Δημήτρης Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com
Ηπειρωτικός Αγών, 5 Νοεμβρίου 2021
Γιατί η πορεία γράφεται με έψιλον γιώτα; Aφοπλιστική η απάντηση: “Έτσι ορίζουν η γραμματική και τα λεξικά”. Ο ψείρας όμως αναρωτιέται: “Και γιατί να λένε έτσι η γραμματική και τα λεξικά;”. Τώρα επιστρατεύεται η επιστήμη, η ετυμολογία, να απαντήσει: “Διότι η λέξη κατάγεται από το πορεύομαι, που έχει μέσα του το έψιλον και η ανάμνησή του διατηρείται στη γραφή της πορείας”. Θυμίζω ότι ετυμολογία είναι η αναζήτηση του ετύμου των λέξεων δηλαδή της προέλευσης (πρώτης ρίζας) και της αρχικής τους σημασίας, το αποτέλεσμα και η δημοσιοποίηση της διερεύνησης της καταγωγής, της προέλευσης, της πορείας και της εξέλιξης μιας λέξης μέσα στο χρόνο. “Ναι, αλλά τότε, γιατί η αεροπορία γράφεται με ιώτα;”, επιμένει ο αντιρρησίας. “Διότι η αεροπορία προέρχεται από τον αεροπόρο” “Ναι, αλλά αεροπόρος δεν είναι αυτός που πορεύεται στον αέρα;” Η συζήτηση μπορεί να συνεχίζεται χωρίς τελειωμό. Μήπως πρώτα αποφασίσαμε πώς γράφεται μια λέξη κι ύστερα προσπαθούμε να δικαιολογήσουμε την απόφασή μας με την ετυμολογία; Άλλο παράδειγμα. “Οι γυναίκες”. Παλιότερα κείμενα γράφουν “η γυναίκες”. Και ακόμη πιο παλιά ” ῃ γυναίκες”. Και βέβαια, πολύ πιο παλιά: “αι γυναίκες”. Ποιο είναι το ετυμολογικά σωστό;
Η κατάληξη -λογία δηλώνει συνήθως μια επιστήμη. “Όταν βλέπεις λοξοδρομήσεις, να κάνεις ένα άλμα προς τα μπρος για να δεις την αιτία της λοξοδρόμησης”, συμβουλεύουν οι φίλοι του το Μόγλη του R. Kipling. Πηδώντας λοιπόν μπροστά, αναρωτιέμαι τι σημαίνει επιστήμη. Φυσικά υπάρχουν ατέλειωτοι ορισμοί. Οι περισσότεροι όμως θα συμφωνούσαν ότι η επιστήμη αναζητά την αλήθεια εκεί όπου διασταυρώνονται το νοητό με το αισθητό, η υπόθεση με την παρατήρηση, η θεωρία με την εμπειρία. Η αλήθεια που προκύπτει από τη διασταύρωση δύο στοιχείων ανεξάρτητων μεταξύ τους είναι η πιο αξιόπιστη, έστω και αν είναι αποδεκτό πως περιβάλλεται από μια άλω σφάλματος. Τι γίνεται όμως με την αξιοπιστία μιας αμιγώς αισθητής παρατήρησης; Οι αισθήσεις μας σφάλλουν. Η κατακερματισμένη, κβαντωμένη, πραγματικότητα, σαν εκείνη του Δημοκρίτου, γίνεται αισθητή σα συνεχής. Όμως μπορεί και η αισθητή πραγματικότητα να αυξάνει την αξιοπιστία της, όταν διασταυρώνεται με άλλο, ανεξάρτητο, αίσθημα. Η οπτική, σχηματική και χρωματική, εικόνα ενός ρόδου διασταυρώνεται με την οσφρητική αίσθηση της μυρωδιάς του, και την απτική πρόσληψη της υφής του. Η όραση, η όσφρηση και αφή είναι ανεξάρτητες μεταξύ τους αισθήσεις. Η ετυμολογική αλήθεια όμως πώς τεκμηριώνεται αξιόπιστα; Αν από την ετυμολογία συνάγουμε πώς γράφεται μια λέξη, και από τη γραφή της συνάγουμε ποια είναι η ετυμολογία της, τότε οι διασταυρούμενες παρατηρήσεις δεν είναι ανεξάρτητες. Αποφασίσαμε πως το σωστό είναι “κτήριο, όχι κτίριο” και έπειτα επινοούμε την καταγωγή της λέξης· ή, αντιστρόφως, ξεκινήσαμε από την καταγωγή της λέξης (από το ευκτήριο και όχι από το κτίζω) και καταλήξαμε στο ήτα και όχι στο ιώτα. Προφανώς η διασταύρωση ετυμολογίας και γραφής δεν γίνεται μεταξύ ανεξάρτητων παρατηρήσεων· καθεμιά επηρεάζεται άμεσα από την άλλη. Είναι λοιπόν άχρηστη ως επιστήμη η ετυμολογία;
Η απάντηση είναι ένα μεγάλο ΟΧΙ. Η ετυμολογία είναι σπουδαίος κλάδος της γλωσσολογίας. Μας διδάσκει την ιστορία των λέξεων και είναι χρήσιμη στην επικοινωνία μας όσο η ιστορία στις πολιτικές αποφάσεις μας. Θεμέλιο σ΄ αυτή την εντύπωση είναι ότι ορθή γραφή είναι εκείνη που δεν εξαρτάται από την ετυμολογία της, αλλά από την ανεξάρτητη ακουστική αίσθησή της. Αυτή ήταν η ιδέα της μεγαλοφυούς επινόησης των προγόνων μας που απέδωσαν γραπτά την ακουστική εντύπωση των λέξεων, παριστάνοντας με ένα γράμμα κάθε φθόγγο που καθένας τους συμβoλιζόταν με ένα μόνο γράμμα. Φωνητική γραφή δεν σημαίνει κατάργηση της ορθογραφίας. Σημαίνει ότι ορθογραφία είναι η γραφή που συνάδει πιο πολύ με την προφορά της αντίστοιχης λέξης. Η ακουστική και οπτική μορφή της λέξης είναι ανεξάρτητες μεταξύ τους και, επομένως, κατάλληλες για αξιόπιστη διασταύρωση. Η φωνητική γραφή επέτρεπε να γράφουν χωρίς λάθη όλοι οι Ελληνόφωνοι πρόγονοί μας στη δημοκρατική αρχαιότητα. Όταν η Ελληνική παιδεία εξαπλώθηκε με τον Αλέξανδρο καταργώντας τη δημοκρατία, οι βάρβαροι έμαθαν να μιλούν Ελληνικά, αλλά δεν έμαθαν να τα γράφουν, επειδή η γραφή ήταν πια προνόμιο των κυρίαρχων τάξεων που μπορούσαν να μαθαίνουν γράμματα πληρώνοντας δάσκαλο, ενώ τη γλώσσα μάθαιναν να τη μιλούν δωρεάν από τη μάνα και το περιβάλλον τους. Έτσι, η γλώσσα εξελισσόταν αβίαστα, ενώ η γραφή έμενε καθηλωμένη, ταιριάζοντας με τη γλώσσα των προγόνων και όχι των συγχρόνων τους. Ενώ στην κλασική εποχή, όταν, αντί “ποιέομεν” είπαν “ποιούμεν”, έγραψαν και “ποιούμεν”, από την Αλεξανδρινή εποχή ως σήμερα, ενώ το “αίμα” το λέμε “έμα”, εξακολουθούμε να το γράφουμε απολιθωμένα “αίμα”.
Η γλώσσα, όσο είναι ζωντανή, δηλαδή μιλιέται από ένα λαό, διαρκώς αλλάζει, καθώς προκύπτουν νέες ανάγκες, νέες έννοιες στις οποίες πρέπει να δοθεί όνομα. Ανάλογα με το από πού προέκυψαν οι νέες έννοιες ανακύπτει και το νέο όνομα που τους ταιριάζει. Αυτό μας διδάσκει η ετυμολογία. Και είναι πολύτιμο, διότι έτσι ξέροντας την πορεία του, γνωρίζομε τα ίχνη από τα οποία πέρασε και τις ιδιαιτερότητες που απέκτησε στο δρόμο του. Από το “καλώ” προέκυψαν η “κλήση” και το “κάλεσμα”. Όμως οιδυο λέξεις έχουν άλλο συναισθηματικό φορτίο. Η κλήση μυρίζει θεσμούς, σαν αυτή που μας δίνει ο τροχαίος σε μια παράβαση, ενώ το κάλεσμα μας γεμίζει ευχαρίστηση, σαν κάλεσμα για γλέντι. Με τη βοήθεια της ετυμολογίας μπορεί ο ομιλητής να εκφέρει όχι μόνο το λογικό περιεχόμενο του λόγου του, αλλά και το συναισθηματικό.
Βέβαια, υπάρχουν και ομόηχες λέξεις, που γράφονται διαφορετικά και η φωνητική γραφή δεν τις ξεχωρίζει. Όμως, το νόημα βρίσκεται στις προτάσεις και όχι στις λέξεις, που συμβολίζουν έννοιες, όχι νοήματα. Η φωνητικά (ορθογραφία Βηλαρά) γραμμένη λέξη “αφτή” μπορεί να σημαίνει είτε “αυτή” είτε “αυτοί” είτε το “αφτί (ους)”. Όμως μπέρδεμα δεν υπάρχει όταν ακούονται οι προτάσεις “αφτή πονάη, αφτή πονούν, πονάη το αφτή μου”. Από την άλλη, υπάρχουν περιπτώσεις που η φωνητική γραφή είναι σαφέστερη από την παραδοσιακή ορθογραφία. “Η γυναίκα που βιάζεται” δεν είναι σαφές αν επείγεται ή υφίσταται βιασμό. Φωνητικά όμως “η γηνέκα που βιάζετε” (τρισύλλαβη “βιά-ζε-τε”) είναι σαφές πως επείγεται, ενώ “η γηνέκα που βηάζετε” (τετρασύλλαβη “βη-ά-ζε-τε”) είναι σαφές πως υφίσταται βιασμό. Το ίδιο αν κάποιος φωνητικά “σκιά-ζε-τε” τρισύλλαβα, φοβάται, ενώ αν κάποιος τετρασύλλαβα “σκη-ά-ζε-τε” κάθεται στη σκιά.
Η συνηγορία για φωνητική γραφή χαρακτηρίζεται από κάποιους εθνοπροδοσία, από άλλους ενδεικτική ανάγκης για ψυχιατρείο κοκ. Είναι έτσι;
Δημήτρης Α. Σιδερής 