ΔΑΣΚΑΛΟΣ ΚΑΙ ΜΑΘΗΤΗΣ

Δημήτρης Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com

Πρωινός Λόγος, Τρίκαλα, 8 Σεπτεμβρίου 2022

Ανοίγουν τα σχολεία. Συζητούσα κάποτε με κάποιον. “Είναι δυνατό να ξέρει περισσότερα ο μαθητής από το δάσκαλο;”, μου έλεγε. Του απάντησα πως αν ο μαθητής δεν ήξερε τελικά περισσότερα από το δάσκαλο, πρόοδος δεν θα υπήρχε στην ανθρωπότητα. Ίσως φταίει το τι εννοούμε όταν λέμε “δάσκαλος”, γενικότερα εκπαιδευτής.

Συνηθίσαμε να θεωρούμε ότι δάσκαλος είναι εκείνος που μεταδίδει γνώσεις στους μαθητές του. Σήμερα όμως ο μαθητής καταφεύγει στο ιντερνέτι και βρίσκει όποια γνώση επιθυμεί. Ο δάσκαλος παρακάμπτεται. Μοιάζει άχρηστος. Ήδη από πολλά χρόνια έχει γίνει διεθνώς παραδεκτό ότι ο εκπαιδευτής διευκολύνει τον εκπαιδευόμενο να ανευρίσκει μόνος του τη γνώση.

Η γνώση ΜΟΥ μοιάζει να είναι κτήμα μου, αφού συνοδεύεται από την κτητική αντωνυμία· είναι ιδιοκτησία μου. Αυτή η αντίληψη ισχύει για κάποιους, ιδιαίτερα εκπαιδευτές τέχνης, μαστόρους, που βλέπουν τους μαθητές τους σα δυνητικούς μελλοντικούς ανταγωνιστές τους και τους αποκρύπτουν, αντί να μεταδίδουν, γνώσεις. Αυτή η στάση ακούγεται απαίσια για ένα δάσκαλο, είναι όμως συχνή σε κοινωνικό επίπεδο, όταν επικρατεί μια συντεχνιακή αντίληψη και η γνώση αποτελεί επαγγελματικό μυστικό. Τότε ανθεί η γνωστική κατασκοπεία όπου οι ανταγωνιστές προσπαθούν να κλέψουν τέτοια μυστικά. Πολύ περισσότερο κρατικά και στρατιωτικά μυστικά. Τέτοια στάση όμως είναι απαράδεκτη για ένα δάσκαλο, όπου ο μαθητής του πηγαίνει κοντά του για να τον εκπαιδεύσει.

Αλλά η γνώση καθαυτή δεν είναι κάτι το υλικό. Με το να τη μεταβιβάσεις σε κάποιον άλλον, δεν την αποστερείσαι εσύ. Εξάλλου, η αντίληψη ότι η εκπαίδευση σημαίνει μετάγγιση γνώσης είναι αναχρονισμός. Εκπαίδευση θεωρείται σήμερα ότι είναι η στοχευμένη διαδικασία με την οποίαν αποκτά ο εκπαιδευόμενος την ικανότητα να κάνει πράγματα που δεν μπορούσε να κάνει προηγουμένως. Αφορά σε τρία πεδία: γνωστικό, πρακτικό (πρακτικών δεξιοτήτων), και συναισθηματικό ή στάσεων και δεξιοτήτων συμπεριφοράς.  Στο γνωστικό πεδίο, η εκπαίδευση αφορά την ικανότητα για ανάκληση, ερμηνεία γεγονότων και λύση προβλημάτων. Στο πρακτικό πεδίο αφορά τη μίμηση των πράξεων του εκπαιδευτή (μάστορα), σε πράξεις στη βάση οδηγιών, και, τελικά, σε αυτοδυναμία στην τέλεση πράξεων. Στο συναισθηματικό πεδίο αφορά την ικανότητα για στροφή της προσοχής, ανταπόκριση και εσωτερίκευση φαινομένων, που σημαίνει ότι αυτά ταξινομούνται σε μια εσωτερική κλίμακα αξιών. Η διαδικασία με την οποίαν δημιουργείται η κλίμακα των αξιών ονομάζεται παιδεία.

Σήμερα η δημιουργία παιδείας είναι η σημαντική αποστολή ενός Διδασκάλου. Αυτό ισχύει για το δάσκαλο στο δημοτικό σχολείο, αλλά και για καθηγητές Πανεπιστημίου. Ένας κοινός τρόπος αξιολόγησης των φοιτητών είναι οι ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής. Καλός, αξιόπιστος, αλλά είναι μονοσήμαντος, ενώ η πραγματική ζωή είναι πολυσήμαντη. Διάβαζα ένα άρθρο σε ένα από τα πιο έγκριτα διεθνή ιατρικά περιοδικά, όπου ο συγγραφέας έκρινε αυτή τη μέθοδο. Αναφέρει ως παράδειγμα μια ηλικιωμένη γυναίκα που πήγε στο γιατρό για ένα κάταγμα. “Υπάρχει κάποιο πρόβλημα υγείας στην οικογένεια;”, ρώτησε ο γιατρός.” “Τον περασμένο μήνα πέθανε ο άντρας μου”, είπε εκείνη. “Αυτό δεν μας ενδιαφέρει”, είπε ο θεράπων και τέλειωσε. Όμως για μερικά χρόνια, ο σύζυγος ήταν ανάπηρος, η γυναίκα του τον φρόντιζε από κάθε άποψη, είχε παραμελήσει κάθε φροντίδα για τη δική της υγεία, είχε μείνει κλεισμένη στο σπίτι, έτσι που η ακινησία την είχε εξασθενήσει και έφθασε να έχει προχωρημένη οστεοπόρωση που συνέβαλε στη δημιουργία του κατάγματος. Αυτές και άλλες ανάλογες παραμέτρους δεν μπορούν να τις ελέγξουν οι ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής στις οποίες οι λύσεις είναι 1 από περιορισμένο αριθμό που διατίθενται. Ούτε μπορεί να μεταδώσει τέτοιες γνώσεις κανένας δάσκαλος στους μαθητές του. Η παιδεία μαθαίνεται, αλλά δεν μπορεί να διδαχθεί. Ο εκπαιδευόμενος θα την αποκτήσει από τον εκπαιδευτή του, παρατηρώντας τη συμπεριφορά του, μετέχοντας μάλιστα ενεργά στο έργο που εκείνος εκτελεί. Ο μαθητής μαθαίνει καλύτερα κάνοντας. Αυτό μοιάζει ευκολότερο όταν πρόκειται για αντικείμενα όπως τα μαθηματικά. Ο δάσκαλος παρουσιάζει προβλήματα και ο μαθητής καλείται να τα λύσει. Όμως, είναι εφαρμόσιμο σε όλα τα εκπαιδευτικά αντικείμενα. Στο μάθημα της ιστορίας για παράδειγμα, τίθεται στο μαθητή το εξής πρόβλημα: Με τη βοήθεια του βιβλίου του ή οποιωνδήποτε άλλων βοηθημάτων να περιγράψει ομοιότητες και διαφορές μεταξύ του πολιτεύματος που εγκαταστάθηκε στη Γαλλία μετά την επανάσταση και εκείνου που ίσχυε στην Αθηναϊκή δημοκρατία. Είναι προφανές ότι με τέτοια μέθοδο η αξιολόγηση, που είναι μέρος της εκπαιδευτικής διαδικασίας, θα γίνεται με ανοικτό βιβλίο, έτσι που να αποκλείεται η αποστήθιση. Οι εξετάσεις που στηρίζονται στην απομνημόνευση αφενός απαξιώνουν το δάσκαλο και αφετέρου, απαξιώνουν την αξία των εξετάσεων, αφού δεν αποτελούν ένα δείγμα του πώς αντιμετωπίζονται τα ποικίλα προβλήματα που θα συναντήσει στη ζωή του ο αξιολογούμενος.

Έχοντας αποκτήσει από τους εκπαιδευτές του παιδεία ο μαθητής, είναι έτοιμος όχι μόνο να αντιμετωπίσει τα αμέτρητα προβλήματα της ζωής, αλλά και να έχει τελικά γνώσεις περισσότερες από τους δασκάλους του, πράγμα απαραίτητο για την πρόοδο της ανθρωπότητας. Αυτό, δεν σημαίνει πως ο δάσκαλος είναι περιττός και δεν αξίζει να τον σεβόμαστε. Σεβασμός δεν σημαίνει ούτε μίμηση ούτε υπακοή. Υπακούω κυρίως από φόβο τον εξουσιαστή, σέβομαι όμως αυτόν που έχει κύρος. Δεν είμαι υποχρεωμένος να τον υπακούσω, δεν θα έχει συνέπειες η απειθαρχία μου, αλλά, η γνώμη του μετράει πολλαπλά μέσα μου και ζυγίζω πολλές φορές την όποια απόφασή μου, λαβαίνοντας υπόψη μου τα όσα μου λέει ο άνθρωπος που σέβομαι. Τέτοιος είναι περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον ο δάσκαλός μου. Ο σεβασμός έχει μια ασάφεια που είναι πολύ λιγότερη στην εξουσία. Όμως όταν ενεργώ στη βάση μιας εξουσίας, μόλις μπορέσω να ξεφύγω από το φόβο, παύω να κάνω ό,τι θέλει η κοινωνία γύρω μου. Αντίθετα, στο σεβασμό η ανάγκη πειθαρχίας στο κύρος του Διδασκάλου πηγάζει από μέσα μου και επομένως δεν μπορώ να ξεφύγω από αυτόν. 

Τα κράτη διαμορφώνουν τα εκπαιδευτικά προγράμματά τους με τρόπο που να αποκτούν ο μαθητές ικανότητες που εξυπηρετούν το πολιτικό σύστημα. Ο πραγματικός δάσκαλος όμως, σ΄ αυτά τα πλαίσια έχει την ελευθερία να βοηθήσει στη διαμόρφωση της προσωπικότητας των μαθητών του. Στο σχολείο μου μού έχουν εντυπωθεί δυο σημαντικοί καθηγητές, φιλόλογοι. Ο ένας ήταν συνειδητός αριστερός, ο άλλος συνειδητός δεξιός. Κι οι δυο όμως με έμαθαν κάτι: Να έχω κάποια ιδανικά. Όχι τα δικά του ο καθένας, αλλά τα δικά μου! Αλλά να έχω ιδανικά. Τους θυμάμαι και τους ευγνωμονώ σε όλη μου τη ζωή. Αυτή την παιδεία μου την απέκτησα από αυτούς, χωρίς να μου τη διδάξουν.

ΜΑΣΚΑ ΚΑΙ ΣΤΟΛΗ

Δημήτρης Αντ. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com

Κοινή Γνώμη, 6 Σεπτεμβρίου 2022

Διάβασα ένα βιβλίο του Γρηγόρη Παγκάκη με τίτλο: Κοινωνική Ανθρωπολογία. Ο αείμνηστος συγγραφέας περιγράφει θαυμάσια την έκταση του αντικειμένου και τη διαχρονική εξέλιξή του. Άριστο για όποιον ενδιαφέρεται για το θέμα. Θα ασχοληθώ όμως με ένα μόνο κεφάλαιό του, για το ρόλο της μάσκας, που ορίζεται πολύ απλά ως μια μορφή μεταμφίεσης. Με τη μάσκα, το “προσωπείο”, ο φορέας της παίζει ένα ρόλο. Ο ρόλος μπορεί να είναι μεταφυσικός, θρησκευτικός, κοινωνικός ή ό,τι άλλο. Οι κυριότερες λειτουργίες της είναι η απόκρυψη, η μεταμόρφωση και ο εκφοβισμός. Όσο τη φοράει κάποιος αποκτά κοινωνικές δυνατότητες που δεν έχει χωρίς αυτήν. Στο αρχαίο θέατρο οι ηθοποιοί φορούσαν πάντοτε μια μάσκα, που η έκφρασή της ταίριαζε με το ρόλο που υποδυόταν ο ήρωας. Αλλάζοντας μάσκα ο ίδιος ηθοποιός μπορούσε να παίζει διαφορετικούς ρόλους. Ο μυθικός Μίνωας στην πατρίδα του, που είχε αρχίσει πρώιμα να εκτρέφει και λατρεύει τα βοοειδή από τότε που ο Δίας μεταμορφωμένος σε ταύρο απήγαγε την Ευρώπη και την έφερε στην Κρήτη, φορούσε σα μάσκα το κεφάλι ενός ταύρου. Έτσι εμφανιζόταν σαν ένα τρομακτικό τέρας με κεφαλή ταύρου και σώμα ανθρώπου, ο Μινώταυρος, που μπορούσε και να καταδικάζει σε θάνατο ανθρώπους και όλοι τον φοβόνταν και τον υπάκουαν. Ώσπου ένας πονηρός ήρωας, ο Θησέας, αψήφησε το θέαμα και σκότωσε το Μινώταυρο με τη βοήθεια της κόρης του της Αριάδνης, που του έδωσε ένα κουβάρι, ένα μίτο, για να το ξετυλίγει φθάνοντας στα άδυτα του Μίνωα και σκοτώνοντάς τον, ενώ ακολουθώντας το βρήκε την έξοδο. Πονηρός λέω και αδίστακτος, διότι πήρε το κορίτσι, σταμάτησαν στη Νάξο έκαναν σπονδή στο Διόνυσο, δηλαδή έγιναν τύφλα στο μεθύσι, και τότε, σάλπαρε “ξεχνώντας” τη σωτήρα του εκεί που σήμερα είναι η Πορτάρα. Η φτωχή Αριάδνη χωρίς τον πατέρα της που τον είχε θανάσιμα προδώσει και χωρίς τον αγαπημένο της πήδηξε στο γκρεμνό. Στο μεταξύ ο Θησέας ταξίδευε με την αδελφή της, τη Φαίδρα, και “ξέχασε” πάλι να αλλάξει τα πανιά από μαύρα σε άσπρα, όπως είχε συμφωνήσει με τον πατέρα του τον Αιγέα και ο φτωχός ο βασιλιάς βλέποντάς τα, από την απελπισία του πήδηξε κι αυτός στο γκρεμνό. Και βασιλιάς έγινε ο γιόκας του. Να επιστρέψω όμως στη μάσκα.

Είναι μορφή μεταμφίεσης, αλλά μορφή μεταμφίεσης είναι και η στολή. Όπως η μάσκα, έτσι και η στολή είναι πολύτιμο στοιχείο σε όλες τις κοινωνίες. Η στολή υποδηλώνει συγκεκριμένο ρόλο που υποδύεται ο πολίτης. Ο παπάς φοράει ράσα, ο γιατρός λευκή μπλούζα στο νοσοκομείο, ενώ οι νοσηλευτές και οι καθαρίστριες φορούν άλλη στολή. Σε πολλά ξένα δικαστήρια οι δικαστές φορούν κατάλληλη τήβεννο μαζί μάλιστα με μια περούκα, που το σύνολό τους υποδεικνύει πως είναι ο άρχοντας, με εξουσία, που μπορεί να επιβάλει νόμιμα, ακόμη και με βία, την πειθαρχία. Στα καταστήματα βλέπω τους υπαλλήλους να φορούν κατάλληλη στολή. Είναι πολύ χρήσιμη, καθώς, όταν χρειάζομαι μια καθοδήγηση, δεν απευθύνομαι σε ένα τυχαίο πελάτη, αλλά σε ένα πρόσωπο του καταστήματος. Σε μια διασκέδαση, συνδεόμενη μάλιστα χαλαρά με θρησκευτικές τελετές, όπως το Τριώδιο, η χρήση μάσκας και μεταμφίεσης παρέχει την ευκαιρία για να παριστάνει καθένας τον ανώνυμο και να ξεφύγει από τις παραδοσιακές κοινωνικές δεσμεύσεις, π.χ. με εφήμερους έρωτες χωρίς συνέχεια.

Η μεταμφίεση με στολή ή σπανιότερα με μάσκα που κρύβει τα χαρακτηριστικά του προσώπου, είναι σήμερα απαραίτητη. Το ημερονύκτιό μας διαιρείται σε τρία ωράρια, ένα για την εξυπηρέτηση των αναγκών του αισθητού μας εγώ, δηλαδή των φυσιολογικών αναγκών μας συνήθως στο σπίτι μας· ένα άλλο για τις ανάγκες του κοινωνικού Εγώ μας, πρακτικά το επαγγελματικό και πολιτικό μας ωράριο στο χώρο της δουλειάς· και ένα για την εκπλήρωση του αυτοσκοπού μας, τις ανάγκες του νοητού μας Εγώ, οπουδήποτε, οποτεδήποτε. Στο επαγγελματικό μας ωράριο δεν ενεργούμε όπως θέλομε, αλλά όπως μας υπαγορεύει ο ρόλος μας. Οφείλει λοιπόν ο αντίστοιχος επαγγελματίας να ξεχωρίζει εύκολα από το κοινό που έρχεται να εξυπηρετηθεί από αυτόν. Οι δάσκαλοι πρέπει να φορούν στολή, το ίδιο και οι μαθητές, όχι όμως όλη την ώρα, αλλά μόνο στο επαγγελματικό τους ωράριο.

Ένα μέρος της ζωής μας αφιερώνεται στην εξυπηρέτηση της κοινωνίας στην οποίαν ανήκομε. Στη διάρκεια μιας υποχρεωτικής θητείας με συγκεκριμένη διάρκεια ο στρατευμένος οφείλει να κάνει ασυζητητί ό,τι τον διατάζει ο ανώτερός του, όλο το 24ωρο. Αυτό το διάστημα φορεί στολή. Θα αντισταθμιστεί αργότερα σε μια δημοκρατία, όταν, με κλήρωση, θα αναλάβει ρόλο άρχοντα, βουλευτή, ενόρκου σε ποινικό δικαστήριο κλπ, για συγκεκριμένο χρόνο και τότε αυτός, μαζί με άλλους, θα διατάζει και οι υπόλοιποι θα είναι υποχρεωμένοι να υπακούν. Ο υπάλληλος, δημόσιος ή ιδιωτικός, οφείλει να φορά κατάλληλη στολή, ενδεικτική του ρόλου του και πάλι υπακούοντας τον ανώτερό του. Αντίθετα όμως από τη θητεία, έξω από το κοινωνικό αυτό ωράριό του, ο επαγγελματικά υφιστάμενος δεν έχει κανένα απολύτως λόγο να κάνει ό,τι θα του πει ο επαγγελματικά προϊστάμενός του. Μια κατάλληλη αμφίεση θα δηλώνει αυτούς τους ρόλους του καθενός. Εξάλλου, μπορεί, αν δεν του αρέσουν οι συνθήκες εργασίας, να παραιτηθεί. Αν ο στρατευμένος δεν επιθυμεί να υπηρετήσει την πατρίδα του, όχι μόνο για να αποκρούσει εχθρούς, αλλά και να εκτελέσει δημιουργικά κοινωφελή έργα, θα πρέπει να μπορεί να το κάνει, αλλά με βαρύ τίμημα: Σε μια δημοκρατία τα πολιτικά δικαιώματα θα πρέπει να προϋποθέτουν την εκπλήρωση της θητείας για την πατρίδα.

Αντίθετα από το κοινωνικό, στο νοητό, ελεύθερο, ωράριο, η αμφίεση είναι όποια θέλει ο καθένας. Και μ΄ αυτήν αφενός ικανοποιείται ο κύριος σκοπός της αμφίεσης που είναι κυρίως η θωράκιση του σώματος από τις καιρικές προκλήσεις. Το χειμώνα φοριόνται μάλλινα, το καλοκαίρι βαμβακερά. Αφετέρου επιλέγεται από τον καθένα εκείνη η μορφή που ταιριάζει στην προσωπικότητα και την εντύπωση που επιθυμεί να δώσει. Όπως στο κοινωνικό ωράριο, έτσι και στο νοητό, η αμφίεση είναι ενδεικτική κάποιου ρόλου, μόνο που αυτός ο ρόλος ορίζεται από την κοινωνία στη μια περίπτωση, αλλά από το ίδιο το άτομο στην άλλη. Η επιβολή στολής στη δημόσια εμφάνιση έξω από τον επαγγελματικό χώρο και χρόνο, τείνει προς την ισοπέδωση του κοινού και είναι ίδιο ολοκληρωτισμού. Όταν σε κάποιο δημόσιο χώρο αποδοκιμάζεται κάποιος αν δεν φοράει γραβάτα ή ένα κορίτσι που δεν φοράει μαντήλα ή οι πολίτες δεν φορούν στολή, αυτό είναι εκδήλωση ολοκληρωτισμού.

ΩΦΕΛΙΜΟΤΗΤΑ

Δημήτρης Αντ. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com

Ηπειρωτικός Αγών, 3 Σεπτεμβρίου 2022

Είδα σε βίντεο προ ημερών μια παλιότερη διάλεξη ενός από τους πιο βαθυστόχαστους διανοητές του καιρού μας, του Χρήστου Γιανναρά, που τόνιζε τις διαφορές μεταξύ της νοοτροπίας του Δυτικού Διαφωτισμού και της Ελληνικής πολιτιστικής παράδοσης. Ανάμεσα στα άλλα, μου έμεινε ότι η Δύση κυνηγά την ωφελιμότητα, ενώ ο Ελληνισμός την Αλήθεια. Άνοιξε τα μάτια μου να δω από μια διαφορετική σκοπιά τα πράγματα, δεν με έπεισε όμως πλήρως. Η διαφορά, νομίζω, υπάρχει, αλλά δεν είναι απόλυτη. Μαζί με την ωφελιμότητα, η δύση προώθησε και την αλήθεια προάγοντας τις επιστήμες, και την ομορφιά με τα αριστουργήματα σε μουσική, ποίηση, ζωγραφική, γλυπτική κλπ.   

Καταρχήν, η Αναγέννηση και ο Διαφωτισμός ξεκίνησαν ως αναζήτηση της Αλήθειας. Και εδώ ξεκινά ένας αυθαίρετος ορισμός του μεγάλου διανοητή μας. Κατά κανόνα, όλες οι επιστήμες που στηρίζονται στην εμπειρία ξεκινούν από μια αναπόδεικτη πίστη σε κάποια αξιώματα, ή ορισμούς που θεωρούν αυταπόδεικτα. Αλήθεια λοιπόν, κατά τον ομιλητή (και τον Πλάτωνα), είναι κάτι το άφθαρτο, αθάνατο. Για την επιστημονική σκέψη όμως η αλήθεια βρίσκεται εκεί όπου διασταυρώνονται το νοητό με το αισθητό, η θεωρία με την εμπειρία, η υπόθεση με την παρατήρηση. Τόσο η νόηση όμως όσο και η αίσθηση μπορούν να σφάλλουν, επομένως η επιστημονική αλήθεια περιβάλλεται από μια άλω αβεβαιότητας, που η πρόοδος προσπαθεί διαρκώς να την περιορίζει. Έτσι η επιστημονική αλήθεια μπορεί να κυμαίνεται. Από την άλλη, το καθετί αλλάζει, αλλά ο τρόπος που αλλάζει μπορεί να είναι πιο σταθερός, και μπορεί να είναι, επομένως, η βάση μιας (σχεδόν;) απόλυτης Αλήθειας. Εξάλλου, η δυτική φιλοσοφική σκέψη ξεκίνησε, όπως ακριβώς και η αρχαιοελληνική, σαν αμφισβήτηση της μεταφυσικής ερμηνείας του κόσμου και προσπάθησε να καθαιρέσει την επίσημη θρησκευτική ερμηνεία των πάντων και να υψώσει τη βασιλεία της λογικής. Όμως αυτή η προσπάθεια απλώς άλλαξε δυνάστη, από τη θρησκεία στη λογική, που δεν μπόρεσε κι αυτή να χαρίσει την ευδαιμονία στους ανθρώπους ούτε να τους απαλλάξει από το άγχος. Αντικατέστησε το άγχος για τις φυσικές δυνάμεις με άγχος για τις κοινωνικές.

Από την άλλη, επικαλείται κάπου ο ομιλητής τον Αριστοτέλη. Αυτός όμως γράφει: Περὶ ἐνίων οὒτε μόνον ὁ ποιήσας οὒτ΄ ἂριστ΄ ἂν κρίνειεν ὃσων τἆργα γινώσκουσι καὶ οἱ μὴ έχοντες τὴν τέχνην οἷον οἰκίαν οὐ μόνον ἐστί γνώναι του ποιήσαντος αλλά καὶ βέλτιον ὁ χρώμενος αὐτῇ κινεὶ (χρῆται  δ΄ ὁ οἰκονόμος), καὶ πηδάλιον κυβερνήτης τέκτονος καὶ θοίνην ὁ δαιτυμών ἀλλ΄ οὐχ΄ ὁ μάγειρος”. Τελικά ο χρήστης είναι μάλλον ο καλύτερος κριτής, όχι ο δημιουργός. Και συχνά επικαλείται την εντελέχεια, τη σημασία της σκοπιμότητας. Ο μέγας ιδεαλιστής Πλάτων μας παρουσιάζει τον ανδρών απάντων σοφώτατον Σωκράτη, ακαταμάχητο χειριστή του Λόγου, να κουρελιάζει με ανελέητη ειρωνεία τους συνομιλητές του, και να συνομιλεί με τον άκρως αντίθετο Πρωταγόρα. Και αυτός είναι ο μόνος διάλογος που μας παρουσιάζει ο Πλάτων, στον οποίον η αντιπαράθεση λήγει με ισοπαλία. Ο Περικλής, κατά τον Θουκυδίδη συνοψίζει την Ελληνική δημοκρατική στάση: “Φιλοκαλοῦμεν μετ΄ εὐτελείας και φιλοσοφοῦμεν ἂνευ μαλακίας“. Βέβαια ο καθένας ερμηνεύει, χωρίς αντιρρήσεις από τους ειπόντες, όπως θέλει τα αρχαία ρητά, αλλά να πώς εγώ το καταλαβαίνω. “Μετ΄ ευτελείας” σημαίνει χωρίς πολυτέλεια. Μ΄ άλλα λόγια, δεν κάνομε τίποτε άχρηστο, αλλά επειδή είναι χρήσιμο, ενώ φροντίζομε να το κάνουμε ωραίο. Στο δεύτερο μέρος της πρότασης, το “φιλοσοφούμεν” εννοεί ουσιαστικά επιζητούμε την αλήθεια. Στο “άνευ μαλακίας” υπεισέρχεται οποιαδήποτε ερμηνεία της επίμαχης λέξης, αλλά ποτέ δεν έπαψε, σε οποιαδήποτε ερμηνεία να υπονοείται η αυτοϊκανοποίηση. Ως σήμερα. Τα παραπάνω δείχνουν, κατά την άποψή μου ότι η αναζήτηση μιας πνευματικής ανώτατης οντότητας, όπως είναι η ιδανική Αλήθεια, ήταν μέρος της επιδίωξης των προγόνων μας, αλλά χωρίς να απαρνούνται την ωφελιμότητα, τη χρησιμότητα, που είναι ικανοποίηση ανάγκης. Η ωφελιμότητα ήταν αναγκαία, αλλά τη συνόδευαν απαραίτητα με επιδίωξη της Αλήθειας και του Κάλλους.

Εκείνο που προπάντων κάνει εμένα να θαυμάζω το αρχαίο πνεύμα μας είναι η ανοχή των αντίθετων ιδεών. Θαύμαζαν τους υλιστές, αλλά και τους ιδεαλιστές, τους προσωκρατικούς φυσικούς διανοητές, αλλά και τους σωκρατικούς και μετασωκρατικούς, που έστρεφαν την προσοχή τους στον ενδότερο, νοητό, κόσμο του καθενός, αλλά και στην κοινωνική διάστασή μας. Η τελευταία δεν έλειψε ούτε από τους ιδεαλιστές ούτε από τους υλιστές, καθώς οι περισσότεροί τους ανακατεύτηκαν με την πολιτική προσπαθώντας να διαμορφώσουν την κοινωνία στη βάση των ιδεών τους που ήταν πέρα από τα καθημερινά αισθητά τρέχοντα προβλήματα. Αλλά το ίδιο έκαναν και εκείνοι που έχτισαν την Αναγέννηση και το Διαφωτισμό. Η Γαλλική Επανάσταση ήταν το παιδί του τελευταίου. Ακόμη και ο Μαρξισμός, με την επανάσταση των Μπολσεβίκων σε παρόμοιο στόχο απέβλεπε. Αυτή η αντίληψη απέκλεισε τις μεγάλες φυλετικές διακρίσεις. Από όσο θυμάμαι, ποτέ δεν θεώρησαν κατώτερη τη μαύρη φυλή οι Έλληνες. Βέβαια, ο Αριστοτέλης, ο μεγαλύτερος ίσως διανοητής όλων των αιώνων, είχε προκαταλήψεις θεωρώντας “φύσει” το δούλο κατώτερο από το δεσπότη, τη γυναίκα από τον άνδρα, το Βάρβαρο από τον Έλληνα. Κι όμως ο μαθητής του Αλέξανδρος αντιμετώπισε τους μη Έλληνες “βαρβάρους” σαν αντιπάλους μάλλον παρά κατωτέρους.

Πλήγμα στην ανοχή δέχθηκε το Ελληνικό πνεύμα από την εισβολή της Ιουδαϊκής σκέψης με το Χριστιανισμό. Αυτή δεν αρκείται στο κατανοητό για κάθε θρησκεία: “Ἐγὼ  εἰμι Κύριος  ὁ  Θεὸς  σου“, αλλά προχωρεί στο μισαλλόδοξο: “Οὺκ  ἒσονταὶ  σοι  θεοὶ  ἓτεροι  πλὴν  ἐμοῦ“. Χρειάστηκαν αιώνες, κυρίως ως την εποχή των τριών Ιεραρχών, για να γίνει αποδεκτή η στάση ανοχής στην πατροπαράδοτη Ελληνική παιδεία. Αλλά η μισαλλόδοξη μανιχαϊστική σκέψη ποτέ δεν εξαφανίστηκε. Βλέπομε άβυσσο σήμερα μεταξύ του απόλυτου κακού, Ρωσικού, ολοκληρωτισμού και του απόλυτου αγαθού που είναι η δυτική “δημοκρατία”. Η τελευταία όμως δεν είναι δημοκρατία, που απαιτεί οι άρχοντες να κληρώνονται, όχι να εκλέγονται μεταξύ προεπιλεγμένων, πράγμα επικίνδυνο (Αριστοτέλης), ενώ ταυτόχρονα, ο Ρωσικός ολοκληρωτισμός έχει ηγέτη κάποιον εκλεγμένο, όπως οι δυτικοί ηγέτες.

Αν και επικεντρώθηκα στις διαφορές της σκέψης μου από του κ. Γιανναρά, θα επισημάνω και τα άφθονα θετικά στοιχεία της διάλεξής του με τα οποία με βρίσκει απόλυτα σύμφωνο. Τέτοια είναι π.χ. η επιβολή πάνω μας του δυτικού δικαίου, χωρίς να ληφθεί ποτέ υπόψη ή, έστω, να μελετηθεί, η μακραίωνη παράδοσή μας, τα ήθη και έθιμα που επιβίωσαν για χιλιάδες χρόνια και τώρα πεθαίνουν. Ακόμη η ανάγκη στον τόπο μας, με τη μοναδική σε ποικιλομορφία γεωγραφία του, για έμφαση στις μικρές κοινωνίες. Και πολλά άλλα.

ΑΠΟΡΡΗΤΟ

Δημήτρης Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com

Πρωινός Λόγος, Τρίκαλα, 1 Σεπτεμβρίου 2022

Η ύπαρξή μας έχει τρεις υποστάσεις: το αισθητό, το νοητό, το κοινωνικό Εγώ, που αποδίδουν, αντίστοιχα, τη σχέση της ύπαρξής μας με το φυσικό περιβάλλον, τον εαυτό του και το έλλογο περιβάλλον του, την κοινωνία. Από τις τρεις αυτές υποστάσεις εκείνη του αισθητού και του κοινωνικού Εγώ είναι αντιληπτές από τους έξω από εμάς. Το νοητό Εγώ όμως είναι άβατο, απόρρητο. Κανένας δεν μπορεί να γνωρίζει τι σκέφτομαι, τι νιώθω, τι θέλω, αν εγώ δεν το έχω αποκαλύψει. Βέβαια κάποιος μπορεί να τα εικάσει όλα αυτά. Το γνωστικό στοιχείο (γνώση, λόγος) απαρτίζεται από στοιχεία που εισαχθήκανε μέσα μου διαμέσου των αισθήσεών μου. Οποιοσδήποτε μπορεί να γνωρίζει επομένως τι αισθήματα εισέδυσαν στο πνεύμα μου και από αυτά να συναγάγει το περιεχόμενό του. Και όχι μόνο, αλλά, παρέχοντας κάποια ερεθίσματα να επηρεάζει τη σκέψη μου. Κι ακόμη, οποιοσδήποτε μπορεί να αντιλαμβάνεται την υλοποίηση της βούλησής μου, που γίνεται διαμέσου εκκρίσεων και κινήσεων. Συνάγοντας έτσι τα δεδομένα της γνώσης και της βούλησής μου, μπορεί να εικάσει ακόμη και ποια είναι τα πιο απόκρυφα συναισθήματά μου. Πάντως, πάντοτε είναι εικασία, όχι γνώση.

Στη συνάφειά μου με κάποιον άλλον, υπάρχουν θέματα που αφορούν αποκλειστικά το ζεύγος μας και αμφότεροι θέλουμε να μείνουν απόρρητα, έξω από τη θέα των άλλων. Τι κάνω με τη γυναίκα μου στο δωμάτιό μας; Αυτό όμως δεν είναι φυσικό απόρρητο. Επιβάλλεται μόνον από την κοινωνική συνιστώσα της ύπαρξής μας. Όλα τα άλλα ζώα, ακόμη και την πιο απόρρητη σχέση μεταξύ τους, την τελούν σε κοινή θέα. Παρ΄ όλα αυτά, η κοινωνική μας συμβίωση απαιτεί κάποιες ιδιωτικά μοναδικές σχέσεις μας.

Η άμεση επικοινωνία γίνεται πρώτιστα με τη γλώσσα, την ομιλία. Καθώς η απόσταση μεταξύ των συνομιλητών δεν μπορεί να υπερβαίνει κάποιο διάστημα, το πεδίο μεταξύ μας είναι ορατό, αντιληπτό από τις λοιπές αισθήσεις τους. Οι επικοινωνούντες μπορούν να δουν αν κάποιος τους παρακολουθεί. Φυσικά, όχι πλήρως. Οι ωτακουστές δεν μπορούν ποτέ να αποκλεισθούν. Ακόμη “και οι τοίχοι έχουν αυτιά”. Αν θέλεις να μη μάθει κανένας το μυστικό σου, να μην το ανακοινώσεις σε κανένα. Η επικοινωνία, ωστόσο, είναι απαραίτητη. Όταν οι συνομιλητές βρίσκονταν σε μεγάλη απόσταση ο ένας από τον άλλο, η επικοινωνία ήταν δυνατή χάρη στους ταχυδρόμους, τους κήρυκες, τους αγγελιαφόρους. Το απόρρητο ήταν βέβαια τότε λιγότερο ασφαλές. Το “μυστικό” της επικοινωνίας γινόταν γνωστό στον αγγελιαφόρο, με δυνατότητα μάλιστα διαστροφής του. Αν πάλι ήταν γραπτό μήνυμα, μπορούσε να παραβιάσει τη σφραγίδα ο κομιστής, αλλά μπορούσε και να κλαπεί από κάποιους. Περιττό να πούμε τι τεράστια σημασία έχουν τέτοια πράγματα στην επικοινωνία μεταξύ ομάδων ανθρώπων, όπως μεταξύ κρατών. Το τηλεγράφημα και το τηλέφωνο δεν άλλαξαν πολύ τα δεδομένα. Οπωσδήποτε, το μήνυμα που ανταλλάσσουν μεταξύ τους οι πολίτες είναι διαθέσιμο στον ιδιοκτήτη των μέσων επικοινωνίας. Αυτοί μπορεί να είναι ιδιώτες, οπότε μπορούν να επωφεληθούν από τέτοια νέα, για ιδιοτελείς σκοπούς· ή μπορεί να είναι το κράτος, όπως με τα κρατικά ταχυδρομεία, τηλεγραφεία, τηλεφωνεία. Στην τελευταία περίπτωση, το κράτος, όσο αξιόπιστο και αν είναι, μπορεί να εγγυηθεί (με σοβαρές ποινές) το απαραβίαστο της αλληλογραφίας από τους διακομιστές. Πάλι όμως το κράτος μπορεί να εκμεταλλευθεί το περιεχόμενο των μηνυμάτων και, αν είναι ολοκληρωτικό, να τα χρησιμοποιήσει για τη χειραγώγηση των υπηκόων του.

Ζούμε σε μια εποχή όπου η επικοινωνία γίνεται πια ηλεκτρονικά. Ποικίλα μέσα, όπως τα Messenger, Whatsapp, Signal κλπ έχουν αντικαταστήσει την εποχή των ταχυδρόμων. Τώρα, αυτά φυσικά δεν είναι απόρρητα. Εκτός από τον παραλήπτη του μηνύματος τα μαθαίνει και ο ιδιοκτήτης του επικοινωνιακού μέσου. Αυτό είναι συχνά ωφέλιμο. Όταν ανοίγω για παράδειγμα το Youtube, μου παρουσιάζει μια επιλογή θεμάτων που το σύστημα έχει αξιολογήσει ότι με ενδιαφέρουν περισσότερο, χωρίς, φυσικά, να μου απαγορεύει άλλη επιλογή. Παράλληλα όμως, μου παρουσιάζει και επιλεγμένες, ειδικά για μένα, διαφημίσεις. Οι νέοι κανόνες για την προστασία των προσωπικών δεδομένων της ΕΕ, έχει μια βελτίωση συγκριτικά με τη διακήρυξη του ΟΗΕ πριν από 6 δεκαετίες. Απαγορεύει όχι μόνο την συλλογή δεδομένων, αλλά και την επεξεργασία τους. Κάποιος ιδιώτης, διάβασα, συνέλεγε και ταξινομούσε και επεξεργαζόταν κάθε τυχαία πληροφορία για πρόσωπα που έβλεπε στα δημόσια επικοινωνιακά συστήματα, όπως το Facebook και τα παρόμοια. Τα δεδομένα που συνέλεξε αποδείχθηκαν πολύ χρήσιμα στις δυνάμεις ασφαλείας των ΗΠΑ, για την ανακάλυψη εγκληματιών. Φυσικά, μπορούν να αγορασθούν και από οποιονδήποτε, όχι για τόσο επιθυμητούς σκοπούς, όπως είναι η εξιχνίαση εγκλημάτων, αλλά για κακοήθεις ιδιοτελείς σκοπούς.

Υπάρχει τρόπος για εξασφάλιση του απορρήτου; Η προφανής απάντηση είναι ότι όχι, δεν υπάρχει 100% εξασφάλιση. Η τεχνολογία με τσιπάκια που διαβάζουν άμεσα τη σκέψη μας είναι (για την ώρα;) παραμύθια επιστημονικής φαντασίας. Αλλά η τεχνολογία που συλλέγει, επεξεργάζεται πληροφορίες από τις εκδηλώσεις μας και σχηματίζει βάσιμες υποθέσεις για τη σκέψη μας υπάρχει ήδη. Υπάρχει προστασία;

Καταρχήν τη θέλομε την προστασία; Όχι σπάνια μας βολεύει να προβλέπει κάποιος τις επιθυμίες μας, να φροντίζει “πριν από μας για μας”. Δυστυχώς το τίμημα είναι βαρύ, καθώς λιγότερο ή περισσότερο αυτή η διαδικασία αφαιρεί στοιχεία από την ελευθερία μας, π.χ. να μας προσφέρει “δολώματα”, να μας διεγείρει ήσσονες επιθυμίες εκτρέποντας την προσοχή μας από πιο σοβαρά ζητήματα που μας αφορούν. Έστω όμως, να δεχθούμε πως, ως ένα βαθμό, αυτό είναι χρήσιμο, δημιουργικό. Αν φροντίζει το σύστημα στο οποίο ζω τις ανάγκες του αισθητού Εγώ μου, διατροφή, στέγαση, υγεία κλπ, μπορώ να επικεντρωθώ σε σκοπούς που διαπλάθονται μέσα μου, να επιδιώκω την αυτοπραγμάτωσή μου, που είναι το ανώτατο κίνητρο κάθε ανθρώπου και οδηγεί στην ευδαιμονία. Αλλά, όπως είπαμε, το τίμημα είναι βαρύ. Πρέπει να βρεθεί η χρυσή τομή. Αν τα μέσα επικοινωνίας αναληφθούν από το κράτος και όχι από ιδιώτες, είναι ένα σωστό βήμα, (όπως όταν τα ταχυδρομεία ήταν κρατικά) με δύο όρους. Πρώτον είναι επαρκές το κράτος να ελέγχει τους ανθρώπους και τους μηχανισμούς του, δεύτερο, εκφράζει γνήσια τη βούληση της πλειοψηφίας, όπως συμβαίνει ιδανικά στη δημοκρατία, που σήμερα δεν υπάρχει πουθενά στον πλανήτη μας. Εξάλλου, οι κρατικές επιχειρήσεις είναι ανεπαρκέστερες από τις ιδιωτικές, ενώ το σημερινό κράτος-έθνος υποχωρεί με ταχείς ρυθμούς στο κράτος-μέλος. Αυτό σημαίνει ότι τα σημερινά μέσα διεθνούς επικοινωνίας είναι παγκοσμιοποιημένα, άλλα όχι υπερκρατικά (όπως είναι ο ΟΗΕ), αλλά εξωκρατικά, εξυπηρετώντας ιδιωτικά συμφέροντα. Η παγκόσμια δημοκρατία είναι, δυστυχώς, αύτη τη στιγμή μακριά.