ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΟ ΔΙΛΗΜΜΑ

Δημήτρης Αντ. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com

Ηπειρωτικός Αγών, 15 Απριλίου 2022

Ένας καθηγητής ψυχολογίας έδωσε στους μαθητές του την εξής επιλογή:

«Μπορώ να σας δώσω 2 ή 6 βαθμούς ή μηδέν. Ο καθένας θα πάρει ό,τι ζητήσει υπό έναν όρο. Αν διαλέξουν 6 βαθμούς πάνω από 10% των μαθητών, θα δώσω σε όλους μηδέν, ούτε 2 ούτε 6». Εσείς τι θα διαλέγατε;

Πώς τη θέλετε την κοινωνία που μέσα της θα ζήσετε; Στο τι επιδιώκετε θα πρέπει να λάβετε υπόψη σας και τους άλλους. Θέλετε να πάρετε το μεγάλο βαθμό, να ζήσετε πάμπλουτοι, «σελέμπριτις», να σας αναφέρει το Φορμπς;  Ή να ζήσετε μια μέτρια ζωή στη μεσαία τάξη; Να ξέρετε όμως πως, αν μεγεθυνθεί πάνω από ένα όριο η ανισότητα, δεν θα πάρετε τίποτε ούτε σεις ούτε άλλος. Όταν επιδιώκει μια κρίσιμου μεγέθους μειονότητα να γίνει πάμπλουτη, θα αφαιρεθεί ο πλούτος από την πλειονότητα κι αυτή θα επαναστατήσει. Στις επαναστάσεις, οι αγριεμένοι αδιαφορούν αν θα επιζήσουν οι ίδιοι, αδιαφορούν αν θα καταστρέψουν ό,τι υπάρχει γύρω τους, αρκεί να μη ζουν δίπλα τους οι προκλητικοί μεγιστάνες. Δίκαιο ή άδικο, έτσι γίνεται. Κανένας δεν σας εγγυάται πως μπορείτε να γίνετε σελέμπριτι, όσο και να προσπαθήσετε. Διαλέγετε λοιπόν κάτι τέτοιο, όταν ξέρετε πως και άλλοι, άγνωστο πόσοι, το έχουν διαλέξει;

Το δίλημμα του ιδιοφυή καθηγητή της ψυχολογίας είναι βέβαια υπαραπλούστευση. Στην πραγματική ζωή π.χ. οι λίγοι που θα επιδιώξουν να πάρουν τα πολλά συγκεντρώνουν ισχύ γύρω τους και τη χρησιμοποιούν προς όφελός τους. Μπορούν π.χ. με την εξουσία του πλούτου τους να εξουδετερώσουν τον “καθηγητή” τους, τη νόμιμη αρχή που κάνει τη νομή (δηλαδή τους νόμους) και να αλλάξουν τους κανόνες προς όφελός τους. Προτυπώνει όμως πολύ ωραία την τυχαιότητα. Είναι αδύνατο να ξέρετε τι θα επιλέξουν οι άλλοι. Ποντάρετε. Και η πιθανότητα να επιτύχετε το δικό σας σκοπό εξαρτάται από τους άλλους. Το πλήθος αυτών των άλλων, αν είναι αρκετοί εκείνοι που επιδιώκουν τον ακράτητο πλούτο, θα οδηγήσει σε καταστροφή των πάντων, σε μια Γαλλική ή Σοβιετική Επανάσταση με τις εκατόμβες των νεκρών και τελικά στην επιβολή του Νοπολεόντιου ή Σταλινικού ολοκληρωτισμού. Οι περισσότερες επαναστάσεις, βλέπεις, ισχυρίζονται πως αποβλέπουν στην ισότητα, ενώ εκείνο που πραγματικά επιδιώκουν είναι η διατήρηση της ανισότητας, αντιστρέφοντας του όρους: αυτοί που τώρα έχουν τα λίγα να γίνουν εκείνοι που έχουν τα πολλά. Ισχυρίζονται ακόμη πως αποβλέπουν στην ελευθερία και προσπαθούν να την επιβάλλουν με τη βία. Αλλά όταν οτιδήποτε επιβάλλεται με τη βία καταργεί την ελευθερία.

Υπάρχει λύση στο δίλημμα; Η προφανής λύση είναι ότι οι ενδιαφερόμενοι πρέπει να διαβουλεύονται, να μιλούν μεταξύ τους, να ανταλλάσσουν απόψεις και να συμφωνούν. Και οι διαδικασίες να γίνονται στο φως. Αν π.χ. συμφωνήσουν όλοι να ζητήσουν 2 και κανένας 6, όλοι θα κερδίσουν κάτι. Και αν κάποιος παρασπονδήσει και ζητήσει το 6, θα είναι φανερό ποιος θα είναι και θα υποστεί αυτός τις συνέπειες της παρατυπίας του.

Και τα προσωπικά δεδομένα; Προσωπικά δεδομένα είναι κάθε πληροφορία που σε χαρακτηρίζει, όπως για παράδειγμα το όνομά σου, η διεύθυνσή σου, το τηλέφωνό σου, τα ενδιαφέροντά σου, οι επιδόσεις σου στο σχολείο, οι φωτογραφίες σου, οι απόψεις σου, κ.ά. Μερικές φορές τα προσωπικά σου δεδομένα αφορούν ιδιαίτερα ευαίσθητα στοιχεία της ιδιωτικής σου ζωής, όπως το θρήσκευμά σου, τις πολιτικές σου πεποιθήσεις, την κατάσταση της υγείας σου ή την ερωτική σου ζωή.

Από τις τρεις όψεις της ύπαρξής μας, η αισθητή (φυσική, σωματική) και η κοινωνική είναι αντικειμενικά αντιληπτές. Αντίθετα η νοητή, οι σκέψεις με τις αποθηκευμένες γνώσεις τους, τα συναισθήματα και οι βουλήσεις μας, είναι άβατη για τον έξω κόσμο. Ωστόσο, και η νοητή όψη του Εγώ μας δεν είναι εντελώς στεγανή. Διαμέσου των αισθήσεών μας εισάγει πληροφορίες από τον αντικειμενικό κόσμο και εξάγει σ΄ αυτόν τη βούλησή της διαμέσου των μυών και των αδένων μας. Ακόμη και τα συναισθήματά μας εκδηλώνονται έτσι, π.χ. με κλάμα ή γέλιο. Και από τέτοιες εκδηλώσεις μπορούν οι άλλοι να συνάγουν τι συμβαίνει μέσα μας. Κάποιες από αυτές τις εκδηλώσεις αποτελούν τα προσωπικά δεδομένα μας. Πώς θα αφορισθούν όμως, για να μπορούν να προστατευθούν από την αδιάκριτη ματιά των γύρω μας; Τι θα έπρεπε να συμπεριληφθεί ως “προσωπικά δεδομένα” σε ένα νόμο;

Το βασικό στοιχείο είναι πως απόρρητα είναι τα πάντα μέσα μου, εκτός από ό,τι ο ίδιος εγώ θέλω να φανερώσω. Ο B. Spinoza το διευκρινίζει σαφέστερα: Υποβάλλονται σε έλεγχο από την εξουσία οι πράξεις όλων, αλλά όχι η κρίση και η σκέψη τους. Αυτό το σύστημα είναι η Δημοκρατία. Μια πολιτεία που επιβάλλει περιορισμούς ανάλογα με τη θρησκεία, τα φρονήματα ή άλλο ανάλογο παράγοντα είναι ολοκληρωτισμός. Υπάρχουν όμως και πράξεις που έχουν άμεση συνάφεια με τις κρίσεις και τη σκέψη του καθενός. Αμέσως μετά τη γέννησή μου δηλώνομαι στο ληξιαρχείο. Εκείνη τη στιγμή “φακελώνομαι”. Αποκτώ ταυτότητα, είμαι ένα άτομο, συγκεκριμένο μέλος της κοινωνίας, η οποία φροντίζει για μένα, αλλά και απαιτεί από μένα ορισμένα πράγματα, απαραίτητα για τη διατήρησή της. Η ταυτότητά μου οφείλει να είναι διαθέσιμη σε οποιονδήποτε εκπροσωπεί την κοινωνία μου, αστυνομία, δημόσιος υπάλληλος κλπ. Στο στρατό μπορώ να έχω τα στοιχεία της ταυτότητάς μου σε ένα μενταγιόν περασμένο στο λαιμό μου. Αν πιαστώ αιχμάλωτος, οφείλω κανονικά να μη δώσω στον εχθρό οποιαδήποτε άλλη πληροφορία, εκτός από αυτήν, έστω και αν με βασανίσει.  

Για να ζήσω όμως μέσα στην κοινωνία, πρέπει να αναγνωρίζομαι από τους άλλους. Πρέπει δηλαδή από όλους να γίνεται εμφανής η ταυτότητά μου. Η ταυτότητά μου είναι διαφορετική σε κάθε είδος υπόστασής μου. Je suis que j’ ai, είμαι ό,τι έχω, λέει ο Sartre. Και αυτή είναι η αισθητή ταυτότητά μου. Είμαι δηλαδή όχι μόνο ό,τι περικλείεται μέσα στο δέρμα μου, αλλά και ο βηματοδότης που έχω βάλει και τα τεχνητά δόντια μου, και τα ρούχα μου και το σπίτι μου κλπ. Αντίστοιχα, η κοινωνική ταυτότητά μου είναι “είμαι ό,τι θέλω”. Και τώρα, νόμος προαποφασισμένος από το σύνολο της κοινωνίας μπορεί να επιτρέπει στο κράτος υπό όρους να μαθαίνει περισσότερα στοιχεία για μένα, όπως τα περιουσιακά μου στοιχεία κλπ. Όχι βέβαια τις σκέψεις και την κρίση μου. Μόνο με τέτοια δεδομένα διαθέσιμα για τους άλλους, μπορώ να πάρω εγώ εύλογες αποφάσεις μου αν θα επιδιώξω το 2 ή το 6 του καθηγητή.