ΛΑΪΚΙΣΜΟΣ

Δημήτρης Α. Σιδερής, ομ. καθ. Καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com

Ηπειρωτικός Αγών, 21 Αυγούστου 2021

Είναι της μόδας. Όποιος αμφισβητεί την καθεστηκυία τάξη είναι λαϊκιστής. Ό,τι χειρότερο δηλαδή. Ο λαϊκισμός είναι ιδιότητα των κατώτερων τάξεων, τον χρησιμοποιούν οι δημαγωγοί και δεν υπάρχει στους «αρίστους», στην ελίτ, στους φύλακες της τάξης. Λαϊκισμό είχαν τα πάλαι ποτέ «αριστερά» κόμματα, όχι τα «δεξιά». Είναι όμως έτσι;

Ποτέ δεν ήταν! Λαϊκισμός σημαίνει την ικανοποίηση επιθυμιών σε βάρος των αναγκών. Σημαίνει υποθήκευση του μέλλοντος για χάρη του παρόντος. Συχνά είναι δόλωμα. Ο λαϊκισμός είναι περίπου συνώνυμος με την αργομισθία. Είναι να χορηγούνται μισθοί σε εργαζομένους που δεν εργάζονται, αλλά και επιδοτήσεις σε επενδυτές που δεν επενδύουν· να χορηγούνται πτυχία σε φοιτητές που δεν φοιτούν, αλλά και αποδοχές σε διδάσκοντες που δεν διδάσκουν· να αποδίδεται ιδιαίτερα αυστηρή ή ιδιαίτερα επιεικής δικαιοσύνη, ανεξάρτητα από την ικανοποιητική απόδειξη της ενοχής ή αθωότητας και άλλα. Λαϊκισμός είναι ακόμη η εθνικοφροσύνη (όχι ο πατριωτισμός) και η θρησκοληψία (όχι η θρησκευτικότητα) με μισαλλοδοξία.

Στην κλασική Αθήνα, ηγέτης των λαϊκών στρωμάτων ήταν ο Θεμιστοκλής, των αριστοκρατών ο Αριστείδης. Όταν κάποτε περίσσεψε ασήμι από το Λαύριο, ο Αριστείδης πρότεινε να μοιραστεί στους φτωχούς. Ο Θεμιστοκλής αντέτεινε να δοθεί στους πλουσίους, για να κατασκευάσουν τριήρεις. Με την πρότασή του θα συμφωνούσαν οι πλούσιοι, αλλά και οι φτωχοί που θα έβρισκαν δουλειά αρχικά στα ναυπηγεία και αργότερα ως κωπηλάτες. Και φυσικά άρεσε στο Θεμιστοκλή, που συνήθιζε να γλύφει τα δάχτυλά του όταν έπιανε μέλι. Με τις τριήρεις που κατασκευάστηκαν οι Αθηναίοι κατήγαγαν τη μεγάλη νίκη στη Σαλαμίνα, που άλλαξε την πορεία της Ιστορίας.

Γενικά ο λαϊκισμός χαρίζει χωρίς όρους. Λαϊκισμό, μ΄ αυτή την έννοια, θυμίζει ο κομμουνισμός που μοιράζει κατά τις ανάγκες καθενός (ενώ ο σοσιαλισμός ανάλογα με την προσφορά καθενός), καθώς και ο Χριστιανισμός. «Μακάριοι οἱ πτωχοὶ τῷ πνεύματι … Εὐκοπώτερὸν ἐστι κάμηλον διὰ τρυμαλιᾶς ραφίδος εἰσελθεῖν ἢ πλούσιον εἰς τὴν βασιλείαν τοῦ Θεοῦ εἰσελθεῖν . Μόνο που ο κομμουνιστικός και ο χριστιανικός «λαϊκισμός» απαιτούν θυσίες επιθυμιών από όλους παύοντας έτσι να είναι λαϊκισμοί.

Τα κίνητρά μας είναι οι φυσικές, βιολογικές, ανάγκες του αισθητού, σωματικού, Εγώ μας για αέρα, νερό, τροφή, προστασία από το κρύο κλπ. Λίγο παραπάνω είναι οι ανάγκες του κοινωνικού Εγώ, να αγαπάμε και να μας αγαπούν, να μας αναγνωρίζει η κοινωνία. Κορυφαία είναι τα κίνητρα του νοητού, πνευματικού, Εγώ μας, επιθυμίες και σκοποί μας. Κανένα κίνητρο δεν μπορεί να λειτουργήσει αν δεν έχουν ικανοποιηθεί, ενμέρει τουλάχιστον, τα κατώτερα κίνητρα. Αν μου σφίγγει κάποιος το λαιμό, θα κάνω ό,τι μου ζητήσει – ή πεθαίνω. Τα κίνητρα του αισθητού Εγώ είναι αιτίες, κινητοποιούν σπρώχνοντας από το παρελθόν· του  νοητού μπορεί να είναι σκοποί και οι σκοποί έλκουν προς το μέλλον, ενώ βέβαια η νοητή παράστασή τους είναι ήδη παρούσα.

Όπως τα άτομα έτσι και οι κοινωνίες λειτουργούν με κίνητρα. Μια κοινωνία αγωνίζεται να εξασφαλίσει τις αποθήκες αγαθών που της επιτρέπουν να επιβιώνει. Έχει ανάγκη την αναγνώριση από άλλες κοινωνίες, χωρίς τις οποίες δεν είναι δυνατό να αναπτυχθεί πλήρως. Και, ιδανικά τουλάχιστον, έχει σκοπούς, μοναδικά δικούς της, είτε τους συνειδητοποιούν οι πολίτες της είτε όχι. Οι πρόγονοί μας είχαν σκοπό τον πολιτισμό, αυτός έμεινε, όταν έχασαν την ελευθερία τους.

Κατά τον Kant, ελευθερία δεν είναι μόνο να μην κάνει κάποιος κάτι επειδή του το επιβάλλουν οι άλλοι, αλλά και, προπάντων, να κάνει κάτι επειδή το θέλει αυτός ο ίδιος. Ταιριάζει με τον ορισμό του Αριστοτέλη, που, όμως προσθέτει στην ελευθερία την έννοια της ισότητας, να άρχει εν μέρει και να άρχεται κάποιος. Σχεδόν απεριόριστη ελευθερία υπάρχει μόνο στο νοητό Εγώ, η ελευθερία της βούλησης. Μόλις αρχίσει να υλοποιείται η βούληση, προκύπτουν τα εμπόδια. Οι πράξεις σκοντάφτουν στο να μην περιορίζουν την ελευθερία του αισθητού Εγώ των άλλων. Η ανεξέλεγκτη ελευθερία της αγοράς, επιτρέποντας στον καθένα «ελεύθερα» να κάνει ό,τι θέλει, επιτρέπει την αφαίρεση ελευθερίας από τον ηττημένο ανταγωνιστή. Ο ήδη πλουσιότερος (από κληρονομιά, αποδοτική εργασία ή λιτότητα, ληστεία ή οποιονδήποτε άλλον τρόπο) έχει μεγαλύτερες δυνατότητες από το φτωχό να πλουτίσει κι άλλο, έστω κι αν εργάζονται εξίσου αποδοτικά και οι δύο. Η έκφραση της βούλησης αποτελεί επικοινωνία και σκοντάφτει στους νόμους του κοινωνικού Εγώ. Δεν επιτρέπεται να συκοφαντεί ή να εξυβρίζει κάποιος ή να παρακινεί σε βία κλπ.

Τα κίνητρα του αισθητού Εγώ μάς εξασφαλίζουν την επιβίωση, όπως και σε κάθε άλλο είδος ζώου. Τα κίνητρα του κοινωνικού Εγώ μάς αναγκάζουν να συμπεριφερόμαστε κοινωνικά, όπως τα μυρμήγκια και οι μέλισσες. Τα κίνητρα του νοητού Εγώ όμως επιδιώκουν την αυτοπραγμάτωση και είναι καθαρά ανθρώπινα, δεν υπάρχουν σε άλλο ζωντανό οργανισμό. Κυμαίνονται από την άμεση ικανοποίηση ζωικών επιθυμιών, όπως της ηδονής, ως την ανθρώπινη επιδίωξη μελλοντικών σκοπών. Κι εδώ βρίσκεται η σημαντική διαφορά μεταξύ λαϊκισμού και ώριμης απόφασης. Ο λαϊκισμός αποβλέπει σε ικανοποίηση άμεσων επιθυμιών, ενώ η ώριμη απόφαση σε μελλοντικά επιτεύγματα. Χωρίς τη στοιχειώδη ικανοποίηση των κινήτρων του αισθητού Εγώ (κανένας πεινασμένος ή άνεργος, κανένας άστεγος, κανένας χωρίς υγεία, παιδεία κλπ) δεν μπορεί να επιδιωχθεί κανένα ανώτερο κίνητρο. Τα κίνητρα του κοινωνικού Εγώ (κανένας αγράμματος κλπ) είναι το ανώτερο κίνητρο. Τα κίνητρα του νοητού Εγώ (ανώτατο κίνητρο, αυτοπραγμάτωση) προϋποθέτουν τη μερική τουλάχιστον ικανοποίηση των κατώτερων κινήτρων. Όσα αφορούν επιθυμίες, είναι ζωώδη. Η ικανοποίηση της ηδονής ή της αποφυγής του πόνου, κίνητρα του αισθητού Εγώ, υπάρχουν σε όλα τα ζώα και ικανοποιούν το τώρα. Η μη ικανοποίηση κανενός τέτοιου κινήτρου οδηγεί στην κατάθλιψη. Όσα αφορούν σκοπούς όμως είναι καθαρά ανθρώπινα, σαν την πρόβλεψη του Θεμιστοκλή να εξοπλίσει την πατρίδα του με τριήρεις, έχοντας την εμπειρία της μάχης του Μαραθώνα που είχε προηγηθεί.

Η ώριμη κοινωνία χαρακτηρίζεται από το ότι έχει εξασφαλίσει έστω στοιχειωδώς, τις ανάγκες του αισθητού και του κοινωνικού Εγώ, αλλά και έχει ονειρευθεί, σχεδιάσει, προγραμματίσει το μέλλον της. Καθώς το μέλλον είναι αβέβαιο, πρέπει να σταθμισθεί ο προγραμματισμός του έναντι θυσιών του βέβαιου παρόντος. Αξίζει να αναπτυχθούμε με δανεισμό διαμορφώνοντας κατάλληλα το περιβάλλον μας, με τον όρον ότι ο προγραμματισμός μας προβλέπει την εξυπηρέτηση των δανείων και την οικολογική ανακύκλωση των επιδράσεων στο περιβάλλον μας. Και αξίζει να θυμόμαστε πως και οι “λαϊκίστικοι” εορτασμοί είναι αναγκαίοι, για να αξίζει να ζούμε, επειδή  «βίος  ἀνεόρταστος  μακρὰ  ὁδὸς  ἀπανδόκευτος», είναι ο βίος μας χωρίς εορτασμό, πορεία χωρίς ανάπαυλα σε πανδοχείο, έλεγε ο γελαστός Δημόκριτος.