ΑΝΩΡΙΜΟΤΗΤΑ

Δημήτρης Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com.

Πρωινός Λόγος, Τρίκαλα, 27 Μαΐου 2021

Έχω ξαναγράψει στο παρελθόν (Ωριμότητα. wordpress.com), αλλά το θέμα δεν εξαντλείται. Ωριμότητα σημαίνει αρχικά “στην ώρα του”. Στην ώρα του όμως να κάνει τι; Πρώτο είναι να αυτοσυντηρείται το ον, βρίσκοντας μόνο του την αναγκαία τροφή χωρίς να εξαρτάται από τη μητέρα του, και να υπερασπίζεται τον εαυτό του έναντι επικίνδυνων θηρευτών. Δεύτερο είναι να αυτοπολλαπλασιάζεται είτε ζώο είναι ή φυτό, να παράγει απογόνους. Ο πρώτος σκοπός είναι αντιληπτός ήδη από την αρχή της ζωής και το βρέφος κλαίει όταν πεινάει. Ο δεύτερος αναπτύσσεται αργότερα, στους ανθρώπους σε ηλικία περίπου 10-14 ετών, προγραμματισμένα. Αυτά από βιολογική σκοπιά. Ο άνθρωπος όμως είναι τρισυπόστατος, με αισθητό (σωματικό, βιολογικό) εγώ, νοητό και κοινωνικό. Η ωρίμανση του αισθητού Εγώ γίνεται αισθητή όταν αρχίσουν να κυκλοφορούν κατάλληλες ορμόνες. Στο κορίτσι γίνεται αντιληπτή με την εμφάνιση της περιόδου και στο αγόρι με την έναρξη των νυκτερινών εκσπερματώσεων με ονειρώξεις. Αυτά αρκούν για τα αγελαία ζώα, όχι όμως για τον άνθρωπο που ζει σε μια μοναδική, πολύπλοκη κοινωνία. Πολύπλοκη, διότι δεν είναι υποχρεωτική, όπως σε κάποια έντομα, αλλά εκούσια· είναι πολιτεία. Το νοητό Εγώ εκπαιδεύεται και ωριμάζει κάτω από την επίδραση των φυσικών, αισθητών, περιορισμών και των κοινωνικών. Πότε όμως αρχίζει η πολιτική ωριμότητα των ατόμων; Αυτή δεν αρχίζει με τη σαφήνεια της βιολογική ωριμότητας. Στο διάστημα όμως από τη βιολογική ως την πολιτική ωρίμανση το άτομο είναι πολιτικά ανώριμο. Η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται από μια αρχαία λέξη που τη χρησιμοποιεί ο Θουκυδίδης, ο Πλούταρχος και δεν ξέρω ποιος άλλος, είναι η συχνότερα χρησιμοποιούμενη λέξη μεταξύ των νέων και η σπανιότερα εμφανιζόμενη λέξη στο σύγχρονο γραπτό λόγο. Σημαίνει την αυτοϊκανοποίηση, δηλαδή την ικανοποίηση χωρίς μέλλον, χωρίς προοπτική. Η αίσθηση της ηδονής βιολογικά ικανοποιείται συνήθως μεταξύ δύο ετεροφύλων με ενδεχόμενη συνέπεια τη δημιουργία νέου όντος. Η αυτοϊκανοποίηση αποκλείει τη μελλοντική πιθανή συνέπεια. Και ακριβώς αυτό είναι το κύριο χαρακτηριστικό της ανωριμότητας.

Συμπεριφερόμαστε υπείκοντας αφενός σε ταλαντώσεις της βούλησής μας, περιοδική πείνα, δίψα, έπειξη, ερωτικό ίμερο κλπ και αφετέρου αντιδρώντας σε εξωγενή φυσικά και κοινωνικά ερεθίσματα. Οι άνθρωποι όμως δεν ενεργούμε μόνο χάρη σε αυτούς τους φυσικούς και κοινωνικούς παράγοντες, αλλά και σε βουλήσεις που γεννιόνται μέσα μας, δηλαδή σε σκοπούς. Και αυτό είναι ένα θεμελιώδες χαρακτηριστικό της ανθρώπινης, πολιτικής, ωρίμανσης. Ο ανώριμος ανταποκρίνεται μόνο στα εξωγενή ερεθίσματα, που είναι άμεσα και οι συνέπειες ακολουθούν αμέσως, αντανακλαστικά. Ο ώριμος ανταποκρίνεται σε σκοπούς, σε ερεθίσματα που αφορούν το αόρατο μέλλον, όπως το έχει φανταστεί με βάση τη φαντασία και τη λογική του. 

Και τώρα μπορούμε να παρατηρήσουμε την ανωριμότητα ατόμων και λαών. Ο ανώριμος ανταποκρίνεται σε άμεσες επιθυμίες. Επιζητεί να χορτάσει την πείνα του και την ανάγκη του για γενετήσια ηδονή. Ο ώριμος σκέφτεται τις μελλοντικές συνέπειες που τον καθοδηγούν. Το μέλλον είναι βέβαια άδηλο, ενώ το παρόν είναι άμεσα αντιληπτό. Όμως η σημασία του μέλλοντος μπορεί να είναι πολύ πιο σημαντική. Θέλω άμεσα να έρχομαι σε επαφή με άλλους ανθρώπους, να ευχαριστιέμαι με τη συνάφειά τους. Όμως, υπάρχει μια επιδημία. Και πρέπει να αποφύγω το συγχρωτισμό, να φοράω μάσκα, να κάνω εμβόλιο. Η στέρηση της επαφής με άλλους είναι άμεσα αντιληπτή και δυσάρεστη, ενώ στο μέλλον το πιθανότερο είναι να μην αρρωστήσω. Ο ώριμος προτιμά την προφύλαξη με την αβέβαιη ωφέλεια και τη σπάνια ανεπιθύμητη ενέργεια, ο ανώριμος προτιμά την άμεση ικανοποίηση των επιθυμιών του. Ο ώριμος προτιμά την αμυντική θωράκιση της πατρίδας του, ο ανώριμος προτιμά το κόστος της να μετατραπεί σε ατομικές καταναλωτικές απολαύσεις. Ο ώριμος πολιτικός σχεδιάζει με την προοπτική τουλάχιστον μιας γενιάς, νοιαζόμενος για την παιδεία, που οι δυνητικοί καρποί της φαίνονται μετά από 2 δεκαετίες τουλάχιστον, ο ανώριμος πολιτικός σχεδιάζει με την προοπτική το πολύ μιας 4ετίας, ως τις επόμενες εκλογές. Τότε θα εκλεγεί αν ικανοποίησε επιθυμίες του κόμματος και των ψηφοφόρων του, αλλά όχι αν πήρε μέτρα για την παιδεία, που το κόστος τους θα είναι άμεσο, ενώ η ωφέλεια που θα προκύψει είναι μελλοντική και αβέβαιη. Και ένα πολιτικό σύστημα που ευνοεί μια τέτοια κατάσταση μεριμνά για να παραμένουν οι πολιτικοί, ταγοί της κοινωνίας ανώριμοι, διότι έτσι εξασφαλίζει την αυτοσυντήρηση και αυτοϊκανοποίησή του, όχι όμως τη δημιουργική πορεία της πατρίδας του. Μια μοναρχία κυβερνά με τρόπο που να μην επιτρέψει την ωρίμανση των πολιτών της, διότι τότε θα απαιτήσουν να μετέχουν στην εξουσία. Ο μονάρχης πάλι δικαιολογείται ότι δεν παραδίδει την εξουσία στο λαό διότι είναι ανώριμος (αυτός έχει φροντίσει γι΄ αυτό). Πρόκειται για λάθος συλλογισμού καλοπροαίρετων διανοητών, όπως ήταν ο Κοραής, που θεωρούσε πως οι Έλληνες έπρεπε πρώτα να ωριμάσουν αποκτώντας παιδεία, κι έπειτα να επιδιώξουν τη χειραφέτησή τους από τους Οθωμανούς. Μια ολιγαρχία επίσης κατευθύνει την παιδεία προς την ανάπτυξη ικανοτήτων για άμεση χρηστική ικανοποίηση επιθυμιών μάλλον π.χ. προάγοντας την αποστήθιση, παρά την άσκηση της λογικής μαζί με φαντασία για λύση προβλημάτων που η προοπτική τους είναι μελλοντική. Μόνο η δημοκρατία μεριμνά για την ωρίμανση των πολιτών της. Κι αυτή είναι επίμοχθη υπόθεση, με σοβαρούς κινδύνους. Οι υπεύθυνοι πρέπει να εκθέσουν σε μόχθο και σε κάποιο κίνδυνο τους παιδευόμενους για να ωριμάσουν. Για να μεταβούν από το ακίνδυνο παιχνίδι στην έκθεσή τους σε πραγματικό κίνδυνο με την εποπτεία των εμπείρων. Η ωρίμανση έχει ρίσκο. Οι φόβοι του Κοραή ήταν βάσιμοι. Αποδείχθηκαν, καθώς, ανώριμοι οι αγωνιστές επιδόθηκαν σε εμφύλιο πόλεμο και αμέσως μετά με τη δολοφονία του ώριμου κυβερνήτη τους, του Καποδίστρια. Όμως και χωρίς το ρίσκο, τώρα θα ήμασταν ακόμη δούλοι των Οθωμανών (και δεν θα φοβόμαστε τώρα, δούλοι, τις απειλές τους!).

Στον αντίποδα των παραπάνω είναι η υπερωριμότητα. Ο ηλικιωμένος, άνθρωπος, όπως και λαός σκέφτονται κυρίως το άγνωστο και επίφοβο μέλλον και αυτό τους καθηλώνει αδρανείς μπροστά στο τρέχον παρόν. Αλλά και οι δυνάμεις τους και οι επιθυμίες τους έχουν κατευνασθεί. Παραδίδονται στην αδράνεια, στην ακινησία, καλύτερα να μη σκέφτονται τι θα συμβεί. Έτσι κι αλλιώς το μοιραίο θα έλθει, δεν αργεί, γιατί να στενοχωριόνται; Μένοντας αδρανείς εξασθενούν ακόμη περισσότερο. Εξασθενούν και το σώμα και το πνεύμα τους. Παύουν να αποκτούν καινούργιες γνώσεις, και διότι έχει μειωθεί βιολογικά αυτή τους η ικανότητα, αλλά και διότι είναι κουραστική, δεν την αντέχουν, απαιτεί πνευματική άσκηση. Και βέβαια τη βούληση να μην παραιτηθούν.