ΑΝΕΠΑΡΚΕΙΑ ΤΩΝ ΛΕΞΕΩΝ

Δημήτρης Αντ. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com

Ηπειρωτικός Αγών, 25 Μαρτίου 2022

Κάθομαι στον καναπέ μου και ακούω απαλή μουσική στο τρίτο πρόγραμμα. Είχε έπειτα μια βαριά μουσική που παιζόταν, κατά το σχολιαστή με τρόπο γλαφυρό, ανάγλυφο. Θαύμαζα προ ημερών ένα πίνακα ζωγραφικής. Με τραβούσαν τα απαλά χρώματά του και οι απαλές γραμμές του. Τι ακριβώς εννοώ λέγοντας “απαλός, βαρύς, γλαφυρός κλπ;” Οι λέξεις αναφέρονται στην αφή. Η μουσική όμως είναι ακουστικό φαινόμενο και ο πίνακας οπτικό. Γράφει ο Voltaire: “Τα Ελληνικά έχουν όλα τα πλεονεκτήματα: Δεν έχουν την τραχύτητα των Λατινικών, στα οποία τόσες πολλές λέξεις καταλήγουν σε um, ur, us. Έχουν όλη τη λαμπρότητα των Ισπανικών και όλη τη γλυκύτητα των Ιταλικών. Έχουν πάνω από όλες τις γλώσσες του κόσμου την έκφραση της μουσικής με μακρές και βραχείες συλλαβές και με τον αριθμό και την ποικιλία των τόνων της. Έτσι, παραμορφωμένα όπως είναι σήμερα στην Ελλάδα, μπορούν ακόμα να θεωρηθούν ως η ομορφότερη γλώσσα στον κόσμο”. Τα επίθετα που χρησιμοποιεί ο Γάλλος σοφός, είτε αρνητικά, όπως η “τραχύτητα” των Λατινικών είτε θετικά, όπως η “λαμπρότητα” των Ισπανικών και η “γλυκύτητα” των Ιταλικών, δεν κυριολεκτούν. Η γλώσσα είναι ακουστή, ενώ η τραχύτητα απτική, η λαμπρότητα οπτική και η γλυκύτητα γευστική. Γενικότερα, όποτε θέλομε να χαρακτηρίσουμε ποιοτικά ένα ακουστικό ή οπτικό φαινόμενο, χρησιμοποιούμε συνήθως επίθετα παρμένα από τις λοιπές αισθήσεις (απαλός, βαρύς, τραχύς, λαμπρός, γλυκός κλπ). Η γλώσσα μας είναι ανεπαρκής να εκφράσει συναισθήματα. Το ίδιο ισχύει για όλες τις περίπου 6000 γλώσσες που μιλιούνται στον κόσμο.

Από τις πέντε βασικές αισθήσεις μας η αφή, η γεύση και η όσφρηση μπορούν να είναι απαρχές αντανακλαστικών με θετική ή αρνητική ανάδραση και επιδρούν στο περιβάλλον με κάποια κίνηση ή έκκριση, ενώ συνοδεύονται από συναισθήματα που είναι ευχάριστα ή δυσάρεστα αντίστοιχα. Η όραση και η ακοή δεν αποτελούν την απαρχή τέτοιων αντανακλαστικών εκτός από τα πολύ γενικά, όπως γενικευμένη χαλάρωση ή διέγερση, χωρίς άμεση επίδραση στο περιβάλλον. Επιδρούν στο ίδιο το άτομο που βλέπει ή ακούει κάτι.

Η γλώσσα είναι ένα αρχικά ακουστικό φαινόμενο, κοινόχρηστα αισθητό από τον καθένα. Αντίθετα ο λόγος είναι νοητός, άβατος από το έλλογο περιβάλλον καθενός, αν και με πολύ στενή συνάφεια με τη γλώσσα. Ο λόγος αποτελείται από νοήματα που αποτελούνται από έννοιες. Τα νοήματα αντιστοιχούν στις προτάσεις, οι έννοιες στις λέξεις, μολονότι η αντιστοιχία δεν είναι απόλυτη σε καμιά γλώσσα του κόσμου. Με τις προτάσεις ασχολείται κυρίως το συντακτικό, με τις λέξεις η γραμματική. Τα όριά μεταξύ τους δεν είναι εντελώς σαφή. Κάποιοι θεωρούν το συντακτικό κεφάλαιο της γραμματικής, ενώ υπάρχουν γραμματικές που δεν περιλαμβάνουν τέτοιο κεφάλαιο.

Η γλώσσα είναι ένα φυσικό φαινόμενο ιδιαίτερα του ανθρώπου, χάρη στη μοναδική διαμόρφωση των φωνητικών του οργάνων και την ικανότητά του, μόνου αυτού, να σχηματίζει δευτεροβάθμια εξαρτημένα αντανακλαστικά, δηλαδή να μαθαίνει να ξεχωρίζει λέξεις που τις προσκολλά σε ενέργειες και σώματα. Ένα τεράστιο πολιτιστικό άλμα έγινε με την ανακάλυψη της γραφής. Αρχικά ήταν ιδεογράμματα, οπτικά σχέδια που αντιστοιχούσαν άμεσα σε έννοιες. Το μεγάλο πήδημα έγινε με την Ελληνική επινόηση της φωνητικής γραφής που συμβολίζει τη γλώσσα και έμμεσα μόνο, διαμέσου της, το λόγο. Ιδανική είναι η γραφή που “δείχνει με ξεχωριστὸ γράμμα τὸν κάθε φθόγγο καὶ ποὺ κάθε γράμμα της ἒχει πάντα τὴν ἲδια φωνητικὴ ἀξία, τὴν ἲδια προφορὰ” (Μ. Τριανταφυλλίδης). Τέτοια ιδανική γραφή δεν υπήρξε ποτέ. Την προσέγγισαν όμως πάρα πολύ τα κλασικά αρχαία Ελληνικά, τα Λατινικά και, από τις σύγχρονες γλώσσες, τα Ιταλικά, Ισπανικά, Πορτογαλικά, Τουρκικά, Ρωσικά κλπ. Οι Ιταλοί, Ισπανοί, Πορτογάλοι διατήρησαν σε σημαντικό βαθμό τη φωνητική γραφή που κληρονόμησαν από τα Λατινικά, αν και η γλώσσα τους άλλαξε. Οι Τούρκοι την επέβαλαν αντικαθιστώντας την αραβική και από τότε εξελίχθηκαν από διαλυόμενο κράτος σε αξιόλογη δύναμη στην Ανατολική Μεσόγειο. Εμείς, στην Ελληνιστική περίοδο διατηρήσαμε την ιστορική ορθογραφία, αλλά όχι την κλασική αρχή της φωνητικής γραφής και άρχισε τότε η παρακμή του Ελληνικού πολιτισμού. Οι λόγιοι της εποχής, αντί να προσαρμόζουν τη γραφή τους στην εξελισσόμενη γλώσσα τους προσπάθησαν να διαμορφώσουν τη γλώσσα στις επιταγές της ιστορικής γραφής, επινοώντας πνεύματα, τόνους κλπ. Άδικος κόπος. Οι πολλοί αγράμματοι ελληνόφωνοι δεν μπορούσαν να διαβάσουν για να συμμορφώσουν ανάλογα τη γλώσσα τους.

Ο γραπτός λόγος έχει το πλεονέκτημα, ότι ενισχύει την κοινωνική μνήμη. Μένει. Scripta manent, ενώ τα λόγια είναι έπεα πτερόεντα. Έναντι αυτού του πλεονεκτήματος, ο προφορικός λόγος, η γλώσσα με φυσική παρουσία των συζητητών έχει ένα αναντικατάστατο πλεονέκτημα. Μαζί με τις λέξεις που προφέρει ο ομιλητής εκφράζεται και με ολόκληρο το σώμα του. Γελά, κλαίει, κουνάει τα χέρια του, μορφάζει, αγγίζει το συνομιλητή του κλπ. Μ΄ αυτό τον τρόπο συμπληρώνει τη λεκτική έκφραση της γλώσσας εκφράζοντας καλύτερα τα συναισθήματά του, τα οποία οι λέξεις μόνον περιγράφουν, δεν εκφράζουν. Πλην των επιφωνημάτων. Να υπομνήσω πως προφανώς ούτε η φωνητική γραφή περισώζει αυτό το πλεονέκτημα της γλώσσας. Η τεράστια τεχνολογική πρόοδος που έχει συντελεσθεί τις τελευταίες δεκαετίες έχει υποκαταστήσει την άμεση ανθρώπινη επικοινωνία με ηλεκτρονική που είναι αμιγώς οπτική και ακουστική. Συνηθισμένο πια φαινόμενο είναι να βλέπει κανείς μια ομάδα, πιο συχνά παιδιών, να κάθονται μαζί και να συνεννοούνται μεταξύ τους με τα κινητά.

Καλό ή κακό είναι αυτό; Δεν είναι εύκολη η απάντηση. Όταν μαθαίνω να οδηγώ, προσέχω τις κινήσεις των χεριών και ποδιών μου στο τιμόνι, στα πεντάλ κλπ. Όταν έχω συνηθίσει, αυτές οι κινήσεις έχουν αυτοματοποιηθεί. Προσέχω πια όχι τις κινήσεις μου, αλλά πού πηγαίνει το αυτοκίνητό μου, πώς να κινείται ανάμεσα στα άλλα κινούμενα οχήματα και στον προορισμό μου που βρίσκεται μακριά στον ορίζοντα και κινείται ολοένα, όσο εγώ ταξιδεύω. Από την άλλη, η διαρκώς αυξανόμενη βοήθεια από τους αυτοματισμούς, μου στερεί την ανάπτυξη των δυνατοτήτων μου αν αυτοί οι αυτοματισμοί κάποτε καταρρεύσουν. Από τη στιγμή που ο άνθρωπος οργανώθηκε σε κοινωνίες, έχασε την ικανότητα να ζει μόνος. Έξω από την κοινωνία είναι ή θεός ή θηρίο (Αριστοτέλης). Και αν σε μια θύελλα κοπούν τα καλώδια του ηλεκτρικού, είναι αδύνατο να ζήσω χωρίς θέρμανση, ψυγείο, κινητό τηλέφωνο, που η μπαταρία του θα εξαντληθεί. Η ικανότητά μας να επικοινωνούμε με το φυσικό ανθρώπινο λόγο, την προφορική γλώσσα μας πρέπει να καλλιεργείται πάντα, να μιλάμε σωστά. Μόνο έτσι διατηρούμε στοιχειώδη ανεξαρτησία. Αυτό είναι καλό εφόσον έχουμε επίγνωση του σκοπού μας.