Δημήτρης Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com
Πρωινός Λόγος, Τρίκαλα, 17 Φεβρουαρίου 2022
Η ζωή συνεχίζεται καταναλώνοντας ζωή. Τα ζωντανά όντα επιβιώνουν σκοτώνοντας και τρώγοντας άλλα ζωντανά όντα ή τα προϊόντα τους. Τα ζώα τρέφονται από άλλα ζώα ή από φυτά και καταναλώνουν οξυγόνο που παράγουν τα φυτά. Τα φυτά τρέφονται από τη κοπριά και από το διοξείδιο του άνθρακα που, και τα δύο, παράγονται από τα ζώα. Έτσι, η ανάλωση ζωής για τη διατήρηση της ζωής, γίνεται αναγκαία για τη διατήρηση της ζωής! Τα ζώα και τα φυτά ζουν συμπληρωματικά. Δεν θα υπήρχαν ζώα χωρίς φυτά ούτε φυτά χωρίς ζώα. Αυτή η γενική αρχή φαίνεται αντίθετη προς τη θεωρία του C. Darwin που υποστηρίζει πως επιβιώνει το είδος που επικρατεί σε ένα γενικό ανταγωνισμό. Τελικά τι ισχύει;
Υπάρχουν τρία κύρια είδη αγώνα: Ανταγωνισμός, άμιλλα και συμπληρωματικότητα. Η άμιλλα αφορά τη συνδιεκδίκηση με κάποιον ή κάποιους άλλους των πρωτείων και για την επικράτηση επί ενός συγκεκριμένου στόχου. Η ευγενής άμιλλα μέσα σε θεμιτά, δίκαια και κοινωνικώς αναγνωρισμένα πλαίσια, είναι από τους βασικότερους συντελεστές προσωπικής και συλλογικής προκοπής. Ανταγωνισμός υπάρχει όταν τα άτομα αντιμετωπίζουν ο ένας τον άλλο ως αντίπαλο· στόχος του ενός είναι ο άλλος. Στη συμπληρωματικότητα συνεργάζονται περισσότεροι από έναν για κοινό σκοπό. Οι Ολυμπιακοί αγώνες προσφέρουν το πρότυπο και για τα τρία είδη. Η άμιλλα διενεργείται στο στίβο. Αγωνίζονται πολλοί ή και ένας μόνος του για την επίτευξη ενός στόχου, να πηδήξει κάποιος όσο γίνεται μακρύτερα ή ψηλότερα, να τρέξει όσο γίνεται ταχύτερα, να ρίξει όσο γίνεται μακρύτερα, ανεξάρτητα από το τι κάνουν οι υπόλοιποι. Υπάρχει ένας νικητής, αλλά οι υπόλοιποι δεν είναι ηττημένοι, απλώς δεν είναι νικητές. Μάλιστα, μπορεί να πέτυχαν επίδοση μεγαλύτερη από την προηγούμενη δική τους, οπότε είναι κατά κάποιον τρόπο και νικητές για τον εαυτό τους. Στον μαραθώνιο, ένας είναι ο νικητής, όσοι όμως έφτασαν στο τέρμα, μετά από αυτόν, δεν έχουν βέβαια αποτύχει. Στον ανταγωνισμό υπάρχει νικητής και ηττημένος. Οι αντίπαλοι, στην παλαίστρα, είναι δύο. Νίκη του ενός είναι η ήττα του άλλου. Το συναίσθημα που επικρατεί στην άμιλλα είναι η ζήλια, που κινητοποιεί κάποιον να γίνει καλύτερος από τους άλλους, να βελτιωθεί. Στον ανταγωνισμό είναι ο φθόνος, που κάνει κάποιον να καταστήσει τον άλλον κατώτερο.
Στα ομοειδή ζώα μπορεί να επικρατεί άμιλλα. Ιδίως τα αρσενικά, που είναι πιο μεγαλόσωμα, μυώδη και επιθετικά, μπορεί να αγωνίζονται το ένα εναντίον άλλων κυρίως διεκδικώντας το ίδιο θηλυκό. Η αντιπαλότητα αρχίζει συνήθως με επίδειξη της δύναμής τους, είτε με δυνατή φωνή που φοβίζει είτε με τον όγκο τους, καθώς “φουσκώνουν” για να φανούν ισχυρότεροι. Ο όγκος του άλλου ζώου είναι που φοβίζει. Ακόμη και το λιοντάρι δεν επιτίθεται σε έναν ελέφαντα που μπορεί να το σηκώσει και να το πετάξει μακριά. Όχι σπάνια, η αντιπαλότητα δεν σταματά στην επίδειξη δύναμης, αλλά εκδηλώνεται με άμεση επιθετικότητα. Παλεύουν π.χ. τα ελάφια με τα κέρατά τους, πληγώνοντας ενδεχομένως τον αντίπαλο. Παρ΄ όλα αυτά, η σύγκρουση σπάνια φτάνει σε θανάτωση του αντιπάλου, ο οποίος, όταν αντιληφθεί την αδυναμία του υποχωρεί και ο νικητής δεν ενδιαφέρεται να τον θανατώσει. Ακόμη και τα σαρκοβόρα σπάνια θα συμβεί να φάνε ομοειδή ζώα. Επιπλέον, δεν υπάρχει κανονικά ομαδική βία μεταξύ των ομοειδών ζώων. Υπάρχει όμως, όταν ζουν σε κοινωνίες.
Υποχρεωτικά κοινωνικά ζώα είναι κάποια έντομα, μυρμήγκια, μέλισσες, τερμίτες. Η κοινωνικότητά τους σημαίνει ότι δεν αγωνίζονται για να χορτάσουν, αλλά για να σχηματίσουν αποθήκες αγαθών που είναι διαθέσιμα σε όλα τα μέλη της κοινωνίας. Όχι σπάνια, ωστόσο, παρατηρείται π.χ. στις μέλισσες το φαινόμενο της λεηλασίας. Σε περιόδους παρατεταμένου καύσωνα είναι ιδιαίτερα έντονο. Λιώνουν οι κέρινες κηρύθρες και το μέλι χύνεται έξω από την κυψέλη. Μέλισσες από παντού ορμούν τότε να το μαζέψουν και ακολουθεί επική μάχη μεταξύ τους, που μπορεί να καταλήξει σε αλληλεξόντωση όλων των μελισσιών.
Το κύριο αίτιο ομαδικού ανταγωνισμού με βία είναι λοιπόν, η ύπαρξη αποθηκών με σωρευμένα αγαθά. Έτσι είναι και στους ανθρώπους από τότε που οργανώθηκαν σε κοινωνίες. Η σύγκρουση ενός ανθρώπου με άλλον, εντάξει, μπορεί να συμβεί, για ποικίλα αίτια, π.χ. ερωτικά, αλλά σπάνια καταλήγει σε θανάτωση του ενός από τους δύο. Δεν αξίζει να διακινδυνεύσει τη ζωή του κάποιος με γέρας το σώμα ενός άλλου που, σαν κανίβαλος, θα το φάει. Χορταίνει άλλωστε με ποσότητα τροφής πολύ μικρότερη από το σώμα ενός ανθρώπου. Όταν όμως το διακύβευμα είναι μια περιουσία, ένα κεφάλαιο, ένα χωράφι, ένα κοπάδι κλπ, που μάλιστα αναπαράγεται, υπάρχει σημαντικό κίνητρο για ομαδική βία, μια και θα εξασφαλίσει τροφή για μια ζωή. Όπως στα κοινωνικά έντομα, η ομαδική βία μεταξύ ανθρώπων δεν γίνεται κανονικά στα πλαίσια μιας ανθρώπινης κοινότητας, αλλά μεταξύ διαφορετικών κοινωνιών. Προσέξτε όμως. Βία μεταξύ μελισσών που ανήκουν στην ίδια κυψέλη δεν υπάρχει, καθώς έχουν όλες ίση πρόσβαση στις αποθήκες τους, στο μέλι. Και στους ανθρώπους, αντίστοιχα, υπάρχει βία στα πλαίσια της ίδιας κοινωνίας, αν υπάρχει σημαντική ανισότητα μεταξύ των μελών της στην πρόσβασή τους στο ομαδικό, κοινωνικό κεφάλαιο.
Αυτή η απλή λογική ώθησε κάποιους, από τον Πλάτωνα ως το Χριστό και το Marx να θεωρήσουν την κοινοκτημοσύνη ως το πρέπον σύστημα για την αντιμετώπιση των συγκρούσεων μεταξύ ανθρώπων. Όμως τα έντομα που έχουν κοινοκτημοσύνη αναγκάζονται υποχρεωτικά από τα αντανακλαστικά τους να εργάζονται για τη συντήρηση και την αύξηση της “περιουσίας” τους. Οι άνθρωποι δεν έχομε τέτοια αντανακλαστικά. Γι΄ αυτό, σωστά παρατηρεί ο Αριστοτέλης ότι η κοινοκτημοσύνη μειώνει την απόδοση των ανθρώπων, καθώς καθένας επαφίεται στους άλλους για την αύξηση και τη συντήρηση του κοινού κεφαλαίου τους.
Και τώρα αναζητείται ο χρυσός κανόνας με τη μικρότερη δυνατή σύγκρουση σε συνδυασμό με τη μεγαλύτερη δυνατή απόδοση. Μια κοινωνία οργανωμένη με τρόπο που προωθεί την άμιλλα μάλλον παρά τον ανταγωνισμό, σε συνδυασμό μάλιστα με συμπληρωματικότητα, όπως σε μια ποδοσφαιρική ομάδα άλλος παίζει τερματοφύλακας, άλλος οπισθοφύλακας, άλλος κυνηγός, έχει το τελικά καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα. Σε ένα διαγωνισμό (π.χ. πανελλήνιες εξετάσεις) ο ανταγωνισμός προάγεται με προδιαγεγραμμένο αριθμό επιτυχόντων, ενώ η άμιλλα με προδιαγεγραμμένη βάση επιτυχίας. Εξάλλου, ο άκρατος ανταγωνισμός προωθεί την εκθετική αύξηση της ανισότητας. Μπορεί να ελέγχεται με αντίστοιχες εκθετικά αυξανόμενες υποχρεώσεις (π.χ. υποχρεωτικοί φόροι, χορηγίες) στα υψηλότερα οικονομικά στρώματα. Η ανισότητα στην εξουσία αντιμετωπίζεται με εκπεριτροπής εναλλαγή των αρχόντων με κλήρωση, όπου δεν απαιτείται άλλο από εντιμότητα και κοινός νους.
Δημήτρης Α. Σιδερής 