Δημήτρης Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com
Πρωινός Λόγος, Τρίκαλα, 29 Ιουλίου 2021
Δυόμιση χρονών ο ανεψιός μου, πολύ του άρεσε να τον βάζει ο παππούς του στη βάρκα. Ήλθε μια μέρα στο σπίτι μου και κόλλησε το μάτι του σε ένα πίνακα που έδειχνε βάρκες στη θάλασσα. Με τα λογάκια που μπορούσε να ψελλίσει έδειξε πως ήθελε να μπει μέσα στη βάρκα και είχε μεγάλη λαχτάρα. Πώς να τον ικανοποιήσω; Μου ήλθε μια ιδέα. Έκανα ένα καραβάκι από χαρτί. Ένα άλλο χαρτί το τύλιξα ρολό, στρίμωξα τη μια άκριά του έτσι που να συνδέεται με το υπόλοιπο σα με λαιμό, και του είπα, ενώ το έκανα: “Να αυτός είναι ο Πανούλης! και μπαίνει στη βάρκα”. Έλαμψε το προσωπάκι του από ικανοποίηση. Τι να είχε συμβεί μέσα του και πώς ικανοποιήθηκε;
Γεννιόμαστε μ΄ αυτή την εκπληκτική ικανότητα, να διακρίνουμε ομοιότητες. Βλέπω ένα μήλο, το αγγίζω, το μυρίζομαι, το γεύομαι, ακούω συγχρόνως κάποιον να προφέρει τη λέξη “μήλο”. Όλα αυτά τα συνδέω μέσα μου. Καθένα τους αποτελείται από πλήθος οπτικών, απτικών, οσφρητικών, γευστικών, ακουστικών ερεθισμάτων, και διεγείρει συγκεκριμένη θέση στον εγκέφαλό μου, ως αίσθημα, αλλά όλα μαζί, σαν ακέραιο σύνολο, αποτελούν την ενιαία αντίληψη του ενός αντικειμένου, του συγκεκριμένου μήλου. Αυτή η αντίληψη δε μοιάζει βέβαια με το πραγματικό μήλο. Το μήλο είναι αισθητό από όλους με όλες τις αισθήσεις τους, ενώ η παράστασή του είναι νοητό κτήμα αποκλειστικά δικό μου. Κι όμως υπάρχει ομοιότητα μεταξύ τους, τέτοια που η αντίληψη του μήλου, έστω και με μια λέξη μόνο, χωρίς να το βλέπω, να γεννά μέσα μου την παράσταση όλων των αισθητών ιδιοτήτων του. Να λοιπόν η αναλογία.
Αντιμετωπίζω ένα σοβαρό πρόβλημα στη ζωή μου που εξαρτάται από πολλούς παράγοντες ανεξέλεγκτους από μένα. Βαδίζω στο δρόμο απορροφημένος από τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τις βουλήσεις που τις συνοδεύουν. Βλέπω κάπου μια γάτα που ετοιμάζεται να πηδήξει πάνω από κάποιο κενό. Θα τα καταφέρει; Δείχνει να έχει αγωνία σαν αυτή που έχω εγώ για το πρόβλημά μου. Και με αυτή την ομοιότητα, συνάγω ότι αν η γάτα πετύχει, θα πετύχω κι εγώ. Κάπως τέτοια είναι κάθε μαγική σκέψη: μια αναλογία, μια ομοιότητα.
Βέβαια, η αναλογία υπάρχει σε όλα τα επίπεδα της νόησής μας. Υπάρχει στην τέχνη. Είναι η βάση της ποίησης, με τις παρομοιώσεις, τις μεταφορές, τον ανθρωπομορφισμό της και τα τόσα άλλα ποιητικά σχήματα. Υπάρχει στη ζωγραφική, στη γλυπτική, στη μουσική, που μιμείται με μουσικούς ήχους το θόρυβο της πραγματικότητας, αλλά μεταφέροντας παρόμοια συναισθήματα. Αυτή είναι η δυσπερίγραπτη μαγεία της τέχνης.
Υπάρχει και στις επιστήμες Κάθε επιστημονική θεωρία δεν είναι παρά μια αναλογία, ένα μοντέλο του τι συμβαίνει στη Φύση. Τι διαφέρει όμως ο μαγικός συλλογισμός που έκανα (αν πετύχει η γάτα θα πετύχω κι εγώ) από το συλλογισμό του Θαλή, όταν υπολόγισε το ύψος των πυραμίδων αφήνοντας κατάπληκτους τους δασκάλους μάγους όπου είχε πάει να τον διδάξουν; Είπε “αφού το μήκος της σκιάς μου που μπορώ να το μετρήσω είναι άλφα μέτρα και το ανάστημά μου είναι βήτα μέτρα, και αφού το μήκος της σκιάς της πυραμίδας είναι γάμμα μέτρα, πάει να πει πώς το ύψος της είναι τόσα μέτρα”. Σε τι λοιπόν διαφέρει η επιστημονική σκέψη του Θαλή από τη μαγική του μικρούλη ανεψιού μου και την παιδαριώδη δική μου; Η διαφορά είναι βέβαια ότι στην περίπτωση της επιστημονικής σκέψης, και τα δύο συστήματα που συγκρίνω υπόκεινται στους ίδιους υποχρεωτικούς νόμους, στη συγκεκριμένη περίπτωση στην κοινή πορεία των ακτίνων του ήλιου, ενώ στη μαγεία σε μια κοινή επιθυμία (ή ευχή).
Η ανθρωπότητα προχώρησε στη βάση της επιστημονικής σκέψης, όχι της μαγικής. Κι όμως ο Einstein θεωρούσε ότι η φαντασία είναι το πιο σημαντικό στοιχείο για την ανακάλυψη ενός νέου νόμου. Χάρη στα πρότυπα, τα μοντέλα, μπορέσαμε να κατανοήσουμε δύσκολα φαινόμενα. Τα ηλεκτρόνια γυρίζουν γύρω από τον πυρήνα όπως οι πλανήτες γύρω από τον ήλιο. Χάρη στην ομοιότητα ενός άγνωστου φαινομένου με ένα προσιτό μοντέλο, μπορούμε να προβλέψουμε τις ιδιότητες του άγνωστου φαινομένου. Μια τέτοια ομοιότητα είναι τα φράκταλα ή “μορφοκλάσματα” (fractal από το λατινικό fractus=κατακερματισμένος). Στη θεωρία του χάους, όσο μεγεθύνεται κάτι, επαναλαμβάνει το σχέδιο του εαυτού του. Η τραχεία διαιρείται σε δύο βρόγχους, καθένας διχάζεται σε δύο άλλους και αυτό επαναλαμβάνεται ως τα πιο μικρά βρογχιόλια. Η διαδικασία αυτή όμως επέχει και μεγεθυνόμενο σφάλμα, καθώς υπάρχουν μη γραμμικά φαινόμενα. Τρέχω με περίπου 100 χιλιόμετρα την ώρα. Επομένως, αν η απόσταση μεταξύ της αφετηρίας και του τέρματός μου είναι 500 χιλιόμετρα, χρειάζομαι περίπου 5 ώρες για να φθάσω. Αν όμως στο μεσοδιάστημα πρέπει να πάρω ένα πλοίο, που κι αυτό έχει ταχύτητα 100 χλμ/ώρα, αλλά για ένα δευτερόλεπτο δεν το προλάβω, ο χρόνος που θα φθάσω εξαρτάται, ανάλογα με το κάθε πότε αναχωρεί πλοίο. Οπωσδήποτε, η χαοτική συμπεριφορά δεν είναι τυχαία, διότι το αποτέλεσμα εξαρτάται από τις αρχικές συνθήκες, όμως ούτε είναι προβλέψιμη, πέρα από ένα βραχύ χρονικό διάστημα. Μια πεταλούδα κουνώντας τις φτερούγες της στην Κίνα μπορεί να δημιουργήσει κάποιες διαταράξεις του αέρα που καθεμιά τους να δημιουργήσει άλλες, έτσι που να προκύψει τυφώνας στη Φλόριντα. Στα μαθηματικά, η σταθερά του κύκλου, το γνωστό π=3,14 στην πραγματικότητα έχει άπειρα ψηφία που ακολουθούν, εντελώς απρόβλεπτα. Και αν προγραμματίζουμε ένα ταξίδι με διαστημόπλοιο, χωρίς να λάβουμε υπόψη μας πάμπολλα ψηφία μετά την υποδιαστολή στο π, είναι άγνωστο πού θα καταλήξουμε στο αχανές σύμπαν. Παρόλα αυτά, η επιστημονική σκέψη, με μετρήσιμο σφάλμα, μπορεί να προβλέψει στο άμεσο μέλλον πολλά που θα συμβούν. Ξέρω ότι αν εμβολιαστούν με κάποιο εμβόλιο ένα εκατομμύρια άτομα, 1-5 θα πεθάνουν, αλλά δεν έχω την παραμικρή ιδέα ποιοι θα είναι αυτοί. Από την άλλη, ξέρω πως αν δεν εμβολιασθούν στο μέσο μιας πανδημίας, θα πεθάνουν στο ίδιο διάστημα μερικές χιλιάδες, πάλι χωρίς να ξέρω ποιοι θα είναι αυτοί, πέρα από ότι θα είναι ανεμβολίαστοι. Τέτοια πρόβλεψη δεν είναι δυνατή στο μαγικό κόσμο των προλήψεων, των προκαταλήψεων, των δεισιδαιμονιών, των συνωμοσιολογιών. Οι τελευταίες εμπλέκουν στη μαγική σκέψη και την αξιοπιστία των δεδομένων και την κακοβουλία κάποιων, αλλά έχουν πολλά κοινά μ΄ αυτήν. Προπάντων, συνωμοσιολογία, μαγεία, επιστημονική αναλογία, τέχνη, προσφέρουν στο ανθρώπινο πνεύμα ένα ευχάριστο συναίσθημα σαν εκείνο του αγαπημένου μου ανεψιού όταν τοποθέτησα το χάρτινο ομοίωμά του μέσα στο ομοίωμα της βάρκας.
Δημήτρης Α. Σιδερής 