Δημήτρης Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com
Πρωινός Λόγος, Τρίκαλα, 11 Νοεμβρίου 2021
Η μάθηση είναι συνήθεια. Είναι μια ψυχολογική λειτουργία που έχει φυσιολογική, σωματική, βάση, τα εξαρτημένα αντανακλαστικά. Όταν ένα ερέθισμα προσπίπτει τακτικά σε ένα αισθητήριο ταυτόχρονα με ένα άλλο που διεγείρει άλλο αισθητήριο ακολουθούμενο από αντανακλαστική ανταπόκριση, δημιουργείται νέο αντανακλαστικό. Στο νέο, εξαρτημένο, αντανακλαστικό, το πρώτο ερέθισμα συνεπάγεται την ανταπόκριση στο δεύτερο, χωρίς να έχει διεγερθεί το αντίστοιχο αισθητήριο. Για να σχηματισθεί το εξαρτημένο αντανακλαστικό, που αποτελεί τη μάθηση, πρέπει το πρώτο ερέθισμα να προηγείται ή να είναι σύγχρονο με το δεύτερο· αν έπεται, η νέα σύνδεση δεν επιτυγχάνεται. Αυτός ο μονόδρομος είναι η βάση για να γεννηθεί μέσα μας η έννοια του μονόδρομου χρόνου και της αιτίας. Αυτές τις έννοιες τις θεωρούσε ο Kant a priori, δηλαδή πίστευε πως γεννιόμαστε μ΄ αυτές, διότι δεν ήταν γνωστά τότε τα εξαρτημένα αντανακλαστικά που ερμηνεύουν πώς σχηματίζομε μέσα μας έννοιες για τις οποίες δεν υπάρχει αντίστοιχο εξωγενές ερέθισμα. Υπάρχουν νόμοι σ΄ αυτή τη λειτουργία. Αν π.χ. η χρονική απόσταση μεταξύ του πρώτου και του δεύτερου ερεθίσματος είναι πολύ βραχεία, το αντανακλαστικό εδραιώνεται εύκολα, με λίγες επαναλήψεις· αν είναι μακρά, πιο δύσκολα. Παράδειγμα. Αν αγγίξω ένα πυρωμένο σίδερο καίομαι αμέσως και τραβώ το χέρι μου. Μαθαίνω έτσι και με μόνη τη θέα του πυρωμένου σώματος να κρατώ αποστάσεις. Αν πιω νερό από ένα πηγάδι μολυσμένο με σαλμονέλα, θα πάθω τυφοειδή πυρετό σε 15 μέρες περίπου. Η μάθηση είναι τώρα πολύ πιο δύσκολη και δεν αποδέχομαι εύκολα πως η πόση επικίνδυνου νερού είναι η αιτία που τώρα είμαι άρρωστος.
Η μάθηση είναι ιδιότητα που έχουν όλα τα θερμόαιμα σπονδυλωτά. Αυτή γίνεται στα παιδιά τους παίζοντας. Όλοι έχομε δει πόσο παίζουν τα σκυλάκια και γατάκια. Παίζουν και τα παιδάκια. Τι μαθαίνουν με το παιχνίδι τα μικρά; Μα να επιβιώνουν! Με το κυνηγητό μαθαίνουν τα μικρά πώς να κυνηγούν, όταν μεγαλώσουν, τη λεία τους για να φάνε και με το κρυφτό πώς να κρύβονται από επικίνδυνους θηρευτές, ποικίλα μεγάλα σαρκοβόρα θηρία. Στη συνέχεια, η κοινωνία αναλαμβάνει στο σχολείο την ευθύνη να μαθαίνουν τα παιδιά. Χρησιμοποιεί ποικίλες μεθόδους. Μια από αυτές είναι η ποινή. Αν ο μαθητής δεν έχει μάθει το μάθημά του, ανοίγει την παλάμη του και ο δάσκαλος την κοπανάει με τη βέργα. Μ΄ αυτό τον τρόπο, ο μαθητής συνδυάζει μέσα του την αποφυγή της δυσάρεστης προσπάθειας να μελετήσει με τον πόνο που προκαλεί η βέργα. Το να μη μάθει ό,τι πρέπει είναι για τη ζωή του πιο σημαντικό μελλοντικά από τον πόνο, αλλά ο πόνος είναι πιο άμεσος. Έτσι η επιθυμητή μάθηση επιτυγχάνεται πιο εύκολα με την άμεση συνέπεια παρά με την έμμεση, πολύ σοβαρότερη, που θα εκδηλωθεί πολύ αργότερα, όταν μεγάλος πια, δεν θα ξέρει να διαβάσει και να λογαριάσει. Υπάρχει όμως μια σοβαρή ανεπιθύμητη παρενέργεια. Ο μαθητής μπορεί να συνδυάσει την επιβολή της ποινής με το έργο που προσπαθεί να μάθει. Μισεί τη μάθηση, τα γράμματα και τους αριθμούς, μισεί το δάσκαλο, κάθε εξουσία, γιατί του προξενεί πόνο. Ωστόσο, σήμερα ξέρομε πως υπάρχουν και άλλοι τρόποι, εκτός από τη δυσάρεστη ποινή, που είναι εξίσου αποτελεσματικοί. Για παράδειγμα, επαινείται και ανταμείβεται ποικιλοτρόπως ο μαθητής για την επιτυχή επίδοσή του. Έχει κι αυτή η μέθοδος δυσάρεστες συνέπειες. Ο μαθητής ενδέχεται να μάθει να προσπαθεί όχι για να επιτύχει το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα, αλλά για να έχει την ανταμοιβή. Μια άλλη μέθοδος είναι να μετατραπεί η διαδικασία σε παιχνίδι, που και είναι πάντα ευχάριστο και εκπαιδεύει.
Οι πολιτείες γνωρίζουν όλα αυτά και τα εφαρμόζουν σε κοινωνικό, όχι μόνο ατομικό, επίπεδο. Διαθέτουν ποινικό σύστημα που αποσκοπεί σε σωφρονισμό. Η ποινή έχει ποικίλους σκοπούς, π.χ. να προφυλάξει την κοινωνία από ένα επικίνδυνο άτομο, και άλλους, ενώ ένας από αυτούς είναι ο σωφρονισμός, η μάθηση ενός κοινωνικά ανεκτού τρόπου ζωής. Κι εδώ οι νόμοι των εξαρτημένων αντανακλαστικών ισχύουν. Η άμεση επιβολή ποινής, όπως γίνεται στο αυτόφωρο, έχει πολύ ισχυρότερη σωφρονιστική αξία από την έμμεση, μετά από πολλούς μήνες καθυστέρησης που επιβάλλει η ποινική γραφειοκρατία. Όταν η κοινωνία σχεδιάζει ένα ποινικό σύστημα έχοντας στο νου της το σωφρονισμό και όχι τό (ενδεχομένως δικαιολογημένο) συναίσθημα εκδίκησης κατά ενός ειδεχθή εγκληματία, οφείλει να σκέφτεται το σωφρονισμό. Κι αυτό σημαίνει πρώτο ότι η ποινή πρέπει να επιβληθεί όσο γίνεται πιο άμεσα μετά το διαπραχθέν έγκλημα. Δεύτερο, η ποινή μπορεί να είναι άμεση, αλλά οφείλει να είναι ελαφρότερη από τις απώτερες, έμμεσες. συνέπειες για το ίδιο το άτομο. Μια παραβατική πράξη αποβαίνει πάντοτε μακροπρόθεσμα σε βάρος του παραβάτη. Αλλά αυτή είναι έμμεση συνέπεια. Ο κλέφτης, ο ψεύτης κλπ χάνουν την αξιοπιστία τους στην κοινωνία και αυτό είναι ένα πολύ δυσάρεστο αποτέλεσμα, αλλά είναι έμμεσο, αφού στο μεταξύ έχουν επωφεληθεί άμεσα από την κλοπή που διέπραξαν ή το ψέμα που είπαν.
Τα προφυλακτικά μέσα για ποικίλους κινδύνους εμπίπτουν στην ίδια κατηγορία. Είναι εξόχως ωφέλιμα για να αποφευχθούν μελλοντικά δυσάρεστα γεγονότα, αλλά άμεσα είναι δυσάρεστα. Μου είναι δυσάρεστο να κόψω το κάπνισμα, να στερηθώ τα νόστιμα και αλατισμένα λιπαρά φαγητά, για να αποφύγω πρόωρη καταστροφή των αρτηριών μου. Μου είναι δυσάρεστο να εμβολιάζομαι για να αποφύγω μια μελλοντική νόσηση σε μια επιδημία. Μου είναι δυσάρεστο να πληρώνω ασφάλεια αυτοκινήτου για να μπορώ να αποζημιώσω κάποιον αν οδηγώντας του προξενήσω ζημιά. Όλα αυτά, παρά το ευχάριστο έμμεσο αποτέλεσμα, αποφυγή απευκταίων, είναι άμεσα δυσάρεστα. Και τώρα έρχεται η κοινωνία με τις συμβάσεις της που ονομάζονται νόμοι, να καλύψει τη διαφορά. Αν οδηγείς χωρίς ασφάλεια οδήγησης σου αφαιρείται η άδεια· αν δεν εμβολιάζεσαι αδιαφορώντας αν θα αρρωστήσεις και θα μεταδόσεις τη νόσο σε άλλους, δεν σου επιτρέπει να ταξιδέψεις ή να πας σε ένα μαγαζί να γλεντήσεις. Σου απαγορεύεται να καπνίζεις σε κλειστούς χώρους.
Στη βάση των αντιρρήσεων σε όλα τα παραπάνω, παρά τις έμμεσες ωφέλειες, είναι η δυσκολία για την απόκτηση εξαρτημένων αντανακλαστικών όταν οι συνέπειες απέχουν χρονικά από τις αιτίες τους. Η εμπιστοσύνη στην εξουσία είναι σημαντική, όπως είναι η εμπιστοσύνη του παιδιού στο γονιό του όταν του απαγορεύει να πηγαίνει άκρη άκρη στο γκρεμνό. Η εμπιστοσύνη ενισχύεται όταν τα άτομα μετέχουν στην εξουσία, όπως γινόταν στις δημοκρατίες των προγόνων μας. Αλλά και η όποια εξουσία οφείλει να λαβαίνει υπόψη τους ψυχολογικούς νόμους που αναφέραμε.
Δημήτρης Α. Σιδερής 