ΑΦΟΡΜΗ ΚΑΙ ΑΙΤΙΕΣ

Δημήτρης Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com

Κοινή Γνώμη, 10 Αυγούστου 2021

            Έχω γράψει επανειλημμένα (π.χ. Ξανά για τις φωτιές, dimitrissideris.wordpress.com). Φωνή βοώντος εν τη ερήμω ή στου κουφού την πόρτα όσο θέλεις βρόντα. Και ξαναβλέπομε, όπως κάθε χρόνο (και, φοβούμαι, θα βλέπουμε κάθε χρόνο, όλο και εντονότερα) πυρκαγιές των δασών μας που απειλούν ή και καίουν καλλιέργειες, σπίτια, ανθρώπους. Οι πυροσβέστες, με ηρωισμό κάνουν ότι μπορούν, μερικές φορές με τίμημα τη ζωή τους, αλλά μάταια. Τι φταίει;

Ό,τι γίνεται, γίνεται από αιτίες και αφορμές. Εννοώ τούτο. Όλα τα γεγονότα έχουν την τάση να αυτοσυντηρούνται ως τον ολοσχερή αφανισμό των φορέων τους. Αυτό οφείλεται σε ένα είδος θετικής ανάδρασης ή φαύλου κύκλου, που, μόλις τεθεί σε λειτουργία συνεχίζεται χωρίς την ανάγκη της αιτίας που τον δημιούργησε. Όμως φαύλοι κύκλοι δεν δημιουργούνται στα καλά καθούμενα. Πρέπει να προϋπάρχει μια αιτία που στρώνει τις συνθήκες για το φαύλο κύκλο. Και τότε, μια τυχαία αφορμή, μια πυροδότηση, τους ενεργοποιεί. Τις αιτίες των πυρκαγιών τις ξέρομε. Είναι παράγοντες που δεν τους ελέγχομε, καύσωνας, ξηρασία, άνεμοι. Δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα γι΄ αυτούς, ξέρομε όμως πως θα εμφανισθούν όλοι μαζί σε συγκεκριμένη εποχή του έτους. Υπάρχουν όμως και αιτίες που μπορούμε να τις ελέγξουμε. Για παράδειγμα, ένα νεαρό, καθαρό δάσος δεν καίγεται εύκολα, διότι επικρατούν τα πράσινα δροσερά φύλλα, ενώ στο γέρικο επικρατεί το εύφλεκτο ξύλο. Ακόμη, φέτος στα δικά μας δάση με την ακραία χειμερινή κακοκαιρία, έπεσαν πολλά δέντρα. Αυτά έμειναν επιτόπου, ξεράθηκαν, ζητώντας μια φωτίτσα για να ανάψουν πυρκαγιά. Μόλις προ ημερών δημοσίευα στο facebook φωτογραφία από τα ξερά που έχουν κοπεί και παραμείνει στο Λυκαβητό. Τι θα γίνει στην Αθήνα αν υπάρξει εκεί ένας σπινθήρας;

Οι αφορμές είναι τυχαία φαινόμενα. Είναι παρατημένα μπουκάλια που το γυαλί τους γίνεται φακός. Είναι απροσεξία περαστικών που πετάνε το αποτσίγαρό τους. Είναι αυτοανάφλεξη σκουδαριών που με τις ζυμώσεις που γίνονται εκεί παράγουν μεθάνιο και άλλα εύφλεκτα αέρια. Είναι τόσο πολλές οι τυχαίες και, επομένως απρόβλεπτες, αφορμές, που είναι αδύνατο να τις αντιμετωπίσουμε. Εξάλλου, η αντιμετώπιση των αφορμών δεν λύνει το πρόβλημα, αφού μιας και ξεκινήσει ο φαύλος κύκλος της πυρκαγιάς, συνεχίζεται από μόνος του, όταν η αφορμή δεν υπάρχει πια.

Το πρόβλημα είναι επομένως η πολιτική απόφαση. Αν σκοπός μας είναι να καταπολεμούμε τις φωτιές στα δάση, θα συνεχίσουμε να κάνουμε ό,τι και σήμερα και να γίνεται ό,τι σήμερα και κάθε χρόνο. Αν σκοπός μας όμως είναι να έχουμε δάση στον τόπο μας, πρέπει να αλλάξουμε στρατηγική. Υπάρχει πολλή δουλειά να γίνεται το χειμώνα στα δάση. Καθαρισμός τους από τα ξερά, εμπόδιση της μετατροπής τους σε τσιμέντο ή βοσκότοπους. Το δάσος έχει την ικανότητα να αναγεννάται, εκτός αν εμποδίζεται. Έλεγχος της πανίδας, π.χ. επιτρέποντας την παρουσία λύκων που θα προστατεύουν το δάσος από την υπερπαραγωγή ελαφιών, κατσικιών κλπ που τρώνε τα τρυφερά δεντράκια που φυτρώνουν. Και πολλά άλλα.

Τα παραπάνω και αρκετά άλλα που είχα αναπτύξει το 2018 δεν μπορούν να είναι αποστολή της πυροσβεστικής υπηρεσίας που ξέρει μόνο πώς να σβήνει φωτιές και μάλιστα όχι μέσα σε ένα δάσος. Είναι ευθύνη της δασικής υπηρεσίας. Βέβαια υπήρξε ένα κέρδος τότε για τους πολιτικούς που της αφαίρεσαν τις αρμοδιότητες: εισέπραξαν ψήφους. Οι ευθύνες της πολιτικής ηγεσίας είναι τεράστιες. Αν σκοπός της πολιτείας μας είναι να αυξήσουμε τη δασωμένη έκταση της επικράτειάς μας και όχι να σβήνουμε φωτιές, (μικρό μέρος της όλης επιχείρησης), τα πράγματα αλλάζουν, με άμεσες αναδασώσεις, το χειμώνα, των καμένων περιοχών. Βέβαια η προληπτική πολιτική έχει κόστος. Το κόστος όμως από την ανυπαρξία της είναι μεγαλύτερο. Με το να εμποδίζουμε τη θερινή εμφάνιση πυρκαγιών, κανένας δεν καταλαβαίνει τίποτε, διότι η φωτιά μπορεί και να μην εμφανιζόταν: Το δίλημμα μεταξύ πρόληψης και θεραπείας. Τα αποτελέσματα της θεραπείας τα βλέπεις μπροστά σου, όχι της πρόληψης. Όμως το υψηλό κόστος της πρόληψης είναι χαμηλότερο από της καταστολής μετά την εμφάνιση του ανακυκλούμενου ολέθρου. Στην πρόληψη αντιμετωπίζονται μόνον αιτίες. Στη θεραπεία, και αιτίες και σταμάτημα της αυτοσυνέχισης του κακού.

Οι κλιματικές συνθήκες είναι βέβαιο πως θα χειροτερεύουν, η μέση θερμοκρασία της γης θα αυξάνεται σταθερά. Όταν σε περίπου ένα αιώνα θα έχει γίνει 10^οC υψηλότερη, η επιβίωση, τουλάχιστον των ανθρώπων, θα είναι αδύνατη. Η μόνη άμυνά μας είναι αφενός το νερό στα παραθαλάσσια μέρη και αφετέρου τα δάση στα μεσόγεια. Τα δάση διατηρούν το χώμα να μη φεύγει με τους χειμάρρους (που θα γίνονται εντονότεροι). Καθυστερούν τη ροή του νερού που προλαβαίνει να απορροφηθεί στη γη για να υπάρχει τους ξερούς μήνες. Αναχαιτίζουν τους ακραίους ανέμους προστατεύοντας έτσι τις γειτονικές περιοχές. Είναι το σπίτι μεγάλης ποικιλίας ζώων που, αλλιώς, θα αφανισθούν κοκ. Ως προς το νερό είμαστε τυχεροί, αλλά πρέπει να εκμεταλλευθούμε και να ζωντανέψουμε τα περισσότερα από τα σχεδόν 6000 νησιά μας με παραγωγή φυσικής (αιολικής, ηλιακής, κυματικής κλπ) ενέργειας και βιολογικής (ποικίλες θαλασσοκαλλιέργειες) ενέργειας. Το ζωντάνεμά τους θα γίνει πόλος έλξης και για τουρισμό και για κάθε άλλη δραστηριότητα. Ως προς τα δάση μας όμως, τα έχομε εγκαταλείψει μοιρολατρικά. Μάλιστα, εντελώς υποκριτικά, προγραμματίζομε δασικές περιοχές για να αναπτύξουμε ανεμογεννήτριες, αντί να τις σχεδιάσουμε εκεί όπου υπάρχει φαλακρός τόπος, όπως σε ερημονήσια.

Η αντίδραση του κοινού στην πρόληψη είναι αναμενόμενη. Από αυτήν δεν βλέπει άμεση ωφέλεια, όπως λέγαμε. Γιατί να προστατέψω τα δάση, αφού τώρα δεν καίγομαι; Γιατί να πάω να μείνω σε ξερονήσι, αφού καλά είμαι εδώ στον καναπέ μου; Δουλειά του κράτους μου είναι να φροντίσει να μη γίνονται πυρκαγιές, να έχουμε καθαρή και φτηνή ενέργεια, να έχουμε ψάρια και αστακούς. Εγώ καλά κάθομαι. Δε ζητώ τίποτα! Όμως αυτή είναι η διαφορά μεταξύ των “σοφών” που μας κυβερνούν και εμών των κοινών θνητών. “Θεοὶ μὲν γὰρ μελλόντων, ἂνθρωποι δὲ γιγνομένων, σοφοὶ δὲ προσιόντων αἰσθάνονται” (Φιλόστρατος). Δουλειά τους είναι να αισθάνονται τα επικείμενα, που καθένας μας δεν μπορεί να δει και να παίρνουν τα απαραίτητα μέτρα. Φυσικά, αυτά τα μέτρα εμείς οι ίδιοι είμαστε που θα τα εφαρμόσουμε και εμείς πρέπει να πεισθούμε πως έτσι πρέπει. Το πρόβλημα είναι δασικό, πολεοδομικό, αρχιτεκτονικό, δηλαδή πολιτικό. Έχομε εμπιστοσύνη στους άρχοντές μας πως ό,τι αποφασίζουν το κάνουν για το δικό μας συμφέρον και όχι για να διαιωνίζουν την εξουσία τους; Η δυσπιστία μετατοπίζει το πρόβλημα από τους πολιτικούς μας στο πολιτικό μας σύστημα: Απουσία δημοκρατίας.

ΜΑΓΕΙΑ

Δημήτρης Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com

Ηπειρωτικός Αγών, 7 Αυγούστου 2021

Γεννήθηκα με κάποια αντανακλαστικά.  Από τη στιγμή που γεννήθηκα άρχισα αμέσως να σχηματίζω άλλα, τα εξαρτημένα, όταν δύο ανεξάρτητα ερεθίσματα ακολουθούν τακτικά το ένα το άλλο. Παρατηρώντας δύο άσχετα φαινόμενα σε στενή αλληλουχία, αρχίζω να αποκτώ σαν εξαρτημένο αντανακλαστικό, σα συνήθεια δηλαδή, την έννοια της αιτίας, όπου αυτό που προηγείται είναι αιτία εκείνου που ακολουθεί. Η αυστηρή παραδοχή αιτιολογικής σχέσης έχει κι άλλες προδιαγραφές, αλλά αυτή είναι η απαραίτητη. Όταν η διαδοχή είναι ταχεία, η αιτία μας φαίνεται προφανής. Όταν όμως είναι απομακρυσμένα το ένα γεγονός από το άλλο, η παραδοχή της αιτιολογικής σχέσης τους είναι πιο δύσκολη. Όταν με τρυπήσει ένα αγκάθι κι αμέσως νιώσω πόνο, αιτία του πόνου μου είναι το τρύπημα του αγκαθιού. Αν όμως πιω από ένα αφύλακτο πηγάδι νερό που έχει μολυνθεί με σαλμονέλα, θα εμφανίσω πυρετό μετά από δυο εβδομάδες και δύσκολα θα θεωρήσω πως φταίει το νερό που ήπια την προπερασμένη εβδομάδα. Κι αν κάνω κάποιες σημαντικές αλλαγές στην παιδεία ή στο Σύνταγμά μας, θα περιμένω τουλάχιστον μια γενιά για να διαπιστώσω αν οι αλλαγές οδήγησαν στο καλύτερο ή στο χειρότερο. Φυσικά, όπως ήδη αναφέρθηκε, η απλή χρονική διαδοχή δεν είναι απόδειξη, ενώ κάποιες φορές δεν παρατηρείται ούτε αυτή, αλλά εμφανίζεται κάτι ασύνδετο από οτιδήποτε άλλο. Πριν από τη βροντή προηγείται πάντοτε η αστραπή. Όμως αιτία της βροντής δεν είναι η αστραπή, αλλά και τα δύο φαινόμενα προκύπτουν από ένα σπινθήρα μεταξύ δυο ηλεκτρικά φορτισμένων σύννεφων. Εξάλλου, τίποτε αισθητό δεν προηγείται πριν από ένα σεισμό. Και τότε φαντάζομαι πως κάτι συνέβηκε προηγουμένως, που δεν μπορούσαν να το συλλάβουν οι αισθήσεις μου. Ακόμη, κανένας δεν παίρνει είδηση τι σκέπτομαι και τι θέλω, και ξαφνικά αρχίζω να επιδιώκω την ικανοποίηση της επιθυμίας μου. Σε αναλογία με αυτό, επομένως, δίνω την εξήγηση ότι κάποιος, πέρα από την εμπειρία μου ήθελε να κάνει σεισμό και τον έκανε.

Με τον παραπάνω μηχανισμό, όταν έγινε η τρομακτική έκρηξη του ηφαιστείου της Σαντορίνης, οι άνθρωποι είδαν για πρώτη φορά ανήκουστα πράγματα. Τα απέδωσαν στη βούληση υπέρτερων όντων. Περιγράφει ο Ησίοδος: “Ξάφνου αντιλαλούν από ένα φριχτό ορυμαγδό η απέραντη θάλασσα κι η πλατιά γη× ο ουρανός τραντάζεται και βογκάει× ο ψηλός Όλυμπος τρέμει από τα θεμέλια του καθώς χτυπιούνται οι αθάνατοι× ως το μαύρο Τάρταρο φτάνει ο σάλαγος της μάχης. Η καρπερή γη φλεγότανε αναριγώντας× τα δάση καίγονται, όλα χοχλακούνε κι η γη ολάκερη, και του Ουρανού το ρέμα και η πελώρια θάλασσα. Η πυρκαϊά φτάνει ίσαμε το Χάος κάτω κι απ΄ ό,τι βλέπουνε τα μάτια κι απ΄ ό,τι ακούνε τ΄ αυτιά, λες κι ανακατώνονται η γη κι ο ουρανός, η μια τραντάζεται στη βάση της, ο άλλος πέφτει από ψηλά”.

Κάπως έτσι δημιουργείται η εντύπωση μιας αιτιολογικής σχέσης. Καθώς είναι πολλά εκείνα που μας συμβαίνουν χωρίς να μπορούμε να τα δικαιολογήσουμε, αισθανόμαστε την ανάγκη κάποιων που να μπορούν να μας μεταφέρουν τη βούληση των υπερανθρώπινων δυνάμεων. Αυτοί είναι οι μάγοι, οι μάντεις, αργότερα οι ιερείς. Εξορισμού, ποτέ δεν θα μάθουμε αν υπάρχει Ανώτατο Ον, όπως μας διδάσκουν οι θρησκείες, διότι “Θεόν  οὐδεὶς  ἑώρακε  πώποτε.” (Ιωάννης). Κάθε απόπειρα να αποδείξουμε ότι υπάρχει ή ότι δεν υπάρχει Θεός είναι εκ προοιμίου καταδικασμένη. Και εδώ έρχεται μια διαφορά ανάμεσα στη θρησκεία και τη μαγεία. Για τη θρησκεία κάθε τι το δημιουργικό και το καλό προέρχεται από το Θεό και αυτή είναι η θρησκεία μας. Ακόμη και όταν δεν αντιλαμβανόμαστε ότι είναι καλό, τελικά είναι για όλη την ανθρωπότητα, όπως όταν ο Θεός τιμώρησε τους ανθρώπους πνίγοντας τον κόσμο με τον Κατακλυσμό ή καταστρέφοντας τα αμαρτωλά Σόδομα με φωτιά. Διότι άγνωστοι αι βουλαί του Υψίστου. Αντίθετα από τα θαυμαστά έργα του Κυρίου όμως, υπάρχουν και έργα κακόβουλα, η μαύρη μαγεία, που γίνονται από τους υποτελείς του Σατανά. Αυτή είναι η θρησκευτική άποψη της μαγείας, που όμως δεν ξεχωρίζει πολύ τι για εμάς ανεπιθύμητο γίνεται από το Θεό με τη θρησκεία και τι από το Διάβολο με τη μαγεία.

Έχουν όμως πάντοτε κάτι κοινό, θρησκεία και μαγεία. Τη βούληση του μεταφυσικού όντος που πιστεύει κάποιος πως υπάρχει και την υλοποιεί κάποιος άνθρωπος, ένας προφήτης, ένας άγιος, ένας μάγος. Και οι άνθρωποι μπορεί να έχουν ιδιοτελείς σκοπούς και, για να τους επιτύχουν, μπορεί να κάνουν απάτες. Κάποτε δεν το κρύβουν. Είναι επαγγελματίες απατεώνες και κερδίζουν πολλά επιδεικνύοντας τα “θαύματα” που κάνουν και πουλώντας το θέαμα. Ο διασημότερος μάγος, ο Hudini, αποκάλυψε μερικά από τα κόλπα του, αλλά και από τα κόλπα άλλων που ισχυρίζονταν πως επικοινωνούσαν με το υπερπέραν διαμέσου πνευμάτων.

Υπάρχουν φαινόμενα που δεν είναι καθόλου εύκολο να αποδειχθεί αν υπάρχει απάτη ή όχι. Συνήθως πρόκειται για αυταπάτη. Σε κάποιον συμβαίνει κάτι σημαντικό και είχε το “προαίσθημα” ότι θα του συμβεί. Συνήθως η αίσθηση του προαισθήματος απαντά μετά το συμβάν, οπότε, με πολύπλοκους υποσυνείδητους μηχανισμούς, μετατρέπεται η επιθυμία σε εντύπωση πρόβλεψης. Άλλοτε, τυχαία ερεθίσματα που περνούν απαρατήρητα από τη συνείδηση, δημιουργούν υποσυνείδητους συνειρμούς, οι οποίοι οδηγούν σε σωστά συμπεράσματα. Στην ίδια κατηγορία βρίσκονται η τηλεπάθεια και ανάλογα φαινόμενα.

Η μαγεία συνδέεται συχνά με κάποια τελετουργία. Το πλήθος που μετέχει πιστεύει στη μαγική σχέση. Η πίστη, μη επιδεχόμενη επαλήθευση με διασταύρωσή της με τον αισθητό κόσμο, έχει μόνο έναν τρόπο να τονώνεται: Ότι πείθει τους άλλους. Αφού όλοι το λένε, έτσι θα είναι. Κάποτε η πίστη που υποκρύπτει ιδιοτελή συμφέροντα έχει τόση ανάγκη να ενισχυθεί, που εφαρμόζεται βία. Ή δέχεσαι την πίστη μου ή σε σκοτώνω. Αυτή είναι μια ιστορικά συχνή παρέκκλιση από τη θρησκεία, που στη βάση της έχει μια εσωτερική ανάγκη να υπάρχει. Χάρη στην πίστη δημιουργείται ελπίδα κι αυτή συγκρατεί από την κατάρρευση όταν κάθε λογική διέξοδος έχει αποκλεισθεί κι έτσι συνεχίζει ο αγώνας που μπορεί, σπάνια, να οδηγήσει σε αγαθό αποτέλεσμα, σε γνήσιο θαύμα. Για τη δική μας θρησκεία, ο Παύλος ιεράρχησε με σαφήνεια τις έσχατες αυτές αρετές του Χριστιανού. “… νυνὶ  δἐ  μένει  πίστις,  ἐλπίς,  ἀγάπη,  τὰ  τρία  ταῦτα·  μείζων  δἐ  τούτων  ἡ  ἀγάπη.” Και αυτό είναι το σημείο που διαφορίζει τις τρεις θρησκείες που δέχονται και πιστεύουν στο Θεό του Αβραάμ, που περιγράφει η Βίβλος. Καλή η αγάπη, αλλά ούτε ο Ιουδαϊσμός ούτε ο Ισλαμισμός τη θεωρούν πως είναι πάνω από όλα.

ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ

Δημήτρης Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com

Πρωινός Λόγος, Τρίκαλα, 5 Αυγούστου 2021

Χαζεύοντας γύρω μας απορούμε με την αφάνταστη ποικιλία των όσων παρατηρούμε. Κι όμως, ξέρομε πια πολύ καλά πως όλα αυτά δεν είναι παρά διάφοροι συνδυασμοί περίπου 100 χημικών στοιχείων. Οι πρόγονοί μας το είχαν αντιληφθεί αυτό, αλλά θεωρούσαν (Εμπεδοκλής) ότι τα στοιχεία (“ριζώματα”) ήταν 4: πυρ, αέρας, ύδωρ, γη, που διατηρούν την ταυτότητά τους όσο και αν η μίξη τους παράγει τα πάντα. Ο Δημόκριτος προχώρησε σε ανάλυση των στοιχείων σε μη διαιρετά πια κομμάτια, τους ατόμους, που αντιστοιχούν σε αυτό που λέμε σήμερα στη χημεία μόρια. Οι αρχές των προγόνων μας έχουν πια επιβεβαιωθεί, μόνο που η διαίρεση προχώρησε παραπέρα σε άτμητα τεμάχια, που τελικό τους είναι το κβάντο, η μικρότερη ποσότητα ενέργειας που μπορεί να υπάρξει. Από την ποσοτική ανάμιξη τέτοιων στοιχείων προέρχεται η ποικιλία που παρατηρούν οι αισθήσεις μας. Αυτή η ανάλυση σε μια ενότητα των τελικών στοιχείων αντιστοιχεί στην ιδεαλιστική ενότητα του Παρμενίδη που έλεγε: Ἓν τὸ πᾶν. Η ποικιλία της γύρω μας αντιληπτής φύσης οφείλεται στο ότι αυτή η ενότητα ανακυκλώνεται, σαν τον ουροβόρο όφι, που τρώει την ουρά του. Έτσι όμως εισάγεται η έννοια του χρόνου και της φθοράς με την αιώνια αναγέννηση, του Κρόνου που τρώει τα παιδιά του, αλλά τα ξανακάνει εμετό, η ανακύκλωση.

Τα πάντα γύρω μας ανακυκλώνονται κι αυτό είναι ιδιαίτερο γνώρισμα της Ζωής. Τα φυτά παίρνουν διοξείδιο του άνθρακα από τον αέρα και νερό, μαζί με άζωτο, από τη γη, τα ενώνουν και παρασκευάζουν υδατάνθρακες (όπως οι ζάχαρες), λίπη και πρωτεΐνες (λευκώματα) που τρώνε τα ζώα. Αυτά με τη σειρά τους ενώνουν ό,τι καταβροχθίζουν με οξυγόνο που παίρνουν από τον αέρα και αποβάλλουν διοξείδιο του άνθρακα, νερό, και αζωτούχες ουσίες, κοπριές δηλαδή, που θα θρέψουν στη συνέχεια τα φυτά. Όλη αυτή η ανακύκλωση δεν γίνεται δωρεάν, αλλά καταναλώνει ενέργεια που μας την παρέχει γενναιόδωρα ο ήλιος, αυτός ο ΉΛιος (ΗΛί, ΑΛάχ) που τον λάτρεψαν όλοι οι αρχαίοι λαοί γύρω μας.

Καθώς γίνεται τέτοια διαρκής κατανάλωση ενέργειας, έστω και αν δεν την πολυκαταλαβαίνουμε επειδή μας παρέχεται τόσο πλουσιοπάροχα, ο κύκλος δεν επιστρέφει στο σημείο από όπου ξεκίνησε, αλλά κάθε τόσο προχωρεί, Άρα, δεν πρόκειται για κυκλική κίνηση, αλλά μάλλον για μια ελικοειδή κίνηση που περνά διαρκώς από παρόμοια φάση, αλλά όχι από το ίδιο σημείο. Το υπαινίχθηκε ο Αριστοτέλης και μελέτησαν παραπέρα ο G. W. F. Hegel στο νοητό κόσμο και ο Κ. Marx  στον αισθητό. Δεν πρόκειται επομένως για κυκλική κίνηση γύρω από ένα ακίνητο κέντρο του κύκλου, αλλά για μια διαρκή ροή, σαν εκείνη που έβλεπε ο Ηράκλειτος (τὰ πάντα ρεῖ) με διαρκή εξέλιξη. Η εξέλιξη έχει καταλήξει πια σε δύο σκέλη. Το ένα είναι η οργάνωση της ύλης που έγινε πνεύμα, χάρη στον ανθρώπινο εγκέφαλο και το άλλο των ανθρώπων, σε πολιτείες, δηλαδή ομάδες ατόμων που, ανάλογα με τις διαθέσεις του πνεύματός τους, ζουν περισσότερο ή λιγότερο μιμητικά, ως αγέλες ή συμπληρωματικά ως κοινωνίες. Κι ακόμη περισσότερο, όπως στο παράδειγμα της ζωής μεταξύ φυτών και ζώων, η ανακύκλωση δεν περνά επιστρέφοντας από τον ίδιο δρόμο συμμετρικά, όπως θα αναμενόταν σε ένα κύκλο ή μια σπείρα, αλλά μάλλον ασύμμετρα, όπως συμβολίζεται με την ταλάντωση χάλασης, που μελέτησε ο B. VanderPol. Αυτή μπορεί να προτυπώσει μεταβολές που συμβαίνουν σε φυσικό, βιολογικό, ψυχολογικό, κοινωνικό επίπεδο. Σαν την αρμονική ταλάντωση, έχει ιδιοσυχνότητα και εμφανίζει αγωγιμότητα και συντονισμό, αλλά, αντίθετα από αυτήν, η ταλάντωση χάλασης είναι ασύμμετρη, επηρεάζεται πολύ πιο εύκολα από εξωγενείς επιδράσεις, έχοντας διεγερσιμότητα, και καταναλώνει ενέργεια.

Το ανθρώπινο πνεύμα αρνιέται να ανακυκλωθεί, αρνιέται να αποδεχθεί το θάνατο, που είναι το μόνο βέβαιο στο μέλλον ενός ανθρώπου. Ονειρεύεται την αθανασία, άλλοτε σαν μεταθανάτια ζωή μιας αθάνατης (θέλει, αναπόδεικτα, να πιστεύει) ψυχής του, άλλοτε σα συνέχιση της βιολογικής ζωής κάποιων κυττάρων του (γεννητικών) στους απογόνους του, άλλοτε σαν τα έργα που δημιουργήθηκαν από το νοητό Εγώ του και υλοποιήθηκαν από το αισθητό και άλλοτε σα μνήμη στον έλλογο περίγυρό του, που τον διατηρεί σαν κοινωνικό εκμαγείο του. Ξέροντας άριστα, πως η κατάργηση του θανάτου είναι αδύνατη, συμβιβάζεται στο να τον αναβάλει όσο γίνεται. Κι εκεί είναι σαφές πως το έχει επιτύχει σε σημαντικό βαθμό. Με ποιο τίμημα όμως;

Η διαρκώς βελτιωνόμενη δομή της ζωής έφθασε να επιτρέπει στον άνθρωπο να μαθαίνει, σχηματίζοντας εξαρτημένα αντανακλαστικά. κι αυτά κατέληξαν στην αυτογνωσία, στο “πνεύμα”. Μ΄ αυτό και με την κατασκευή του (δυο χέρια, δυο πόδια) πέτυχε να δημιουργεί εργαλεία. Μ΄ αυτά εξασφάλιζε ολοένα ευκολότερα τα αναλώσιμα στοιχεία που χρειαζόταν για να αναβάλει όσο γίνεται το τέλος του. Τα εργαλεία του τα δημιουργούσε με όσο γίνεται πιο ανθεκτικά υλικά και τρόπο, να μην είναι, όσο γίνεται, αναλώσιμα, ανακυκλώσιμα. Στην αρχή χρησιμοποιούσε φυσικά υλικά, πέτρες, ξύλα, βαθμιαία μέταλλα, μπετόν, πλαστικά, ηλεκτρονικούς υπολογιστές, τεχνητή νοημοσύνη. Όλα αυτά με εκθετικά αυξανόμενη ταχύτητα. Και άρχισε ο φιλόξενος πλανήτης μας να μην προλαβαίνει να ανακυκλώσει ό,τι δημιουργούμε. Ξεχάσαμε ότι η Φύση είναι ισχυρότερη από εμάς. Μπορεί να επιζήσει χωρίς εμάς (επιζούσε πριν δημιουργηθούμε), ενώ εμείς δεν επιβιώνομε χωρίς τη Φύση. Ξεχάσαμε πως η φθορά, συμπεριλαμβάνοντας το θάνατο, είναι αναπόφευκτη, με μόνη διέξοδο την ανακύκλωσή μας, την “αθανασία”, όπως την περιγράψαμε παραπάνω.

Στις ταλαντώσεις χαλασης, μια φάση βραδείας ανάπτυξης, μόλις φθάσει μια κρίσιμη τιμή, μεταπίπτει σε φάση ταχείας πτώσης. Δεν μπορούμε να ξεφύγουμε από αυτήν. Καθώς όμως επηρεάζεται από εξωγενείς επιδράσεις, μπορούμε κάπως να την ελέγχουμε. Κι αυτό μεταφράζεται στο να ελέγχουμε τα εργαλεία μας έτσι που να είναι εύκολα ανακυκλώσιμα. Σημαίνει δραστικό περιορισμό στη χρήση των βραδυκυκλούμενων προϊόντων μας, του πετρελαίου, των πλαστικών κλπ, σε ρυθμούς που η μάνα Φύση να προλαβαίνει να τα χειρίζεται με την πελώρια, αλλά πεπερασμένη, ισχύ της. Με την αδυσώπητη τάση μας για το κυνήγι της αθανασίας, δεν μπορούμε να αρκούμαστε σε ένα τέτοιο αρνητικό έργο, αλλά να προχωρούμε στο θετικό, στη δημιουργία εργαλείων και τρόπων που να ικανοποιούν τις ανάγκες μας χωρίς την αυτοκτονική καταστροφή της φύσης, εργαλείων ανακυκλώσιμων σε εύλογο βαθμό. Αυτή είναι η μεγάλη πρόκληση για τον άνθρωπο. Παράλληλα, βέβαια η αυτογνωσία μας πρέπει να μας κάνει ανθεκτικούς στη σειρήνα της ανεπίτευκτης εσαεί αθανασίας και να συμβιβαστούμε στις μορφές που περιέγραψα παραπάνω, έλλογη δημιουργία απογόνων, πνευματικών δημιουργημάτων και μνήμης που εγκαταλείπομε στο κοινωνικό εκμαγείο μας.

ΑΞΙΟΛΟΓΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

Δημήτρης Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.comΚοινή Γνώμη, 3 Αυγούστου 2021

Συχνά επιδόθηκα σε ψυχολογικές αναλύσεις και σε ιδανικά πολιτεύματα. Έχω αναφέρει ανθρώπους που με επηρέασαν. Θα μιλήσω για μερικούς τέτοιους στην ιδιαίτερη πατρίδα μου, τη Σύρο, σε παιδική και εφηβική ηλικία.

Ένας ήταν καθηγητής μου, ο Αντώνιος Κανάκης. Αυτός κι ο Γιώργος Ζευγώλης με επηρέασαν περισσότερο. Πέρα από τη μεγάλη επιστημονική γνώση και των δύο, μου άφησαν ένα στοιχείο παιδείας: να έχω ιδανικά. Δεν έχει σημασία ποια, αλλά πάντως ιδανικά. Ο Κανάκης δεξιός, ο Ζευγώλης στη Μακρόνησο. Ο Κανάκης υπηρέτησε υπό τις άμεσες διαταγές του Διαδόχου και αρχιστράτηγου Κωνσταντίνου στην απελευθέρωση των Ιωαννίνων. Αναμενόμενη η δεξιά τοποθέτησή του. Αμέσως μετά την απελευθέρωση, μαζί με άλλους τέσσερις, εξέδωσαν την εφημερίδα ΑΣΠΙΣ: Ακρωνύμιο. Άμυνα Σταυρού, Πατρίδος, Ιστορίας, Στέμματος. Δεν αρκέσθηκε σ΄ αυτό. Προσπάθησε να ανεβάσει το πολιτιστικό επίπεδο του κόσμου με μια διάλεξη, όπου εκλαϊκευμένα προσπάθησε να αναδείξει τη συγγένεια Ελληνικού και Χριστιανικού πολιτισμού. Δεν την άκουσα, ήμουν πολύ μικρός για να καταλάβω τι έλεγε. Από ό,τι έμαθα όμως, ανέδειξε πώς η λατρεία των αρχαίων θεών μεταφέρθηκε στο Χριστιανικό τελετουργικό. Οι ναοί της Παρθένου Αθηνάς έγιναν ναοί της Παρθένου Μαρίας, οι ναοί των ανάργυρων γιατρών Διοσκούρων έγιναν ναοί των Αγίων Αναργύρων κλπ. Προπάντων όμως, ήταν η λατρεία του Διονύσου. Ήταν άνθρωπος, καθότι θνητός. Κάθε χρόνο πέθαινε. Γι΄ αυτό δεν είχε θέση στον Όλυμπο. Ήταν όμως και αθάνατος, διότι, μετά από κάθε θάνατό του, ανασταινόταν. Ο θάνατός του συνοδευόταν από ελπιδοφόρους θρήνους, όπως “Δείξον ημίν την ένδοξόν σου ανάστασιν” και η ανάστασή του συνοδευόταν από εκκωφαντικούς κρότους. Σύμβολό του ήταν το κρασί. Η ομοιότητα είναι προφανής με το δικό μας Θεάνθρωπο, που είπε για το κρασί “τούτο εστί το αίμα μου”, πεθαίνει κάθε χρόνο με θρήνους και ανασταίνεται με κροτίδες ως σήμερα. Στη διάρκεια της δημόσιας ομιλίας του, ο επίσκοπος και ένας ιερέας που παρακολουθούσαν, σηκώθηκαν και έφυγαν επιδεικτικά και τον μήνυσαν ότι δίδασκε την αθεΐα. Στο δικαστήριο, μάρτυρας κατηγορίας ήταν ένας μαθητής του, γιος του πολιτευτή της δεξιάς. Μάρτυρες υπεράσπισης ήταν ο καθηγητής των θρησκευτικών Σπύρος Αβούρης, παλιός ΕΑΜίτης και ένας άλλος μαθητής του που ποτέ δεν πήρε βαθμό κάτω από 20, ο Νικηφόρος Μανδηλαράς. Το δικαστήριο τον αθώωσε, αλλά όχι το κράτος. Δεν έγινε ποτέ Γυμνασιάρχης, ενώ η κοινωνία στερήθηκε τη σοφία του. Δεν ξαναέδωσε διάλεξη. Δεξιός βέβαια πάντοτε παρέμεινε. Τον είχα καθηγητή των Ελληνικών και της ψυχολογίας στα 16 μου χρόνια.

Ο Ζευγώλης μας δίδαξε σε άλλες τάξεις Ελληνικά και Βυζαντινή ιστορία. Κομμουνιστής, βρέθηκε στη Μακρόνησο, από όπου έφυγε έχοντας υπογράψει βίαια κάποια χαρτιά. Στην ιστορία με εξέπληξε όταν μας είπε πως αρχικά ήταν απλή αφήγηση των όσων είχε ακούσει ο ιστορικός, στη συνέχεια ήταν η αναζήτηση των αιτίων για όσα συνέβαιναν, μετά από ξεκαθάρισμα από τους μύθους, και αργότερα ήταν η επιστημονική αναζήτηση νόμων που διέπουν την ιστορία. Ανέθεσε στα μισά παιδιά της τάξης να γράψουν μια εργασία ανατρέχοντας σε πηγές. Σ΄ εμένα ανέθεσε να γράψω το “Πολιτιστικό έργο του Ιουστινιανού”. Έγραψα 24 μεγάλες σελίδες. Δεν θυμούμαι πολλά πράγματα, αλλά ως σήμερα όταν ακούω κάτι για το Βυζάντιο έχω φυλάξει μέσα μου κάποια θέση να το εντάξω, πριν ή μετά τον Ιουστινιανό. Ο Ζευγώλης φεύγοντας από τη Σύρο έγινε συντάκτης στο ιστορικό λεξικό της Ακαδημίας.

Άλλος ήταν ο γείτονάς μου, ο Νίκος Νικολαΐδης, και μιλώ τώρα για εντελώς παιδική μου ηλικία. Ήταν λοχαγός. Από ακριτομύθιες έμαθα τα όσα θα πω παρακάτω. Στην κατοχή είχε κρύψει κάποιον ασύρματο. Μπροστά από το σπίτι μας περνούσαν τα καλώδια του ηλεκτρικού (ρεύμα βέβαια εμείς δεν είχαμε). Ο Νικολαΐδης πετούσε τη νύχτα ένα γάντζο και έκλεβε ρεύμα για τον ασύρματο. Μ΄ αυτόν έστελνε μηνύματα στους Εγγλέζους για την κίνηση των πλοίων στο λιμάνι της Σύρου. Ήταν στο ΕΑΜ. Αμέσως μετά την κατοχή, πρωτοήλθαν ΕΑΜίτες στη Σύρο. Τον παραγκώνισαν από κάθε υπεύθυνη θέση: Ήταν πράκτορας των Άγγλων! Σύντομα όμως επικράτησε η δεξιά. Τώρα τιμήθηκε ανάλογα: τον έβαλαν φυλακή. Ήταν στο ΕΑΜ!

Και τώρα, έχοντας περάσει μια ολόκληρη ζωή από τότε, προσπαθώ, μάταια, να βρω μια λογική στα όσα σημάδεψαν τη ζωή μου. Καλά, βέβαια το πρόβλημα δεν ήταν ποτέ ιδεολογικό διεθνώς. Η μεγάλη αντιπαράθεση μεταξύ Δύσης, Δυτικής Ευρώπης και Αμερικής, από τη μια και Σοβιετικής ΄Ενωσης από την άλλη, ποτέ δεν υπήρξε πραγματικά. Η Σοβιετική Ένωση κατέρρευσε, αλλά η αντιπαλότητα με τη Ρωσία συνεχίζεται αμείωτη. Όπως ήταν και προηγουμένως, όταν Πολωνοί, Σουηδοί, Γάλλοι, Γερμανοί εισέβαλλαν στη Ρωσία, που ποτέ δεν επιτέθηκε κατά της Δύσης. Οι ανάγκες της για λιμάνια δεν ικανοποιούνταν με επέκτασή της Δυτικά, στην Κεντρική Ευρώπη, αλλά Ανατολικά, στον Ειρηνικό Ωκεανό. Και σ΄ αυτή τη διεθνή απάτη βασίσθηκε ο ολέθριος δικός μας εμφύλιος πόλεμος.

Κατανοητή, όχι συγγνωστή, ήταν η βαρβαρότητα και από τις δύο μεριές κατά των αντιπάλων τους. Αλλά η δίωξη των δικών τους ανθρώπων, πώς ερμηνεύεται; Κορυφαίοι αριστεροί διανοητές και αγωνιστές αποπέμφθηκαν. Γιάννης Κορδάτος, ‘Αρης Βελουχιώτης, Μανώλης Γλέζος, Νίκος Πλουμπίδης και τόσοι άλλοι, εδώ, αλλά και διεθνώς, με ποικίλους αντιφρονούντες, που είχαν προσφέρει πολλά στην κομμουνιστική ιδεολογία. Αλλά και κορυφαίοι δεξιοί διανοητές και σημαντικοί άνθρωποι διώχθηκαν από τη δεξιά εξουσία. Στην Ελλάδα εκείνη την περίοδο δεν υπήρξαν πολλοί δεξιοί διανοητές. Παγκόσμια όμως είδαμε από τη μια μεριά να νοιώθουν την κρατική πίεση άνθρωποι όπως ο Πικάσο, ο Τσάρλυ Τσάπλιν, ο Ζολιό-Κιουρύ, κλπ, την ίδια στιγμή που από την άλλη μεριά υφίστανταν τα ίδια άνθρωποι όπως ο Ζαχάρωφ, o Σολτζενίτσυν, ο Σοστάκοβιτς κλπ. Πώς εξηγείται τέτοια παράλογη βαρβαρότητα;

Ιδίως στις οξείες καταστάσεις το κυρίαρχο σύστημα, για να μη διαλυθεί απειλούμενο από άλλο, εφαρμόζει ολοκληρωτικές μεθόδους. Ο ολοκληρωτισμός δεν είναι αποκλειστικότητα ενός είδους καθεστώτος, όπως του Χιτλερικού ή του Σταλινικού. Υπήρχε και στο Μακαρθισμό στις “δημοκρατικές” ΗΠΑ. Δεν υπήρξε μόνο στη Μεταξική δικτατορία, αλλά και πολλά χρόνια μετά τη λήξη του εμφύλιου πολέμου μας με τη “βασιλευόμενη δημοκρατία” με τα “κοινωνικά φρονήματα” και εκτελέσεις. Οι ολοκληρωτισμοί έχουν ιδεολογική βάση. Η επικράτησή τους στηρίζεται σε κερδοσκόπους, αλλά και σε ιδεολόγους που με φανατισμό αγωνίζονται για την ιδέα που έχουν πιστέψει. Οι τελευταίοι εξανίστανται βέβαια όταν η δεσπόζουσα κατάσταση ξεφεύγει από την ιδεολογία που πίστεψαν. Και της γίνονται επικίνδυνοι. Αυτή η ίδια κατάσταση τους έχει αναδείξει ήρωες στη συνείδηση του λαού. Γίνεται λοιπόν απηνής δίωξή τους.