ΖΗΜΙΑ

Δημήτρης Αντ. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com

Ηπειρωτικός Αγών, 23 Ιουλίου 2022

Η κατασκευή του ανθρώπου με δύο χέρια που λειτουργούν σα λαβίδες και νευρική οργάνωση που του επιτρέπει να μαθαίνει και να μεταφέρει τη γνώση του στους ομοειδείς του τον ανέδειξε ποιοτικά πάνω από τα λοιπά ζώα: Του έδωσε τη δυνατότητα να γίνει δημιουργός. Κατασκευαστής εργαλείων, αλλά και δημιουργός πνευματικών αγαθών. Έτσι, σε πρώτη ματιά προκύπτει ένας ορισμός της αρετής. Αρετή είναι η δημιουργική δραστηριότητα, ενώ κακία η καταστροφή της, η ζημιά. Μεταφυσικός Δημιουργός είναι ο Θεός, ενώ ο μεταφυσικός καταστροφέας ονομάζεται Διάβολος. Με τέτοια δημιουργική ικανότητα οι άνθρωποι μπόρεσαν να οργανωθούν σε κοινωνίες και να αντισταθμίσουν μ΄ αυτές σε σημαντικό βαθμό συνθήκες ένδειας, ξηρασίες, πλημμύρες, ρύπανση του αέρα, έλλειψη αέρα κλπ. Η δημιουργία όμως τέτοιων αποθηκών από αγαθά, που μάλιστα αυτοπολλαπλασιάζονται, οδήγησε στη βία μεταξύ ανθρώπινων ομάδων, κυρίως πόλεμο, κάτι που δεν απαντά κανονικά στα λοιπά ζώα του ίδιου είδους αν δεν ζουν σαν κοινωνίες. Οι κυριότερες “ζημιές” είναι ο φόνος, η κλοπή και ο βιασμός.

Από τη στιγμή που υπάρχει πόλεμος όμως οι συνθήκες αντιστρέφονται. Από τις ανθρώπινες κακίες, συγγνωστές είναι εκείνες που γίνονται για άμυνα. Άμυνα είναι η βία που ασκείται για την αντιμετώπιση βίας παρούσας και άδικης. Αν δεν ασκηθεί άμυνα, η απώλεια ζωής δεν αποσοβείται, απλώς αλλάζει το θύμα. Στον πόλεμο καθένας μιας ομάδας βρίσκεται απέναντι σε άλλους τις αντίπαλης ομάδας έτσι που, αν δεν ασκήσει βία, θα σκοτωθεί. Και οι δύο παρατάξεις επομένως βρίσκονται σε άμυνα. Η κατάσταση είναι τόσο επείγουσα που δεν υπάρχει χρόνος να ελεγχθεί η δεύτερη προδιαγραφή της άμυνας, το άδικο του ενός από τους αντιπάλους. Έτσι, όπως αναφέρθηκε, οι συνθήκες αντιστρέφονται. Η ζημιά του αντιπάλου γίνεται αρετή! Όσο περισσότερους εχθρούς σκοτώσω, τόσο πιο ενάρετος είμαι. “Των αρετών πρώτη μέν εστιν η ανδρεία, δευτέρα δ΄ η δικαιοσύνη” (δεν είμαι βέβαιος ποιος το είπε, αλλά απηχεί την κοινή αντίληψη των προγόνων μας). Έτσι ο φόνος και η κλοπή που σε ειρήνη είναι οι χειρότερες κακίες, στον πόλεμο γίνονται οι ανώτερες αρετές. Σε στρατοκρατικά καθεστώτα, όπου οι πολίτες ζουν σε συνθήκες πολέμου είτε υπάρχει πόλεμος είτε όχι, όπως ήταν η αρχαία Σπάρτη, ο φόνος βέβαια σε συνθήκες ειρήνης δεν συγχωρούνταν. Ο κλέφτης όμως τιμωρούνταν όχι διότι έκλεψε, αλλά διότι δεν είχε την ικανότητα να αποφύγει τη σύλληψη! Ας μη μας εκπλήσσει. Σε νομαδικές κοινωνίες, όπως ήταν (ή και είναι ακόμη σε ελάχιστο βαθμό) κάποιες στην πατρίδα μας, η ζωοκλοπή τιμωρούνταν αυστηρά. Ο ζωοκλέφτης όμως που μπορούσε να ξεφεύγει θαυμαζόταν σαν ήρωας. Θυμάμαι μια ιστορία (παραμύθι μάλλον) που μου έλεγαν στη Νάξο. Πέθανε ένα μεγάλος ζωοκλέφτης και άφησε την ευχή του στα δυο αγόρια του να παντρέψουν την αδελφή τους με ένα ζωοκλέφτη καλύτερο από αυτούς. Την πάντρεψαν και μια μέρα την ειδοποίησαν πως θα την επισκέπτονταν. Ο άντρας της τους φιλοξένησε παραδειγματικά, αλλά δεν έφευγε από το νου του πως ήταν ζωοκλέφτες. Σφάζει λοιπόν το χοίρο του. Τη νύχτα σηκώθηκε κάποια στιγμή να πάει προς νερού του. Εκείνη τη στιγμή ο ένας από τους αδελφούς πάει στο κρεβάτι της αδελφής του και της ψιθυρίζει. “Ξέχασα, πού κρύψαμε το χοίρο;” Εκείνη μισοκοιμισμένη, νομίζοντας πως είναι ο άντρας της, του απαντά: “Μα, μόνος σου δεν τον έβαλες κάτω από τη σκάφη;” Τα αδέλφια κλέβουν το χοίρο και φεύγουν. Ο σύζυγος επιστρέφει, αλλά ο ύπνος δεν τον έπαιρνε. Ελέγχει και βλέπει πως το σφαχτό έλειπε. Ξεκινά και προχωρεί με γρήγορο βήμα να ακολουθεί τα δυο αδέλφια. Κάποια στιγμή βλέπει τον ένα να πλησιάζει τον άλλο που κουβαλούσε το σφαγμένο βαρύ χοίρο στους ώμους του και του λέει: “Άσε τώρα να σε ξεκουράσω”. Ύστερα από λίγο ο σύζυγος τον πλησιάζει και του λέει: “Ώρα να σε ξεκουράσω”. Παίρνει το χοίρο στον ώμο του και επιστρέφει στο σπίτι του. Όταν τα αδέλφια ανακάλυψαν το πάθημά τους, είπαν μεταξύ τους: “¨Τουλάχιστον εκτελέσαμε την ευχή του πατέρα μας, να παντρέψουμε την αδελφή μας με κλέφτη ικανότερο από εμάς!”

Πέρα από την ανεκδοτολογία, οι θρύλοι και οι παραδόσεις όλων των εθνών αναφέρουν ως ήρωές τους κλέφτες και φονιάδες. Και έτσι ήταν. Μας ελευθέρωσαν οι κλέφτες. Θρυλικός ήρωας των Άγγλων ήταν ο Ρομπέν των Δασών. Στην καλή εκδοχή τους αυτές οι καταστάσεις ακόμη και σε μη κηρυγμένο πόλεμο συνδέονται με μοίρασμα των κλοπιμαίων στους μη έχοντες στην περιοχή, οι οποίοι τους αντιπροσφέρουν κάλυψη. Τέτοιος ήταν για μας π.χ. ο θρυλικός Κατσαντώνης. Προφανώς η απόσταση μεταξύ αρετής και κακίας σ΄ αυτή την κατάσταση δεν είναι πολύ σαφής. Όχι σπάνια, μετά από ένα πόλεμο οι ήρωες του πολέμου, ικανοί κλέφτες και φονιάδες, δεν αισθάνονται ικανοποιημένοι από την αναγνώριση και ανταμοιβή τους και εξελίσσονται σε ληστές. Τέτοια ήταν π.χ. η ιστορία του διαβόητου Jesse James που από ήρωας των Νοτίων στον εμφύλιο εξελίχθηκε σε ληστή τραπεζών μετά τη λήξη του.

Από τις τρεις κύριες ζημιές που ανέφερα, όσα έγραψα ισχύουν για το φόνο και την κλοπή, που στην ειρήνη είναι κακίες, αλλά στον πόλεμο αρετές. Καθώς υπάρχουν διάμεσες καταστάσεις, όπως η υποδούλωση, τα όρια μεταξύ κακίας και αρετής σ΄ αυτές τις πράξεις δεν είναι πάντοτε σαφή. Για την τρίτη ζημιά όμως, το βιασμό, ο χαρακτήρας του δεν αλλάζει με τις συνθήκες του πολέμου. Έτσι κι αλλιώς δεν είναι ποτέ ηρωισμός ούτε στον πόλεμο, είναι πάντοτε κακία. Σε τι διαφέρει ο βιασμός από τις άλλες κακίες; Στις τελευταίες η βούληση του θύματος δεν παραβιάζεται. Ακόμη και στο φόνο, δεν υπάρχει βούληση μετά το θάνατο, ενώ τα αντικείμενα της κλοπής δεν βούλονται. Στο βιασμό όμως παραβιάζεται το “ευγενικότερο” ίσως στοιχείο της ανθρώπινης ύπαρξης, η ελεύθερη βούλησή του, χωρίς μάλιστα να γίνεται αυτό για άμυνα. Ο διαφωτισμός διακήρυξε τη λογική ως το ανώτατο στοιχείο της ύπαρξής μας. “Cogito ergo sum”, σκέφτομαι άρα υπάρχω, έλεγε ο Descartes. Μετά από μια μακρά διαδρομή, ο Spinoza πρώτα, ο Schopenhauer αργότερα, υποστήριξαν ότι η ελεύθερη βούληση είναι το πιο σημαντικό. Οι περισσότεροι όμως παρέλειψαν το τρίτο στοιχείο της ανθρώπινης ψυχής, το συναίσθημα. Είναι όμως το μόνο που είναι απόλυτα προσωπικό. Το γνωστικό στοιχείο (λογική) οικοδομείται από σήματα που εισέρχονται μέσα μας από τον έξω κόσμο διαμέσου των αισθήσεων μας και η βούλησή μας υλοποιείται με κίνηση των μυών και έκκριση αδένων που τον επηρεάζουν.