Ιεράρχηση ανθρώπων

Δημ. Α. Σιδερής, ομ. Καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris,wordpress.com

Πρωινός Λόγος, Τρίκαλα, 22 Ιουλίου 2021

Είμαστε τρισυπόστατοι. Η αισθητή, σωματική, υπόστασή μας γεννήθηκε με τη σύλληψή μας και είναι αισθητή από το περιβάλλον της. Η νοητή υπόστασή μας υπάρχει από τη γέννησή μας και δεν είναι αισθητή από άλλους, αλλά μόνο νοητή, συμπερασματικά, από τη συμπεριφορά μας∙ είναι άμεσα αντιληπτή μόνον από εμάς τους ίδιους. Η κοινωνική υπόστασή μας γεννήθηκε με μια κοινωνική τελετή, και αποτελεί τον τρόπο που μας αντιλαμβάνεται το κοινωνικό περιβάλλον μας. Αντίστοιχα, τα κίνητρά μας είναι τριών ειδών. Τα κίνητρα του αισθητού Εγώ μας είναι οι σωματικές, βιολογικές ανάγκες μας. Αν δεν ικανοποιηθούν πεθαίνομε. Τα κίνητρα του κοινωνικού Εγώ μας πηγάζουν από τις ανάγκες που μας επιβάλλει η συμβίωσή μας μες στην κοινωνία μας, η ανάγκη για αγάπη και αναγνώριση. Τα κίνητρα, τέλος, του νοητού Εγώ μας είναι οι σκοποί μας και οι επιθυμίες μας που πηγάζουν από μέσα μας και όχι από τις περιβαλλοντικές επιδράσεις, τις σωματικές ανάγκες ή τις κοινωνικές πιέσεις.

Αυτό που προπάντων ξεχωρίζει τον άνθρωπο από τα άλλα ζώα είναι η διαμόρφωση σκοπού, η αυτοπραγμάτωσή του. Ενώ η σωματική και κοινωνική υπόστασή μας περιορίζεται από τους φυσικούς/βιολογικούς και κοινωνικούς νόμους αντίστοιχα, η νοητή διέπεται από τη φαντασία που είναι χωρίς όρια. Και ο σκοπός, μια μελλοντική παράσταση, σχετίζεται άμεσα με την πολυσυζητημένη ελευθερία της βούλησης. Σαν τη φαντασία, είναι σχεδόν απεριόριστη.

Διαφορές μεταξύ ανθρώπων ως προς το αισθητό και το νοητό Εγώ τους υπάρχουν αναγκαστικά, αλλά, καθεαυτές, δεν είναι άνισες. Ιεραρχούνται στα πλαίσια του κοινωνικού Εγώ. Διαφορές υπάρχουν τόσο στο αισθητό όσο και στο νοητό Εγώ, ισότητα όμως ή ανισότητα υπάρχει μόνο στο κοινωνικό Εγώ. Ο πλούσιος, ο βασιλιάς, είναι ανώτεροι από τον πένητα ή το στρατιώτη και η κοινωνία τους παρέχει τα μέσα να ικανοποιούν ευκολότερα τους σκοπούς του νοητού Εγώ τους μέσα στα πλαίσια της κοινωνίας. Άνισοι είναι οι κοινωνικοί ρόλοι, που τους υποδύονται ισοδύναμα άτομα.

Η κοινωνική θέση μας χαρακτηρίζεται από το τι προσφέρομε στην κοινωνία. Υπάρχουν άνθρωποι που με τις δημιουργίες τους, την εργασία τους, προσφέρουν στην κοινωνία δυνατότητες να ευκολύνουν ή να απολαμβάνουν τη ζωή τους οι άλλοι. Καλλιτέχνες, μουσικοί, ποιητές, συγγραφείς, χορευτές, ζωγράφοι, γλύπτες και επιστήμονες, ιατροί, φυσικοί, νομικοί, γεωργοί, βοσκοί, ναυτικοί, τεχνίτες κλπ προσφέρουν το έργο τους να το απολαύσει το κοινό. Όλοι όμως έχουν την ανάγκη να κινήσουν τη προσοχή του κοινωνικού περιβάλλοντός τους. Αν δεν το κάνουν με το έργο τους, (δεν μπορούν; έτσι έχουν συνηθίσει;), το κάνουν προσφέροντας στην κοινωνία τον εαυτό τους, το σώμα τους. Είναι αυτοί που ντύνονται εξεζητημένα, παρδαλά, φέρουν στολίδια πάνω τους, έχουν ζωγραφισμένο το σώμα τους, κουνιόνται ασυνήθιστα για να κινήσουν την περιέργεια, την προσοχή, του κοινού. Τις περισσότερες φορές οι πρώτοι, που προσφέρουν το έργο τους νοιάζονται κυρίως για να ικανοποιήσουν τις εσωτερικές τάσεις τους, τους σκοπούς, την εκπλήρωση των ονείρων τους. Οι δεύτεροι, που επιδεικνύουν τη μορφή τους νοιάζονται κυρίως για να ικανοποιήσουν τις σωματικές ανάγκες του αισθητού Εγώ τους, τις σεξουαλικές και διατροφικές ανάγκες τους. Οι πρώτοι προσπαθούν να επικεντρώσουν τη προσοχή του περιβάλλοντός τους στο έργο τους, οι δεύτεροι στον εαυτό τους. Είναι νάρκισοι.

Οι δημιουργοί πνευματικού έργου πρέπει να ζήσουν. Ο σύγχρονος τρόπος είναι να πουλούν τα έργα τους, επιστημονικά ή καλλιτεχνικά. Δεν ήταν πάντοτε έτσι. Στην αρχαιότητα ήταν μέριμνα της πολιτείας. Η πολιτεία κάλυπτε τα έξοδα των εισιτηρίων στην τραγωδία (θεωρικά), ενώ τα της παράστασης, ιδίως του πολυάνθρωπου, πολυδάπανου χορού, πληρώνονταν υποχρεωτικά από πλουσίους, τους χορ-ηγούς. Αν κάποιος από αυτούς δυσφορούσε, θα έπρεπε ή να παραιτηθεί από τα προνόμια που του έδινε η τάξη των πλουσίων όπου είχε ενταχθεί ή να υποδείξει άλλον, κατά την άποψή του πλουσιότερο. Αν κι εκείνος αρνιόταν, όφειλαν να ανταλλάξουν τις περιουσίες τους (αντίδοση). Και τα εικαστικά έργα, ναοί, αγάλματα κλπ πληρώνονταν επίσης από την πολιτεία. Ο Παρθενώνας δεν έγινε από ιδιωτικές, αλλά από δημόσιες δαπάνες. Η πόλη ήταν καταστόλιστη, σε αντίθεση με τις ιδιωτικές κατοικίες (και τους ιδιωτικούς τάφους) που ήταν πολύ λιτές. Παρά ταύτα, η εκπαίδευση στην αρετή, την αιδώ και τη δίκη, γινόταν άλλοτε χωρίς πληρωμή των δασκάλων, όπως του Σωκράτη, και άλλοτε με πληρωμή τους από τους μαθητές, που γίνονταν έτσι ρήτορες στην πολιτική και στη δικαιοσύνη, όπως ήταν οι σοφιστές. Το ότι τέτοιους δασκάλους (σοφιστές, όχι σοφούς), παρά την εκτίμηση του έργου τους, συχνά τους περιφρονούσε η αριστοκρατία, οφειλόταν, υποστηρίζω, και στο ότι αμείβονταν για το έργο τους από τους μαθητές τους. Η κατάσταση άλλαξε με την πτώση της δημοκρατίας και, ιδίως, με τους Ρωμαίους και τους διαδόχους τους ως σήμερα. Ωστόσο, ούτε στην αρχαιότητα έλειψαν εκείνοι που, μη έχοντας την ικανότητα να παράγουν έργο άξιο της εκτίμησης της κοινωνίας, πρόσφεραν τον εαυτό τους, τον αισθητό εαυτό τους. Αυτοί ήταν οι κατά κάποιον τρόπο πόρνοι.

Ο Πλάτων ξεχωρίζει στο Συμπόσιό του σαφώς την ουράνια από την πάνδημο (αγοραία) Αφροδίτη. Η ειδοποιός διαφορά τους είναι ακριβώς ότι η πάνδημη εμπορεύεται το σώμα της, ενώ η ουράνια συνεπάγεται ανάταση του πνεύματος ως τον έρωτα του θείου.

Σήμερα, όχι σπάνια, βρισκόμαστε σε δίλημμα να κρίνουμε τους ανθρώπους, ιδιαίτερα όσους προσφέρουν κάτι διαφορετικό από αγαθά ή υπηρεσίες. Αυτά τα εκτιμούμε περίπου, ανάλογα και με τις ανάγκες μας και τα πληρώνομε. Τι γίνεται όμως με τους δημιουργούς πνευματικών έργων; Συχνά αυτοί που χαρακτήρισα «πόρνους» διότι πουλάνε τον εαυτό τους, είναι άτομα με ακραίες σεξουαλικές ή άλλες αποκλίσεις. Έτσι, τείνομε να ταυτίζομε τα δύο. Είναι όμως άσχετα. Μπορεί κάποιος να έχει ακραίες αποκλίσεις, αλλά να είναι ένας ιδιοφυής δημιουργός πνευματικού έργου. Όχι, αυτός δεν είναι πόρνος και, ως κοινωνία τον τιμούμε, είμαστε περήφανοι γι΄ αυτόν, δεν μας πέφτει λόγος για τις διαφορές του από τους άλλους.

Μένει βέβαια το ερώτημα για την αμοιβή των δημιουργών. Μετά την πτώση της δημοκρατίας στην αρχαία Ελλάδα, η κοινωνία πιέζει τους δημιουργούς να γίνουν έμποροι των έργων τους. Αλλιώς δεν επιβιώνουν. Το κράτος, αλλά προπάντων η τοπική αυτοδιοίκηση, εξακολουθεί να γίνεται χορηγός. Οι ιδιώτες χορηγοί δεν έχουν λείψει, αλλά κανένας δεν τους υποχρεώνει να χορηγούν. Είναι, ως ένα βαθμό, ιδιοκτήτες του παραγόμενου έργου. Μια αρμονική λειτουργία της κοινωνίας, απαιτεί ισόρροπη ανάπτυξη των φυσικών, κοινωνικών και ανθρωπιστικών επιστημών. Αυτό, ενδεχομένως, μόνο με αποκατάσταση της δημοκρατίας μπορεί να επιτευχθεί.