Η ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΑΛΛΑΖΕΙ

Δημήτρης Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com

Ηπειρωτικός Αγών, 12 Νοεμβρίου 2021

Πώς ζούσαμε παιδιά και πώς ζούμε τώρα; Αν φαντασθούμε πώς ζούσε ο Neanderthal και πώς ο Homo Sapiens, οι διαφορές μεταξύ τους είναι ελάχιστες, έστω κι αν τους χωρίζουν δεκάδες χιλιετιών. Όσα ακολουθούν είναι υποθετικά, στηριγμένα, ωστόσο, σε αρχαιολογικά ευρήματα. Πάμε περίπου 10000 χρόνια πίσω. Οι άνθρωποι ζουν σαν τα άλλα ζώα, κυνηγώντας θηράματα και συλλέγοντας καρπούς όποτε πεινάνε. Έχουν προχωρήσει σημαντικά, αφενός χάρη στα δυο πόδια και τα δυο χέρια τους με τα οποία μπορούν να συλλαμβάνουν και αφετέρου με την ικανότητα να σχηματίζουν εξαρτημένα αντανακλαστικά, και μάλιστα δευτεροβάθμια, να αποκτούν συνήθειες, γνώσεις, που να μπορούν να τις μεταβιβάζουν με λόγο στους συνανθρώπους τους και στους απογόνους τους. Μπορούν πια να κατασκευάζουν εργαλεία, τόξα και λίθινα εργαλεία, ενώ ξέρουν πώς να συντηρούν τη φωτιά. Κάποιοι, σαν τον Άβελ, δεν σκοτώνουν κάθε φαγώσιμο ζώο, ας πούμε γιδοπρόβατα και αγελάδες, αλλά το συντηρούν οδηγώντας το κοπάδι όπου υπάρχει χορτάρι και σκοτώνοντας τους θηρευτές, λύκους, αιλουροειδή κλπ που το απειλούν. Σιγά σιγά μαθαίνουν και πώς να πολλαπλασιάζουν το κοπάδι τους, π.χ. θυσιάζοντας για τροφή μόνο τα αρσενικά. Γυρίζουν, νομάδες, παντού, όπου υπάρχει τροφή, ανάλογα και με την εποχή του έτους. Άλλοι, σαν τον Κάιν, δεν τρώνε όποιο εδώδιμο καρπό βρουν, αλλά, όπου είναι κατάλληλο το έδαφος, δίπλα σε λίμνες και σε ποταμούς, ξεριζώνουν κάθε άλλο φυτό, έτσι που να ευνοείται η ανάπτυξη των βρώσιμων καρπών. Μαθαίνουν πώς να πολλαπλασιάζουν την παραγωγή, φυλάγοντας κάποιους, που τους σπέρνουν για να αναπαραχθούν.

Περνούν χιλιετίες ολόκληρες. Οι Άβελ και οι διάδοχοί τους παραμένουν βοσκοί, οι Κάιν και οι διάδοχοί τους γεωργοί. Παράλληλα όμως αναπτύσσονται και άλλα επαγγέλματα. Η παραγωγή οδηγεί σε περισσεύματα που διαθέτουν κάποιες ομάδες, όχι όλες τα ίδια. Αρχίζουν λοιπόν οι ανταλλαγές. Μετακινούνται οι άνθρωποι κατά μήκος φυσικών οδών και συναντιόνται με άλλους στις διασταυρώσεις ποταμών και λιμανιών. Εκεί γίνονται ανταλλαγές. Τώρα χρειάζονται και άλλα επαγγέλματα. Οικοδόμοι, φύλακες, αγωγιάτες, ναυτικοί, κλπ.

Από τις αρχικές ομάδες, οι βοσκοί μετακινούνται διαρκώς. Από την άλλη, οι γεωργοί, που έμαθαν να καλλιεργούν τη γη, είναι ακίνητοι. Επιβάλλονται στους γύρω τους, τους διατάσσουν να εργάζονται γι΄ αυτούς, πληρώνοντάς τους σε είδος. Οι τάφοι τους είναι φροντισμένοι, μνήματα ιερά, διότι οι απόγονοί τους, με αυτά  αποδεικνύουν ότι η γη που καλλιεργούν είναι ιδιοκτησία τους. Αυτοί είναι οι επώνυμοι της μυθολογίας, σαν το Δευκαλίωνα, ενώ οι άλλοι, οι πολλοί, είναι οι κοινοί, ανώνυμοι θνητοί, σαν τις πέτρες που έριχνε πίσω του ο Δευκαλίωνας και γίνονταν άνθρωποι. Οι ποιμένες δεν έχουν ιδιοκτησία γης. Πολύ περισσότερο τα λοιπά επαγγέλματα δεν έχουν ιδιόκτητη γη.

Ο χρόνος όμως περνάει. Καινούργιες συνήθειες και γνώσεις αθροίζονται. Νέες ανάγκες προκύπτουν και εμφανίζονται ολοένα νεότερα επαγγέλματα. Τώρα ο χρόνος γίνεται κοινωνικά μακρύτερος. Περιέχει περισσότερα γεγονότα, περισσότερες αλλαγές επαγγελμάτων, άρα είναι μακρότερος παρά πριν από μερικές χιλιάδες χρόνια, όταν τίποτε σχεδόν δεν άλλαζε. Από ένα αρχαιολογικό εύρημα του 4000 π.Χ. συνάγομε λογικά πώς ζούσαν οι άνθρωποι τότε, αλλά και πώς 1000 χρόνια προηγουμένως.

Στο μεταξύ, η συσσώρευση αγαθών στα άστη, όπου γίνονταν οι ανταλλαγές, δημιούργησε την ομαδική βία. Κάποιοι συνασπίζονται για να σφετερισθούν τους μόχθους όσων δημιούργησαν τις αποθήκες και, από την άλλη, εκείνοι στις αποθήκες δημιουργούν φύλακες για να τις υπερασπίζονται. Ο στρατός απαιτεί έναν αρχηγό, το βασιλιά. Η όλη οργάνωση στο άστυ απαιτεί κάποιον επιτηρητή, τον ιερέα, που να επιβλέπει πώς να τηρούνται οι απαγορεύσεις στη λήψη τροφής, νηστεία για να εξασφαλισθεί η παραγωγή, εναλλασσόμενη με θυσία, κατανάλωση για να τραφεί η κοινωνία, και στη σύναψη γάμων, π.χ. απαγορεύοντας την αιμομιξία και εξασφαλίζοντας την αναγνώριση σε ποιον θα ανήκει η περιουσία, μετά το θάνατο του ιδρυτή της. Φυσικά υπάρχουν παραλλαγές. Όπου υπάρχουν  πολλές έρημοι, επικρατούν οι νομάδες βοσκοί, όπως οι Βεδουΐνοι, που κινούνται διαρκώς με πολλούς πολέμους μεταξύ τους, με αποτέλεσμα να σκοτώνονται οι άνδρες, η δημογραφία να έχει πολλαπλάσιες γυναίκες από άνδρες και να ευνοείται έτσι η πολυγαμία των ανδρών. 

Και η δημιουργία νέων απασχολήσεων διαρκώς επιταχύνεται. Κάθε νέα ανακάλυψη δημιουργεί προϋποθέσεις για νέο επάγγελμα. Ήδη ελάχιστοι παραμένουν με το ίδιο επάγγελμα σε όλη τους τη ζωή. Κι αυτό σημαίνει πάρα πολλά. Προπάντων, η παιδεία που αποκτούμε σήμερα είναι άχρηστη σε σημαντικό βαθμό στο μέλλον, όσο είναι απλώς μάθηση επαγγελματικής ενασχόλησης. Η σημερινή εξειδίκευση θα είναι άχρηστη αύριο, στη διάρκεια της ζωής καθενός. Χρειάζεται άρδην αλλαγή νοοτροπίας στην παιδεία μας. Να μας καθιστά ικανούς όχι τόσο να απομνημονεύουμε γνώσεις, όσο να κρίνουμε, να λύνουμε προβλήματα. Τα τελευταία είναι ικανότητες με μακροβιότερη αξία από τις αποθησαυρισμένες γνώσεις. ‘Οχι μόνο να μιμούμαστε το μάστορα, αλλά και να εκτελούμε με εντολές του ή και χωρίς αυτές. Όχι μόνο να στρέφουμε την προσοχή μας σε ό,τι λέει ο δάσκαλος, αλλά και να ανταποκρινόμαστε και να εσωτερικεύουμε φαινόμενα ταξινομώντας τα σε μια εσωτερική κλίμακα αξιών. Ο τελικός σκοπός της παιδείας είναι ο σχηματισμός αυτής της εσωτερικής κλίμακας αξιών.

Αυτό το τελευταίο είναι το πιο μακροπρόθεσμο χαρακτηριστικό μιας κοινωνίας. Οι αξίες, όσο και αν τροποποιούνται, προσαρμόζονται, κατά τις υπάρχουσες συνθήκες, αλλά δεν αλλάζουν στη βάση τους. Η απαγόρευση της αιμομιξίας, η εναλλαγή νηστείας-θυσίας, που σήμερα σημαίνει εναλλαγή ανάπτυξης-κατανάλωσης και άλλες, δεν αλλάζουν, από την εποχή των πρωτοπλάστων, παρά το ότι διαρκώς αναφύονται καινοφανή επαγγέλματα. Ο υποκειμενικός χρόνος των ατόμων διαρκώς βραχύνεται, σαν αστραπή περνούν πια οι μέρες ωσότου, συρρικνωθεί σε μια στιγμή, τώρα, που δεν έχει μετά. Ο κοινωνικός χρόνος όμως, αντίθετα, διαρκώς γεμίζει από όλο και περισσότερα γεγονότα, έτσι που επιμηκύνεται, ώσπου… δεν ξέρομε πότε και πώς. Οι άνθρωποι χρειαζόμαστε κάποια τάξη και σταθερότητα, που, είναι απαραίτητο να αλλάζει, αλλά ελεγχόμενη από εμάς. Μοιάζει σαν η σύγχρονη εποχή μας να πλησιάζει στο σημείο που παύει να ελέγχεται η κατάσταση από τους ανθρώπους…..   

Τα παραπάνω γράφονταν πριν από δύο χρόνια. Στο μεταξύ προστέθηκαν άλλα φαινόμενα. Οι δραστηριότητές μας μάς επέτρεψαν να αυξήσουμε τη δυνατότητα να τρεφόμαστε, αλλά αύξησε τεράστια την παραγωγή τοξικών αποβλήτων. Τα αποτελέσματα τα βλέπομε μπροστά μας τώρα. Ακραία καιρικά φαινόμενα, με πυρκαγιές σε όλο τον πλανήτη. Πανδημίες που νομίζαμε πως έχομε καταπολεμήσει. Ηλεκτρονική επικοινωνία που αντικαθιστά κρίσιμα την άμεση επαφή μας. Αναγκάζομαι να καταλήξω σήμερα πιο έντονα στο ίδιο συμπέρασμα: Η κατάσταση έχει αρχίσει να μην ελέγχεται από τους ανθρώπους.