιολογίας, νανοτεχνολογίας, τρισδιάστατης εκτύπωσης που κάνουν δυσδιάκριτα τα όρια ανάμεσα στο φυσικό, ψηφιακό και βιολογικό κόσμο. Κοινωνική αιτία της παχυσαρκίας είναι ότι στη φάση “δεν θέλω να”, μας προβάλλονται συνεχώς διατροφικά ερεθίσματα. Τρώω όχι μόνο όταν πεινάσω, αλλά και όταν μου ανοίξει η όρεξη με πληθώρα ερεθισμάτων. Ο τόπος έχει γεμίσει “φαγάδικα”, τα ΜΜΕ μας κατακλύζουν με εκπομπές μαγειρικής και διαφήμιση εδεσμάτων, στη σουπερμάρκετ βρίσκομε τα πάντα, όχι μόνο εκείνα που έχομε προγραμματίσει να αγοράσουμε, αλλά και εκείνα που βλέπομε στα ράφια και διεγείρουν τις ταλαντούμενες επιθυμίες μας.

Η παχυσαρκία στη φύση θα ήταν εξαιρετικά επικίνδυνη, διότι το παχύ ζώο γίνεται προτιμώμενο θύμα, τόσο για το πάχος του όσο και διότι με τη δυσκινησία του, μειώνονται οι αμυντικές ικανότητές του. Στη σύγχρονη κοινωνία η επιδημία της παχυσαρκίας γίνεται επικίνδυνη όχι μόνο διότι αυξάνει τους κινδύνους υγείας, αλλά και διότι η υπερκατανάλωση που τη συνοδεύει παράγει περίσσεια τοξικών προϊόντων που δεν προλαβαίνουν να ανακυκλωθούν. Γιατί όμως υπάρχει αυτή η μανία αυτοκαταστροφής του πολιτισμού μας;

Η δημιουργία της κοινωνίας και η συνοδός πρόοδος του πολιτισμού, επιτεύχθηκαν με την επιβολή περιορισμών στα κύρια συναισθήματά μας την πείνα και τον ερωτικό ίμερο. Ο απαγορευμένος καρπός και η χρησιμοποίηση φύλλων συκιάς για κάλυψη των γεννητικών οργάνων υπαινίσσονται στη Γένεση αυτές τις απαγορεύσεις. Οι απαγορεύσεις απαιτούν κάποιους που μπορούν να τις επιβάλλουν. Έτσι, δημιουργήθηκαν οι δύο βασικές κοινωνικές τάξεις, των αρχόντων και των αρχομένων. Οι άρχοντες διαθέτουν εξουσία, “νόμιμη” βία, για την επιβολή των απαγορεύσεων. Άρχισαν τα δεινά της κοινωνίας, η βία. Άλλες κοινωνίες απειλούν τις “αποθήκες” που δημιουργεί η δική μας χάρη στους αυτοπεριορισμούς μας. Αλλά και μέσα στην ίδια την κοινωνία μας, μεταξύ αρχόντων και αρχομένων. Δοκιμάσθηκαν ιστορικά διάφορες λύσεις. Στις μοναρχίες και τις ολιγαρχίες υπάρχει βία μεταξύ διεκδικητών της κυρίαρχης εξουσίας αφενός και μεταξύ αυτών και της εναλλακτικής δημοκρατίας αφετέρου. Στη δημοκρατία, όπου όλα τα μέλη της κοινωνίας εναλλάσσονται σε θέσεις εξουσίας με κλήρωση, όπως στην αρχαιοελληνική δημοκρατία, εκλείπει η βία για διεκδίκηση της εξουσίας, αλλά παραμένει η βία μεταξύ αυτού του συστήματος και των άλλων δύο, μοναρχίας ή ολιγαρχίας.

Το σύστημα που έχει επικρατήσει είναι η ολιγαρχία, με εκλογή των αρχόντων, αντί της κλήρωσης. Συνδέεται με πρωτοφανή επιτυχία, καθώς έχει σχεδόν εξαλείψει ανθρώπινα δεινά, λιμούς, επιδημίες, παιδική θνησιμότητα, αναλφαβητισμό, έχοντας παρατείνει την επιβίωση πρωτοφανώς. Παράλληλα έχει επιτύχει όλα αυτά ελαττώνοντας τους παραδοσιακούς περιορισμούς και μειώνοντας τον αναγκαίο χρόνο εργασίας. Η ζωή είναι πιο “ευτυχισμένη”. Συγχρόνως οδηγεί με σταθερό, επίσης πρωτοφανή, βηματισμό στην αυτοκαταστροφή, με υπερπληθυσμό, δημιουργία τοξικών προϊόντων και καταστροφή του περιβάλλοντος, που πλησιάζει το όριο της αυτοενίσχυσής της. Ωστόσο, η κυρίαρχη τάξη, έχει επιτύχει ταυτόχρονα, έλεγχο του ελεύθερου χρόνου καθενός, παρά το ότι αυτός διέπεται από τη φαντασία. Τρώμε περισσότερο, αλλά δεν απολαμβάνομε το φαγητό, αν τρώμε πριν πεινάσουμε. Το ανάλογο ισχύει για τον έρωτα. Με τα ποικίλα ερεθίσματα που προκαλούν τις αισθήσεις μας, διατροφικές και γενετήσιες, εκτρέπεται η προσοχή μας από την πολιτική που θα μας οδηγούσε ενδεχομένως στη μόνη λογική λύση του προβλήματος, εκείνη της δημοκρατίας.

Advertisement