ΔΙΑΒΑΖΟΝΤΑΣ HARARI

Δημήτρης Αντ. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com

Κοινή Γνώμη, 10 Μαΐου 2022

5 Φεβρουαρίου 2019

Ο Y. N. Harari είναι ένας Εβραίος ιστορικός που προσπαθεί να φιλοσοφήσει το παρελθόν, το μέλλον και το παρόν της ιστορίας. Το τελευταίο το κάνει στο βιβλίο του: “21 Μαθήματα για τον 21ο Αιώνα”.

Τη στιγμή που γράφω αυτές τις γραμμές έχω διαβάσει μόλις το 1ο κεφάλαιό του. Παρατηρεί ότι πριν από το Β΄ΠΠ υπήρχαν τρία ιδεολογήματα, αφηγήσεις τα λέει, που προσπαθούσαν να κατανοήσουν τον κόσμο και να προσφέρουν λύσεις. ‘Ηταν το φασιστικό, το κομμουνιστικό και το φιλελεύθερο. Όλα προέκυψαν από τη βιομηχανική επανάσταση και την εκμετάλλευση των εργαζομένων από τους ιδιοκτήτες των μέσων παραγωγής. Μετά το Β΄ΠΠ πόλεμο έμειναν μόνο δύο από τα ιδεολογήματα. Ο φασισμός είχε ηττηθεί κατά κράτος. Με την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης έμεινε μόνον μια ιδεολογία, η φιλελεύθερη δημοκρατία. Και ήδη βλέπομε να παραπαίει και αυτή. Κορυφαίες στιγμές της κατάρρευσης μοιάζουν να είναι, κατά το συγγραφέα, η εκλογή του Trump στην Αμερική και το Brexit στη Βρετανία. Βλέποντας τα αδιέξοδα της φιλελεύθερης δημοκρατίας ονειρεύονται πολλοί επιστροφή στον εθνικισμό, στη θρησκεία, στον απομονωτισμό. Τείχη αδιαπέραστα στη μετανάστευση και στις ξένες επιδράσεις πάνω τους. Η επανάσταση στην τεχνολογία της πληροφορίας και τη βιοτεχνολογία φαίνεται να βρίσκεται πίσω από μια τέτοια εξέλιξη. Η εξέλιξη των ιδεών από τρεις σε δύο, σε μία και τώρα σε καμία είναι κάτι το πρωτοφανές. Ο εθνικισμός στηρίζεται στο ότι οι ξένοι παίρνουν τις δουλειές του λαού. Αποκλείστε τους λοιπόν. Όμως οι αυτοματισμοί που προκύπτουν από την καλπάζουσα τεχνολογία, που καμιά πολιτική δύναμη δεν μπορεί να την αναστείλει κάνει ώστε οι εργαζόμενοι που τους γινόταν άγρια εκμετάλλευση στη “φιλελεύθερη δημοκρατία” τώρα γίνονται άνεργοι και άχρηστοι. Μια χούφτα ανθρώπων που κατέχουν τα μέσα παραγωγής δεν τους χρειάζονται πια. Και είναι σχετικά εύκολο να φανταστεί κάποιος μια επανάσταση ενάντια στην εκμετάλλευση, αλλά μια επανάσταση ενάντια σε μια οικονομική ελίτ που δεν τους έχει ανάγκη είναι πολύ πιο δύσκολο. Να θυμίσω πως στην εποχή της δουλείας, που τέλειωσε επίσημα περί τα τέλη του 19ου αιώνα ο δούλος εξαρτιόταν από τον κύριο του, που τον έτρεφε, τον διέτασσε τι να κάνει και μπορούσε να τον πουλήσει ή και να τον εξοντώσει, αλλά και ο κύριος εξαρτιόταν από το δούλο, αφού αν δεν εργαζόταν ο τελευταίος, ο αφέντης δεν μπορούσε να επιβιώσει. Πώς θα είναι η ανθρωπότητα όπου η συντριπτική πλειονότητα των ανθρώπων πάνω στη γη θα είναι άχρηστη; Από την άλλη, η τεχνολογία με το φιλελευθερισμό τις τελευταίες δεκαετίες πρόσφεραν στην ανθρωπότητα πρωτοφανή αγαθά. Ειρήνη, ευημερία. Λιγότεροι άνθρωποι πεθαίνουν πια από λοιμώξεις παρά από γηρατειά· λιγότεροι από πείνα παρά από παχυσαρκία· λιγότεροι από βία παρά από ατυχήματα. Όμως αυτή ακριβώς η τεχνολογική πρόοδος είναι η αιτία της οικολογικής κρίσης παγκοσμίως που απειλεί τη συνολική ανθρωπότητα.

Όσο διαβάζω το βιβλίο του σπουδαίου αυτού διανοητή αναρωτιέμαι γιατί αγνοεί τη δημοκρατία, όπως την όριζε ο Αριστοτέλης, ταυτίζοντάς την με τη φιλελεύθερη ολιγαρχία που επικρατεί σήμερα. Βλέπει τους ανθρώπους να ανατρέχουν σε παραδοσιακές απωθημένες τελευταία αξίες, όπως είναι η πατρίδα, η θρησκεία, η φυλή κλπ, αλλά δεν τους βλέπει να ανατρέχουν στην παραδοσιακή Ελληνική παράδοση της δημοκρατίας. Παρατηρεί, σωστά, πως πάντα οι άνθρωποι ήξεραν καλύτερα πώς να επινοούν εργαλεία, παρά πώς να τα χρησιμοποιήσουν με σύνεση. Η μόνη δύναμη όμως που μπορεί ενδεχομένως να θέσει υπό  έλεγχο τη συνετή χρήση της τεχνολογίας είναι η δημοκρατία, δηλαδή με κληρωμένους, όχι κληρονομικούς ή βίαιους ή εκλεγμένους, άρχοντες. Γιατί δεν τα βλέπει αυτά ο Εβραίος διανοητής;

29 Απριλίου 2022

Είχε μείνει ημιτελές το άρθρο μου όταν το έγραφα. Έκτοτε μεσολάβησαν γεγονότα με παγκόσμια απήχηση. Ήταν η πανδημία του COVID 19. Ο Harari δε συζήτησε τις πανδημίες σαν σοβαρή παγκόσμια απειλή. Ίσως είχε δίκιο, τουλάχιστον ενμέρει. Η τεχνολογική πρόοδος που την έβλεπε να προχωρεί ακάθεκτη, παρασκεύασε εμβόλια σε πρωτοφανώς ταχύ χρόνο και η πανδημία, αν και δεν έχει εξαφανισθεί, φαίνεται να τιθασεύεται. Από την άλλη, οι παράπλευρες συνέπειές της δεν ήταν δυνατόν (ή ήταν;) να προβλεφθούν. Τέτοιες ήταν ο κλονισμός πολλών οικονομιών, λόγω των περιορισμών που ήταν αναγκαίο να επιβληθούν στις μετακινήσεις και στην εργασία με πολλούς συγκεντρωμένους σε στενούς χώρους. Ήταν επίσης ότι επηρέασε κρίσιμα το αποτέλεσμα των Αμερικανικών εκλογών, καθώς έγιναν με οριακή πλειοψηφία και δίχασαν πολωτικά τους Αμερικανούς ψηφοφόρους. Η αλλαγή προέδρου σήμανε και αλλαγή στη διεθνή πολιτική της χώρας. Από το δόγμα “Πρώτα η Αμερική”, περάσαμε στο διαφαινόμενο δόγμα “Παγκοσμιοποίηση με κυρίαρχη την Αμερική”. Η πανδημία δεν μπορούσε να προβλεφθεί.

Το άλλο μεγάλο γεγονός είναι ο πόλεμος στην Ουκρανία. Εν αιθρία (ή μήπως υπήρχαν σαφή προειδοποιητικά σημεία που είχαν αγνοηθεί;) η Ρωσία εισέβαλε σε ένα άλλο κράτος. Ο πόλεμος βρίσκεται σε εξέλιξη και έχει εξαπλωθεί, πέρα από το στρατιωτικό πεδίο στο οικονομικό και στον πόλεμο προπαγάνδας και εντυπώσεων. Όσο διαρκεί, είναι αδύνατο να ξέρει κάποιος με αντικειμενικότητα τι ακριβώς συμβαίνει και τι ισχύει. Επιβλήθηκαν βαριές οικονομικές κυρώσεις στη Ρωσία, αλλά αυτές έχουν κόστος και πλήττουν συχνά περίπου το ίδιο βαριά και εκείνους που τις επιβάλλουν. Οικονομικά κερδισμένη είναι προπάντων η Αμερική που θα πουλά ενέργεια σε πολλαπλάσια τιμή από εκείνην που πουλούσε η Ρωσία. Για τον ίδιο λόγο, οικονομικά χαμένη είναι η Ευρώπη, που όχι μόνο χάνει οικονομικά, αλλά αυξάνει την εξάρτησή της από μιαν άλλη χώρα, τις ΗΠΑ. Ιδιαίτερα χαμένοι είμαστε εμείς που βλέπομε να αναβαθμίζεται ο διεθνής ρόλος της γειτονικής χώρας που μας απειλεί ολοένα περισσότερο, ενώ διατυμπανίζει ρητορικές προσπάθειές της για συνεννόηση.

Να πούμε λοιπόν ότι, αφού μπορούν να συμβούν τόσο σοβαρά γεγονότα με παγκόσμια απήχηση, σχεδόν τυχαία, απρόβλεπτα, είναι μάταιες οι προφητικές προσπάθειες σύγχρονων διανοητών όπως ο Harari; Σε καμιά περίπτωση! Κανένας προφήτης δεν προβλέπει τα πάντα. Και η λογική του συγγραφέα μας κεντρίζει να σκεφτόμαστε και να προσπαθούμε να διαβλέψουμε το μέλλον. Έστω και εκ των υστέρων, μπορούμε να δούμε τα προειδοποιητικά στοιχεία που υπήρχαν. Για την πανδημία, ο υπερπληθυσμός με το συνοδό συνωστισμό σε μεγαλουπόλεις. Για τον πόλεμο, η άκριτη και παράνομη επέκταση του ΝΑΤΟ όταν η Ρωσία, μετά την κατάρρευση της ΕΣΣΔ δεν μπορούσε να αντιδράσει. Δε διδαχτήκαμε. Καμιά προσπάθεια για έλεγχο του πληθυσμού και αποκέντρωση δεν έχει γίνει. Και ο πόλεμος, με διαρκή προσπάθεια των Ρώσων και διαρκή ενίσχυση των Ουκρανών συνεχίζεται.  

ΓΙΑΤΙ ΚΑΙ ΓΙΑ ΤΙ;

Δημήτρης Αντ. Σιδερής, ομ. καθηγητές καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com

Ηπειρωτικός Αγών, 7 Μαΐου 2022

Γιατί και για τι. Ακούονται το ίδιο, αλλά δεν είναι ταυτόσημα. Το “γιατί” αναφέρεται στο παρελθόν, αναζητεί την αιτία. Το “για τι” παραπέμπει στο μέλλον και ονειρεύεται το σκοπό. Το συντακτικό μιλά για ποιητικό και τελικό αίτιο. Οι πρόγονοί μας, όπως ο Αριστοτέλης, μιλούσαν για αιτία και τέλος. Και τα δυο μαζί αποτελούν τα κίνητρα της συμπεριφοράς μας. Απλοποιώντας τη διαίρεση του Maslow των κινήτρων, μπορούμε να διακρίνουμε τρεις κατηγορίες. Είναι η άμεση ή ενδεχόμενη απειλή κατά της αισθητής, φυσικής, ύπαρξής μας, όπως η στέρηση αέρα, νερού, τροφής μας κλπ και η απειλή για τα τέτοια ενδεχόμενα. Είναι η άμεση ή ενδεχόμενη απειλή κατά της κοινωνικής ύπαρξής μας, όπως η στέρηση της αγάπης και της κοινωνικής αναγνώρισης. Και είναι η απειλή κατά της νοητής ύπαρξής μας, όπως είναι η παρεμπόδιση της πραγμάτωσης του σκοπού που μόνοι μας έχομε θέσει, της αυτοπραγμάτωσής μας.

Για τα ζώα υπάρχουν κυρίως τα πρώτα δύο κίνητρα, κατά του αισθητού και του κοινωνικού (ή αγελαίου) Εγώ τους. Η τρίτη κατηγορία των κινήτρων, η αυτοπραγμάτωση, υπάρχει ουσιαστικά μόνο στους ανθρώπους. Τα ζώα ενεργούν στη βάση αιτίων, με εξαίρεση τους ανθρώπους που  ενεργούν και στη βάση αυτοσκοπών.

Τα κίνητρα του αισθητού Εγώ είναι υποχρεωτικά. Στηρίζονται στην ύπαρξη φυσικών αντανακλαστικών με μια πολύπλοκη διαδικασία. Αν μου σφίξει κάποιος το λαιμό, δεν ελέγχω την αντίδρασή μου. Σχεδόν το ίδιο και αν απειλούμαι να μου εφαρμοσθεί στραγγαλισμός. Αντίθετα, τα κίνητρα του νοητού Εγώ πιέζουν με σημαντική ελαστικότητα και επιλογές. Επιδιώκω να γίνω πλούσιος και κάνω ό,τι νομίζω γι΄ αυτόν το σκοπό. Αν συναντήσω όμως αξεπέραστα εμπόδια, αλλάζω τρόπο για την επιδίωξή μου και, αν το κόστος είναι μεγαλύτερο από το προσδοκώμενο όφελος, τελικά μπορεί να παραιτηθώ.

Σε όλες τις περιπτώσεις το κίνητρο μπορεί να είναι παρόν ή ενδεχόμενο, δηλαδή μελλοντικό. Το ενδεχόμενο παίρνει τη μορφή φόβου ή ελπίδας. Ο φόβος είναι το συναίσθημα που συνοδεύει τον πόνο, κάθε επώδυνο αίσθημα, χωρίς την παρουσία πόνου. Στο σκοτάδι δεν βλέπομε και μπορεί να υποστούμε κάποια βλάβη. Έτσι φοβόμαστε το σκοτάδι. Ελπίδα είναι το συναίσθημα που συνοδεύει ευχάριστα αισθήματα, όπως η ηδονή, χωρίς την παρουσία τους. Ο φόβος με προστατεύει από μια υπαρξιακή απειλή, ενώ η ελπίδα με κάνει να προσδοκώ μια καλύτερη ποιότητα ζωής. Έτσι, ο φόβος γίνεται ένα συναίσθημα ισχυρότερο από την ελπίδα.

Τα παραπάνω συναισθήματα βέβαια μπορούν να υπάρχουν όχι μόνο στον καθένα, αλλά και σε ολόκληρη μια κοινωνία. Ο φόβος με κάνει να υπερασπίζομαι την ύπαρξή μου με τρεις κύριες παραλλαγές. Η άμυνα είναι η μόνη ηθικά παραδεκτή βία. Στην άμυνα η απειλή είναι παρούσα και άδικη. Είναι παραδεκτή, διότι η μη άσκησή της δεν αποσοβεί τα αποτελέσματα της άδικης βίας· απλώς αλλάζει το θύμα.

Η προληπτική βία δεν είναι άμυνα, διότι η άδικη επίθεση δεν είναι παρούσα. Ωστόσο, σε ακραία επείγουσες καταστάσεις η πρόληψη γίνεται σχεδόν ισοδύναμη με την άμυνα. Έτσι, οι στρατιωτικοί, επιφορτισμένοι με την πιο επείγουσα κοινωνική λειτουργία, λένε: “Η καλύτερη άμυνα είναι η επίθεση”. Βέβαια, αυτό έχει επεκτάσεις. Η προληπτική βία δεν έχει την ηθική ισχύ της άμυνας. “Καλά, αφού είμαστε ένα ελεύθερο κράτος, δεν μπορούμε να κάνουμε οποιεσδήποτε συμμαχίες; ” Όχι, απάντησαν οι Αμερικανοί όταν δεν επέτρεψαν στους Σοβιετικούς να εγκαταστήσουν πυραύλους στην Κούβα. Όχι, απάντησαν οι Ρώσοι όταν αντέδρασαν στην πρόθεση της Ουκρανίας να ενταχθεί στο ΝΑΤΟ. Όχι, λέω εγώ, που μένω στον τέταρτο όροφο, όταν ο ιδιοκτήτης του ισογείου θέλει να εγκαταστήσει εκεί, ένα βενζινάδικο. Η προληπτική δράση είναι σχεδόν δικαιολογημένη. Η έντασή της όμως είναι συζητήσιμη. Η Ρωσοσοβιετική διένεξη έληξε με ανταλλαγή 10 περίπου επιστολών μεταξύ των δύο τότε, σωφρόνων ηγετών, Κένεντι και Χρουστσόφ. Για τη Ρωσοουκρανική διένεξη όμως δεν εξαντλήθηκαν τα όρια της διπλωματικής λύσης. Δεν ξέρω πόσο για αυτή την αποτυχία φταίει η Ρωσία ή η Ουκρανία και ιδιαίτερα η Δύση. Είναι πολλοί οι δυτικοί αναλυτές που τονίζουν πως δε λήφθηκαν σοβαρά υπόψη οι Ρωσικοί φόβοι. Οπωσδήποτε, η στρατιωτική επέμβαση για τη λύση του προβλήματος ήταν υπερβολική, έστω και αν εξωθήθηκαν οι Ρώσοι σ΄ αυτή την επέμβαση, ως εάν να διέπονται από τη λογική των στρατιωτικών. Αυτή η λύση όμως επιφυλάσσει εκπλήξεις. Ο πόλεμος αρχίζει εύκολα, αλλά δεν σταματά εύκολα, ενώ η έκβασή του είναι αμφίβολη. Οι Γερμανοί αδικήθηκαν υπερβολικά όταν τιμωρήθηκαν για τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Και τότε οι σύμμαχοι νικητές είχαν σοβαρή ευθύνη γι΄ αυτό. Έτσι, σχεδόν δικαιολογημένα εξωθήθηκαν να κάνουν το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η έκβασή του όμως ήταν καταστροφική για τη Γερμανία, αλλά το ίδιο απρόβλεπτη για κάποιους από τους νικητές. Οι Βρετανοί έχασαν τις κτήσεις τους και η Σοβιετική Ένωση κατέρρευσε. Κερδισμένοι τελικά βγήκαν όσοι δεν είδαν πόλεμο στον τόπο τους, όπως Ελβετοί, Τούρκοι, Αμερικανοί.

Η εκδικητική βία είναι ακόμη λιγότερο ηθικά αποδεκτή, έστω και αν γίνεται με αμυντικό μανδύα. Η εκδικητική βία όταν δικάζεται ένας εγκληματίας δεν επιτρέπεται. Ο κατηγορούμενος είναι βέβαια άδικος, αλλά η απειλή του, όταν κάθεται στο εδώλιο, δεν είναι παρούσα. Η καταδίκη σε θάνατο είναι απαράδεκτη. Η ποινή πρέπει να περιορίζεται στην άμυνα της κοινωνίας για να μην υποτροπιάσει αυτός (φυλάκιση) και στην προσπάθεια να επανέλθει σε μια πιο κοινωνικά παραδεκτή συμπεριφορά (σωφρονισμός). Η εκδικητική αντιμετώπιση έχει απρόβλεπτες συνέπειες, όταν δεν συνειδητοποιεί το θύμα της το σφάλμα του. Τότε κινείται με αντεκδικητικές πράξεις και η αλυσίδα του εγκλήματος διαιωνίζεται (βεντέτα). Επομένως, ο εκδικητής ζει με το ενδεχόμενο της αντεκδίκησης και συνεχίζει τη συμπεριφορά του όπως στο φόβο. Έθνη που άσκησαν άνομη βία ζουν με αυτό το φόβο. Οι Ρώσοι είναι ποτισμένοι με το φόβο της αντιρωσικής στάσης των Ουκρανών που συμμάχησαν με τους επιτιθέμενους ΝΑΖΙ και πρόσφατα την άσκηση διώξεων κατά των Ρώσων και ρωσόφιλων κατοίκους της χώρας τους. Οι Ουκρανοί φοβούνται από τύψεις.

Μια σωστή δικαιοσύνη μπορεί να μετριάσει τα παραπάνω φαινόμενα. Δικαστές κληρωμένοι τυχαία από την κοινωνία (ένορκοι) είναι πιο πειστικοί από τους διορισμένους νομικούς δικαστές. Η πράξη του εγκληματία καταδικάζεται ηθικά από την κοινωνία, όχι μόνο νομικά από επαγγελματίες δικαστές. Και για τα διεθνή γεγονότα, το ανώτατο όργανο εποπτείας, το Συμβούλιο Ασφαλείας, δεν είναι αξιόπιστο, όταν τα μόνιμα μέλη του είναι οι κυριότεροι παραγωγοί και διανομείς όπλων, επομένως έχουν κάθε συμφέρον να συνεχίζονται οι πόλεμοι στον πλανήτη.

ΑΓΩΝΑΣ

Δημήτρης Αντ. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com

Πρωινός Λόγος, Τρίκαλα, 6 Μαΐου 2022

Η προσωπικότητά μας είναι τρισυπόστατη. Το αισθητό μας Εγώ είναι αντιληπτό από το Σύμπαν· το κοινωνικό Εγώ από το έλλογο περιβάλλον μας· και το νοητό Εγώ άμεσα μόνο από τον εαυτό του. Μπορούμε, μόνον εμείς, να αναπτύσσουμε δευτεροβάθμια εξαρτημένα αντανακλαστικά που σημαίνει ότι συνηθίζομε να συνδέουμε ποικίλα ερεθίσματα όχι μόνο με κληρονομικά εγκαταστημένα αντανακλαστικά, αλλά και με επίκτητα, πρωτοβάθμια εξαρτημένα αντανακλαστικά. Έτσι, συνδέομε υλικά αντικείμενα και πράξεις με έναρθρες λέξεις και ανταλλάσσοντάς τες με άλλους να αποκτούμε Λόγο νοητό περίπου κοινό για όλους. Με το Λόγο απομνημονεύομε και αθροίζομε εμπειρίες, γνώσεις και τέχνες. Έτσι, από τότε που πρωτοεμφανισθήκαμε το είδος homo sapiens πάνω στη γη διαρκώς, ασταμάτητα, “προοδεύομε”. Μόνον εμείς.

Όπως κάθε ζώο, έτσι κι εμείς, ό,τι κάνομε γίνεται με κατανάλωση ενέργειας, με αγώνα, από το αισθητό Εγώ μας. Επειδή έχομε όμως πιο αναπτυγμένο νοητό Εγώ, δηλαδή με Λόγο, μπορούμε να βάζουμε τάξη σε χρόνο και χώρο ό,τι κάνομε. Έτσι αυξάνομε την απόδοση των ενεργειών μας.

Η βούλησή μας, το στοιχεία της εξόδου του νοητού Εγώ μας (τα άλλα δύο είναι το στοιχείο εισόδου, η γνώση, και το στοιχείο συναισθήματος, συνδετικό των άλλων δύο) διεγείρεται διττά (Αριστοτέλης). Αφενός από το Λόγο (προαίρεση) και αφετέρου, αυτόματα, ταλαντούμενο μαζί με το συναίσθημα (όρεξη). Σαν ταλάντωση, η όρεξη δεν είναι δυνατό να κατασταλεί. Ή ικανοποιείται με κάποιο τρόπο ή πεθαίνομε. Π.χ. η όρεξη για έρωτα, στις ηλικίες που υπάρχει, κορενύεται είτε με σύντροφο είτε με αυτοϊκανοποίηση είτε με ονείρωξη· και αν δεν ικανοποιήσω τη δίψα, την πείνα μου κλπ πεθαίνω. Αυτό το είδος της ταλάντωσης (χάλασης) όμως, που το περιέγραψε στο φυσικό και το βιολογικό κόσμο ο Van der Pol, ανταποκρίνεται σε ερεθίσματα επιτρέποντας ως ένα βαθμό τον έλεγχο της όρεξης από το Λόγο. Έτσι βάζομε τάξη στη βούλησή μας. Νηστεύομε απέχοντας από κάποιες τροφές (απαγορευμένος καρπός), ώσπου να πολλαπλασιασθούν και τότε τις θυσιάζομε και τρώμε. Σχηματίζονται αποθήκες αγαθών (“περιουσία”) που αυτοπολλαπλασιάζονται. Απέχομε από κάποιους ερωτικούς δεσμούς (κάλυψη γεννητικών οργάνων με φύλλα συκιάς), ώστε να είναι γνωστός ο γονιός των παιδιών και να μη σκορπίσει η περιουσία όταν πεθάνουμε. Στη σύγχρονη εποχή διαιρούμε το 24ωρο σε ωράριο του αισθητού Εγώ για την ικανοποίηση των σωματικών μας αναγκών κυρίως στο σπίτι· σε ωράριο του κοινωνικού Εγώ για τις επαγγελματικές ασχολίες μας στον τόπο εργασίας, τελικά για την απόκτηση αναγκαίων αγαθών· και σε ωράριο νοητού Εγώ, στο οποίο κάνομε ό,τι και όπου θέλομε, με μόνη αναστολή το τι θέλουν οι άλλοι. Μ΄ αυτό το θαυμαστό τρόπο οι άνθρωποι λύσαμε αγωνιζόμενοι τα βιοτικά προβλήματά μας.

Το κάθε τι έχει τίμημα. Η δημιουργία αποθηκών με αγαθά μας εξασφαλίζει τη διατροφή όταν υπάρχει φυσική ένδεια, όπως σε όλα τα κοινωνικά ζώα (μέλισσες, μυρμήγκια κλπ). Αποτελούν όμως εύλογο στόχο για τους πεινασμένους, που θα επιχειρήσουν να σφετεριστούν τις αποθήκες για να τραφούν. Αρχίζει η κοινωνική βία μεταξύ των μελών ενός είδους, όπως γίνεται και στα λοιπά κοινωνικά ζώα. Τώρα υπάρχουν καινοφανείς ανάγκες, η προστασία της περιουσίας, που θα αντιμετωπισθεί με νέα τάξη. Οι άνδρες είναι μυϊκά ισχυρότεροι από τις γυναίκες, επομένως πιο κατάλληλοι για τη βία. Καθώς γνωστές είναι οι μητέρες των παιδιών, αλλά όχι οι πατέρες τους, γίνεται υποχρεωτικός νέος περιορισμός, η μονογαμία των γυναικών και η καθυπόταξή τους στους άνδρες. Και η κοινωνία προοδεύει, οι αποθήκες ευδοκιμούν. Νέο τίμημα, νέος αγωνας, προκύπτει.

Η κατανομή εργασίας που απαιτεί η τάξη υποχρεώνει τα μέλη της κοινωνίας να εξειδικεύονται. Καθένας εκτελεί το ρόλο που επιλέγει καλύτερα (πιο αποδοτικά) από τους άλλους, αλλά υστερεί στην ικανοποίηση των λοιπών αναγκών του, που τις ικανοποιούν καλύτερα άλλοι. Αυξάνεται λοιπόν η εξάρτησή του από τους άλλους. Η πρόοδος της γνώσης των φυσικών επιστημών ελευθερώνει από πολλούς φυσικούς περιορισμούς, το κρύο, την τριβή, ακόμη και τη βαρύτητα, αλλά περιορίζει κοινωνικά τα άτομα, αφού αναγκάζει τον καθένα να εξαρτάται από άλλους. Η αύξηση της ελευθερίας του αισθητού Εγώ σήμανε μείωσή της στο κοινωνικό Εγώ του. Η κοινωνία, για να αποδίδει, είναι υποχρεωμένη να είναι αυστηρά οργανωμένη, βασικά, με άρχοντες, που ορίζουν τα “πρέπει” (νόμους) και αρχόμενους που υποτάσσονται στο κοινωνικό τους ωράριο. Η υποταγή αυτή για το επαγγελματικό σκέλος του κοινωνικού ωραρίου περιορίζεται σ΄ αυτό, αλλά στο πολιτικό σκέλος του επεκτείνεται στο σύνολο. Η πρόοδος όμως επιτρέπει διαχρονικά συρρίκνωση του επαγγελματικού ωραρίου, έτσι που επεκτείνεται το νοητό, στη διάρκεια του οποίου μπορεί καθένας να αγωνίζεται για τους δικούς του σκοπούς, που η εκπλήρωσή τους σημαίνει ευδαιμονία. Οι άρχοντες όμως που δεν θέλουν με κανένα τρόπο να χάσουν το προνόμιό τους να ορίζουν αυτοί τους κανόνες λειτουργίας της κοινωνίας, προφανώς προς όφελός τους, προσπαθούν να αλλοτριώσουν και το νοητό ωράριο του καθενός. Και προσφέρουν δολώματα. Τα δολώματα είναι τέτοια που αποστρέφουν το ενδιαφέρον των πολιτών από την πολιτική. Ο Αριστοτέλης είχε φθάσει στο σημείο να είναι αντίθετος στη συμμετοχή των χειρώνακτων πολιτών, όχι επειδή δεν είχαν αρκετό νου, αλλά διότι δεν είχαν χρόνο να ασχοληθούν σοβαρά με την πολιτική. Αυτοί δούλευαν, ελεύθερα βέβαια, αλλά ένα σκαλοπάτι πάνω από τους δούλους, που δεν ήταν ελεύθεροι, για να συζητούν και αποφασίζουν πολιτικά ή και να φιλοσοφούν οι εύποροι πολίτες. Επιχειρούν λοιπόν οι άρχουσες τάξεις να ελέγχουν το νοητό Εγώ των αρχομένων με κατάλληλη πλύση εγκεφάλου. Αυτή επιχειρείται με δέλεαρ τον “άρτον και τα θεάματα”. Εκτροπή του ενδιαφέροντος προς το ποδόσφαιρο, τη μόδα, τα μπαράκια, τη φθηνή διασκέδαση κλπ. μακριά από την πολιτική στο ελεύθερο ωράριο. Η αντίδραση της συνειδητής κοινωνίας, των διανοητών και καλλιτεχνών, είναι βέβαια το θέατρο, οι συναυλίες, οι εκθέσεις έργων τέχνης κλπ. Τέτοιες εκδηλώσεις, όπως και οι ποικίλες διασκεδάσεις, ενώνουν μεγάλες μάζες πολιτών σε κοινά συναισθήματα, ενώ προωθούν με συναισθηματικό τρόπο πολιτικά μηνύματα. Οι μεγάλοι συνθέτες, ζωγράφοι, συγγραφείς, φιλόσοφοι, δημιουργούσαν πολιτικά φορτισμένα έργα. Και δεν είναι σπάνιοι οι διωγμοί ή και θανατώσεις μεγάλων καλλιτεχνών στην ίδια την πατρίδα τους, όταν στρέφονται κατά της εξουσίας του τόπου τους.

Το ανθρώπινο είδος, με το προνόμιο (ή κατάρα) τη δυνατότητα για ανάπτυξη Λόγου, αγωνίζεται ακατάπαυστα για πιο ευδαίμονα ζωή. Και αγωνίζεται ακάθεκτο. Σε μακρές περιόδους ταλαντώνεται εναλλάσσοντας μεσαίωνες και αναγεννήσεις, περισσότερο ελεύθερες και καταπιεσμένες περιόδους. Στην εποχή μας η ανθρωπότητα ή και όλος ο πλανήτης κινδυνεύει. Οι πνευματικοί άνθρωποι πρέπει να στρατευθούν.

ΚΟΙΝΟΣ ΝΟΥΣ

Δημήτρης Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com

Κοινή Γνώμη, 3 Μαΐου 2022

«Ο κοινός νους είναι ολιγότερον κοινός ή όσον κοινώς νομίζεται», έγραφε ο Κωνσταντίνος Μέρμηγκας, σοφός ιατροφιλόσοφος καθηγητής χειρουργικής. Ήταν μέλος της Γερμανικής Ακαδημίας του Μονάχου και πρόεδρος της Ιατρικής Εταιρείας Αθηνών. Γερμανόφιλος. Διετέλεσε διορισμένος από τους Γερμανούς δήμαρχος Αθηναίων για δύο μήνες, ώσπου του ζητήθηκε ένας κατάλογος με τα ονόματα 100 πολιτών που θα χρησιμοποιούνταν ως όμηροι. Έστειλε έναν κατάλογο με 100 ονόματα που ήταν επανάληψη ενός μόνο, του δικού του. Αλλά το θέμα μου δεν είναι ο καθηγητής, αλλά ο κοινός νους. Κάπου στο διαδίκτυο βρήκα ένα είδος ορισμού του, της common sense. Λέει: “Κοινός νους είναι η ευφυΐα που καθένας ΟΦΕΙΛΕΙ να έχει. Δεν την παίρνετε από βιβλία, από δασκάλους ούτε ακόμη και από το διαδίκτυο. Ο κοινός νους είναι μόνον η σοφία που μοιράζονται όλοι οι άνθρωποι, ανεξάρτητα από το πόσο εκπαιδευμένοι ή πολυμαθείς είναι. Όμως, οσοδήποτε λυπηρό και αν είναι, δεν έχει καθένας τη σωστή ποσότητα κοινού νου”. Με άλλα λόγια, ο κοινός νους δεν είναι μια γνωστική ιδιότητα, ούτε συναισθηματική ούτε βουλητική. Είναι το ολοκλήρωμα και των τριών στοιχείων του νοητού Εγώ μας. Θυμάμαι ένα πρόβλημα που μας έθεσαν όταν γινόταν η επιλογή για εφέδρους αξιωματικούς στο Κέντρο επιλογής. Μας έδωσαν τα διαθέσιμα μέσα μεταφοράς, τις δυνατότητες του καθενός και μας ζήτησαν ένα σχέδιο πώς να μεταφερθούν 500 στρατιώτες από ένα μέρος στο άλλο ξεκινώντας από τις 8 το πρωί και να φθάσουν στο τέρμα πριν από τις 12 το μεσημέρι. Βρήκα, πολύ περήφανος, έναν τρόπο και ο τελευταίος έφθανε στις 12 παρά 2΄. Δεν θεώρησε ο αξιολογητής μας την απάντησή μου ως την καλύτερη, διότι 30 στρατιώτες θα έπρεπε να περπατήσουν για 3 ώρες και θα έφθαναν στο τέλος κουρασμένοι. Υπήρχε λύση λίγο πιο πολύπλοκη, αλλά όλοι έφθαναν πιο ξεκούραστοι και ο τελευταίος στις 12.00. Αυτό απαιτεί ο κοινός νους.

Ο κοινός νους κρίνεται από το αποτέλεσμα στη λήψη μιας απόφασης. Και έχει έντονο στατιστικό χαρακτήρα. Δεν υπάρχει ούτε ένας άνθρωπος που να διαθέτει παντού και πάντοτε τον κοινό νου. Κάποιες αποφάσεις του θα αποδειχθούν λανθασμένες. Ούτε υπάρχει κανένας που να μη διαθέτει ούτε ίχνος κοινού νου. Κάποιες αποφάσεις του θα αποδειχθούν πιο σωστές από άλλων. Τελικά, ποιος διαθέτει τον κοινό νου, ώστε να εμπιστευθούμε τις αποφάσεις του και να τον ακολουθήσουμε; ΚΑΝΕΝΑΣ! Ο κοινός νους είναι στατιστική ιδιότητα. Λαβαίνει υπόψη του όχι ένα, αλλά όσο γίνεται περισσότερα δεδομένα, τα ιεραρχεί όμως, δίνοντας άλλη βαρύτητα στο ένα και άλλη στο άλλο, και καταλήγει σε ένα αποτέλεσμα. Τέτοια δυνατότητα δεν μπορεί να την έχει ένας άνθρωπος παντού και πάντοτε. Υπάρχουν όμως περισσότερες πιθανότητες να τη διαθέτει ένας μεγάλος αριθμός ατόμων που μπορούν να διαβουλεύονται, να συζητάνε μεταξύ τους. Αυτό που λέω δεν επιδέχεται επιστημονική απόδειξη. Στο μέτρο που αποδεχόμαστε πιστεύοντας, ανάλογα με την αξιοπιστία εκείνου που το υποστηρίζει, παραθέτω τις μαρτυρίες δυο σπουδαίων μαρτύρων. Ο ένας είναι ο πιο σημαντικός θεωρητικός διανοητής σε όλους τους αιώνες, ο Αριστοτέλης: “Ἓκαστος μὲν χείρων κριτὴς τῶν εἰδότων, ἃπαντες δὲ συνελθόντες ἢ βελτίους ἢ οὐ χείρους.” και παρακάτω: «Διὰ  τοῦτο  καὶ  κρίνει  ἂμεινον  ὂχλος  πολλὰ  ἢ  εἷς  ὁστισοῦν». Καθένας χωριστά είναι κατώτερος κριτής από τους ειδικούς, όλοι όμως μαζί ως σύνολο συγκεντρωμένο θα είναι καλύτεροι ή τουλάχιστον όχι χειρότεροι από τους ειδικούς. Γι΄ αυτό το πλήθος αποφαίνεται καλύτερα για πολλά ζητήματα από ό,τι ο ένας, όποιος και αν είναι αυτός. Ο άλλος είναι ο εμπειρικά σκεπτόμενος, ο πατριάρχης των Ελλήνων ιστορικών, ο Κ. Παπαρρηγόπουλος: “…τὸ ἂδηλον εἶναι πολλάκις μυστηριῶδὲς τι προαίσθημα τῶν πολλῶν μᾶλλον ἢ ἐπιστημονική διάγνωσις τῶν ολίγων. Ὃθεν ὃλως ἂπορον δὲν εἶναι ὃτι τὸ πάλαι ὁ λαὸς ἀνεδείχθη σοφώτερος τῶν διδασκάλων αὐτοῦ.” Ο κοινός νους του οργανωμένου πλήθους λοιπόν διαθέτει τον καλύτερο κοινό νου από οποιονδήποτε μόνο του.

Εδώ καραδοκεί μια σύγχυση. Είπαμε ότι ο κοινός νους προκύπτει από το ολοκλήρωμα των τριών στοιχείων της νόησής μας, του γνωστικού, συναισθηματικού και του βουλητικού. Υπάρχουν όμως θέματα στα οποία κυριαρχεί το γνωστικό στοιχείο, εκείνο που προκύπτει από τη διασταύρωση του νοητού με το αισθητό, της θεωρίας με την εμπειρία, της παρατήρησης με την υπόθεση. Και τότε, εκείνος που έχει την αντίστοιχη αξιόπιστη γνώση, είναι ο πιο σωστός, όχι το πλήθος. Κι αυτό, διότι το πλήθος παρασύρεται περισσότερο από την πίστη του στην αξιοπιστία κάποιων και όχι στα τεκμήρια. Όλος ο κόσμος έλεγε ότι η γη είναι επίπεδη και ο ήλιος κινείται από την Ανατολή προς τη Δύση. Και μόνος ο G. Galilei ισχυριζόταν ότι η γη είναι σφαιρική και περιστρέφεται από τη Δύση προς την Ανατολή. Το είπε, αφού διασταύρωσε τις δοξασίες προγενεστέρων του σοφών, ξεκινώντας από τον Αρίσταρχο και τον Ερατοσθένη, ο οποίος μάλιστα υπολόγισε με αξιοθαύμαστη ακρίβεια την περίμετρο της γης και φθάνοντας στον N. Kopernikus. Ο Γαλιλαίος όμως διασταύρωσε αυτά τα νοητά κατασκευάσματα με ό,τι είδε με το τηλεσκόπιο: Τον πλανήτη Δία με τους δορυφόρους του, που είχαν εκλείψεις. Επομένως, ο ουρανός δεν ήταν μια επιφάνεια, αλλά ένας τρισδιάστατος χώρος. Ακόμη και αυτή την επιστημονική γνώση του Γαλιλαίου δεν τη δέχθηκε ο πνευματική ολιγαρχία της εποχής και τον οδήγησαν ως αιρετικό στην πυρά, από την οποίαν γλίτωσε αρνούμενος τις βέβαιες γνώσεις του. Σε αμιγώς γνωστικά θέματα, επομένως, ισχύει ο επιστημονικός, όχι ο κοινός νους, αφού ο τελευταίος διαμορφώνεται, μεταξύ πολλών άλλων, και από αναπόδεικτες πίστεις.

Η πολιτεία προσπαθεί να βάλει λογική τάξη στα παραπάνω. Για την ενότητά της, προϋπόθεση για την ύπαρξή της, είναι μια εξουσία, μια λειτουργία που, μόνον αυτή, έχει το δικαίωμα να εφαρμόζει νόμιμα βία. Η εξουσία χωρίζεται σε τρεις ανεξάρτητους τομείς: Εκτελεστική (κυβέρνηση), νομοθετική (βουλή) και δικαστική. Η εκτελεστική απαιτεί γνώσεις και εμπειρία. Χρειάζεται διδάκτορες και μάστορες. Ικανούς να έχουν οράματα, να τα διαμορφώνουν σε σκοπούς, πρόγραμμα, αξιολόγηση και να υλοποιούν αυτούς τους σκοπούς. Η νομοθετική εξουσία χρειάζεται κοινό νου, εκείνους που θα αποφασίσουν αν οι προτάσεις της κυβέρνησης συνάδουν από γνωστική, συναισθηματική και βουλητική πλευρά με τη βούληση της κοινωνίας την οποίαν εκπροσωπούν. Θα κρίνουν επίσης με τον κοινό νου τα πεπραγμένα της κυβέρνησης. Από αυτήν θα προκύψουν οι νόμοι. Την τήρηση των νόμων από την κυβέρνηση, τη βουλή και τους πολίτες θα κρίνει η δικαιοσύνη. Αυτά για μια σωστή πολιτεία, όχι τη δική μας.