Δημήτρης Αντ. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com
Ηπειρωτικός Αγών, 8 Ιουλίου 2022
Άμεση μεταφορά από τα Γαλλικά η λέξη ελίτ σημαίνει (βικιλεξικό) τους καλύτερους, τους εκλεκτότερους από ένα σύνολο. Συχνά στα άρθρα μου φαίνομαι σαν να θεωρώ τους ελίτ σχεδόν σαν κάτι διαβολικό, καθώς τους φέρνω σε αντίθεση με το κοινό, που η βούλησή του είναι η υπέρτατη πολιτική αλήθεια, εφόσον λαμβάνεται κάτω από συγκεκριμένους όρους. Κι όμως ανήκω κι εγώ σε μια ελίτ. Στη σταδιοδρομία μου έφτασα να γίνω καθηγητής πανεπιστημίου! Έχει κάποιο δημιουργικό ρόλο στην κοινωνία αυτή η ελίτ;
Φανταστείτε τον πρωτόγονο άνθρωπο. Έχει βελτιώσει τις ικανότητές του να βρίσκει τροφή και να αμύνεται κατά των φυσικών θηρευτών του, ποικίλων θηρίων. Σημαντικό μέρος του ημερήσιου ωραρίου του το δαπανά για να συλλέγει καρπούς και/ή να κυνηγά. Με τις βελτιωμένες ικανότητές του ένα μέρος του ωραρίου του είναι “ελεύθερο”, χωρίς να κατευθύνεται η προσπάθειά του από πιεστικές ανάγκες όπως η πείνα ή ο ευχάριστος ερωτικός ίμερός του, η γενετήσια ανάγκη του. Και τι κάνει σ΄ αυτό το χρόνο, που δεν αναγκάζεται να κάνει οτιδήποτε; Αρχαιολογικά ευρήματα μας έχουν αποκαλύψει τα προϊόντα αυτού του περισσεύματος του χρόνου του. Ζωγραφίζει στη σπηλιά του, κατασκευάζει εργαλεία κλπ. Κανένα αντανακλαστικό του δεν τον υποχρεώνει να κάνει τέτοια πράγματα. Κι όμως τα κάνει. Τα βλέπομε με τα μάτια μας σήμερα. Δεν το κάνουν όλοι. Αυτοί όμως ήταν οι εκλεκτοί, η ελίτ, της εποχής τους.
Ολόκληρη η πρόοδος της ανθρωπότητας έχει επιτευχθεί χάρη στους εκάστοτε εκλεκτούς. Όλες οι επιστημονικές ανακαλύψεις, όλα τα πολιτιστικά δημιουργήματα, εικαστική και ποιητική (παραστατική) τέχνη είναι προϊόντα των προσπαθειών κάποιων εκλεκτών. Αν επωφελούμαστε σήμερα από αυτή την πρόοδο, αν έχει παραταθεί το προσδόκιμο της επιβίωσής μας, αν έχει μειωθεί η παιδική θνησιμότητα, αν πεθαίνουν σε όλο τον πλανήτη λιγότεροι από λιμό παρά από παχυσαρκία, αν έχει μειωθεί το ποσοστό του αναλφαβητισμού, το οφείλομε σ΄ αυτούς. Και πέρα από την “ποσότητα” της ζωής, οφείλομε σε κάποιους εκλεκτούς και τη βελτίωση της ποιότητάς της. Αν χαιρόμαστε απολαμβάνοντας τη θέα του Παρθενώνα, το Μυστικό Δείπνο του Da Vinci, ακούοντας την 9η συμφωνία του Beethoven κλπ, σε κάποιους εκλεκτούς, ταλαντούχους με την κατάλληλη παιδεία το χρωστάμε.
Κι όμως, το κοινό όχι σπάνια στρέφεται κατά αυτών των διαλεχτών ανθρώπων. Και όχι μόνο, αλλά και σε ανώμαλες καταστάσεις, πολέμους, επαναστάσεις, καταστρέφει αριστουργηματικά επιτεύγματα τέτοιων ανθρώπων. Θυμηθείτε τι κατέστρεψε η Γαλλική επανάσταση. Στα Χανιά είδα ερείπια αριστουργηματικών κτηρίων που είχαν καταστραφεί όταν διώχθηκαν από το νησί οι Τούρκοι – και αυτό έγινε σε πολλά μέρη της Ελλάδας – οι ίδιοι οι Οθωμανοί και Νεότουρκοι κατέστρεψαν ό,τι ωραίο είχαν κατασκευάσει οι κατακτημένοι λαοί τους, Ακόμη η “πολιτιστική” Κινεζική επανάσταση κατέστρεψε με λύσσα ό,τι είχαν δημιουργήσει με αφάνταστες θυσίες οι ελίτ αυτής της ίδιας κυβερνώσας παράταξης. Γιατί αυτή η εχθρότητα του κοινού απέναντι στα μέλη του που κανονικά θα έπρεπε να είναι οι μπροστάρηδές του;
Ας μην αρχίσουμε τις αλληλοκατηγορίες, φταίνε οι εκλεκτοί ή φταίει ο όχλος. Ο Αριστοτέλης δίνει την πιο συνοπτική απάντηση στο ερώτημα. “Οἰ μὲν ὃτι ἐὰν κατὰ τι ἲσοι ὦσιν, ὃλως ἲσοι νομίζουσιν εἶναι οἰ δ΄ ὃτι, ἐὰν κατὰ τι ἂνισοι, πάντων ἀνίσων ἀξιοῦσιν ἑαυτοὺς“. Κάποιοι από το σύνολο, νομίζουν πως επειδή είναι ίσοι με όλους τους άλλους σε ένα τομέα, νομίζουν πως είναι σε όλα ίσοι, ενώ άλλοι, επειδή είναι άνισοι σε ένα τομέα, αξιώνουν να είναι άνισοι σε όλα. Το λάθος κάποιων “εκλεκτών” είναι ότι επειδή είναι ανώτεροι σε κάποια επιστήμη ή σε κάποια καλή τέχνη αξιώνουν να είναι ανώτεροι και στην πολιτική. Θεωρούν ότι είναι οι μόνοι κατάλληλοι να κυβερνούν σωστά την κοινωνία τους. Σ΄ αυτό το λάθος συμπέρασμα φαίνεται να οδηγούνταν και ο μεγάλος Πλάτωνας, όταν θεωρούσε ότι σε μια ιδανική πολιτεία άρχει ένας βασιλιάς που είναι φιλόσοφος.
Σ΄ αυτό το σημείο έρχεται η σύγχρονη επικρατούσα αντίληψη, ότι, ναι, το σύνολο των πολιτών πρέπει να εκλέγουν τους άρχοντές τους, αλλά μεταξύ κάποιων που πρέπει να έχουν προεκλεγεί από κάποια ανεξάρτητη ομάδα εκλεκτών. Το χαρακτηρίζει μάλιστα ο Σταγειρίτης επικίνδυνο: “Ἒχει δὲ καὶ περὶ τὴν αἳρεσιν τῶν ἀρχόντων τὸ ἐξ αἱρετῶν αἱρετούς ἐπικίνδυνον“, έστω κι αν ο ίδιος ανήκε στην ομάδα των εκλεκτών, δεν επιζήτησε ποτέ να γίνει πολιτικός ηγέτης. Αντίθετα, ο δάσκαλός του Πλάτωνας προσπάθησε να συμβουλεύσει, ποδηγετήσει ηγέτες, όπως ο τύραννος των Συρακουσών, ή να γράψει το “σύνταγμα” της Μεγαλόπολης που χτιζόταν στην εποχή του, ενώ οι διαβόητοι τριάκοντα τύραννοι των Αθηναίων μετά την ήττα τους στον Πελοποννησιακό πόλεμο διατείνονταν πως είχαν προέλθει από τη διδασκαλία του Σωκράτη· ο αρχηγός τους μάλιστα, ο Κριτίας, ήταν θείος του Πλάτωνα. Μέσα στους λίγους μήνες που κυβέρνησαν την πολιτεία τους εκτέλεσαν κάπου 1500 αντιπολιτευόμενους πολίτες. Με τέτοιους όρους λοιπόν, πώς να μη μισεί το κοινό τους ελίτ;
Φυσικά, εδώ υπάρχει η λεπτή παρεξήγηση που ήδη επισημάνθηκε παραπάνω από τον Αριστοτέλη. Ακόμη, τα τεχνολογικά άλματα, επιτεύγματα των εκλεκτών μπορούν να χρησιμοποιηθούν για το καλό ή για το κακό της ανθρωπότητας. Η διάσπαση του ατόμου οδήγησε π.χ. στην ανακάλυψη ποικίλων μεθόδων που επέτρεψαν τη σωτηρία πλήθους αρρώστων, αλλά και στην ανακάλυψη της ατομικής βόμβας που μέσα σε κλάσμα δευτερολέπτου αφάνισε πρωτοφανή αριθμό αμάχων και απειλεί σήμερα να καταστρέψει τον πλανήτη. Η ανακάλυψη της πενικιλίνης ήταν μια επανάσταση που έσωσε πολύν κόσμο, όμως ήταν η αφετηρία για ανακάλυψη πλήθους αντιβιοτικών που έχουν ήδη καταστήσει ανθεκτικό τον κόσμο των θανατηφόρων μικροοργανισμών, που απειλούν την ανθρωπότητα με πανδημίες. Το σφάλμα δεν είναι βέβαια οι ανακαλύψεις, αλλά η χρήση τους. Μήπως λοιπόν θα έπρεπε οι επιστήμονες να είναι οι ίδιοι που εφευρίσκουν και οι ίδιοι που παίρνουν αποφάσεις πώς θα χρησιμοποιηθούν οι εφευρέσεις τους;
Η ορθολογική απάντηση είναι αρνητική. Η κυβέρνηση μιας κοινωνίας απαιτεί τέχνη που δεν την έχουν όλοι, ούτε το κοινό ούτε οι εκλεκτοί σε άλλον τομέα. Και ελλοχεύει ο κίνδυνος να χρησιμοποιήσουν οι επίλεκτοι την ισχύ τους προς όφελος της τάξης τους και εναντίον του κοινού και, μάλιστα, περιχαρακώνοντας την τάξη τους, έτσι που να μην είναι προσιτή από το σύνολο. Σε μια γνήσια δημοκρατία, όπου εκείνοι που παίρνουν αποφάσεις είναι κληρωμένοι από το σύνολο του λαού, οι εκλεκτοί είναι πολύτιμοι σύμβουλοι της κυβέρνησης, που κι αυτή αποτελείται από εκλεκτούς στην κυβέρνηση, με τελική απόφαση από τους κληρωμένους, σαν ενόρκους, στη βουλή.
Δημήτρης Α. Σιδερής 