Δημήτρης Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com
Πρωινός Λόγος, Τρίκαλα, 20 Μαΐου 2021
Ο κόσμος αποτελείται από ύλη και ενέργεια. Όταν ένα ζώο άρχισε να έχει έναρθρο λόγο, έδωσε ονόματα σε ό,τι υπάρχει στη φύση. Τα ονόματα που έδωσε στα υλικά σώματα τα είπε ουσιαστικά. Αυτά που έδωσε στις διάφορες μορφές ενέργειας τα είπε ρήματα. Αυτό το μοναδικό ζώο άρχισε να νοεί. Είχε σκέψεις, συναισθήματα, βουλήσεις μοναδικά για τον καθένα, απροσπέλαστα για κάθε άλλον. Χάρη στην ικανότητά του να μιλάει όμως, μπορούσε να μετατρέπει το νοητό κόσμο του σε αισθητό, ακουστή γλώσσα και, αργότερα, ορατή γραφή. Οι νοερές κατασκευές του αποτελούνταν από έννοιες κατάλληλα δομημένες σε νοήματα. Οι έννοιες συμβολίσθηκαν στη γλώσσα ως λέξεις, τα νοήματα ως προτάσεις. Η επικοινωνία γινόταν με τα νοήματα. Η χρήση μεμονωμένων λέξεων είναι ασυνήθιστη, προοριζόμενη για πολύ ειδικές περιπτώσεις, όπως στα λεξικά. Η ανταλλαγή νοημάτων διαμέσου της γλώσσας μεταξύ διαφορετικών προσώπων επέτρεψε να δημιουργηθεί στον καθένα ένα λογικό σύστημα που ήταν σχεδόν ίδιο για όλους, η λογική.
Η επιστήμη που ασχολείται με τις λέξεις λέγεται γραμματική, με τις προτάσεις, συντακτικό. Οι δυο επιστήμες δεν είναι ταυτόσημες, ούτε αντίθετες, αλλά συμπληρωματικές. Συμβαίνει στις επιστήμες. Για την ανατομική, χέρι είναι το τελικό όργανο του άνω άκρου. Για τη φυσιολογία χέρι είναι το κύριο συλληπτήριο όργανο. Για διδακτικούς λόγους, επειδή το γνωστικό πεδίο είναι τεράστιο, διδάσκονται οι δυο επιστήμες, ανατομική και φυσιολογία, χωριστά. Αλλά μόνο όταν συλλάβουμε και τη μορφή και τη λειτουργία ενός οργάνου και πώς επηρεάζουν η μία την άλλη, έχομε ικανοποιητική αντίληψη για τη φύση του. Όμοια, όταν σε ένα μεταβατικό ρήμα το συντακτικό μετατρέπει το αντικείμενο σε υποκείμενο, για να εκφράσει λίγο διαφορετικό νόημα, τότε και η γραμματική προσαρμόζεται και την ενεργητική φωνή την κάνει παθητική. Έτσι, όταν στην πρόταση “εγώ (υποκείμενο) δένω (ρήμα) μια κλωστή (αντικείμενο)” το αντικείμενο γίνει υποκείμενο (συντακτικό), αλλάζει και η φωνή του ρήματος (γραμματική): “Η κλωστή (υποκείμενο) δένεται (ρήμα). Η παθητική φωνή είναι συνήθως πιο δύσχρηστη στην καθημερινή ομιλία μας, αλλά πολλές φορές μας βολεύει, όταν θέλουμε να αποσιωπήσουμε τον αίτιο της πράξης. Για παράδειγμα, “με την πολλή κουβέντα κάηκε το φαγητό”. Όχι δεν το έκαψα εγώ, μόνο του κάηκε! Συνηθίζεται η παθητική φωνή στα επιστημονικά κείμενα όπου τονίζεται ότι τα αποτελέσματα π.χ. ενός πειράματος είναι ανεξάρτητα από το ποιος ήταν ο πειραματιστής. Έτσι, “χρησιμοποιήθηκαν 20 πειραματόζωα”, αντί “χρησιμοποίησα 20 πειραματόζωα”. Όπως η ενέργεια είναι δύο ειδών, κίνηση και έργο, δηλαδή δυνατότητα για να μετατραπεί σε κίνηση, έτσι και ένα ρήμα μπορεί να εννοεί ως αντικείμενο το υποκείμενό του. Αυτή είναι η διάθεση του ρήματος. Π.χ. “κάθε πρωί σηκώνομαι…” σημαίνει “σηκώνω τον εαυτό μου” ή μπορεί να μην εκδηλώνει καμιά κίνηση, συμβολίζοντας ένα αποθηκευμένο έργο, όπως στην ουδέτερη διάθεση (π.χ. “κάθομαι”).
Η Ελληνική γλώσσα, διαθέτοντας πτώσεις με διαφορετικές καταλήξεις, επιτρέπει συντακτική ευελιξία, ενώ άλλες, π.χ. η Αγγλική, είναι υποχρεωμένες να ακολουθούν τη λεγόμενη “φυσική σειρά” τους για να γίνουν κατανοητές. Η “φυσική σειρά” σημαίνει στη σειρά υποκείμενο, (μεταβατικό) ρήμα, αντικείμενο. Ο Έλληνας όμως μπορεί να αλλάζει τη σειρά δίνοντας ένα ελαφρώς διαφορετικό “άρωμα” στην πρόταση, συνήθως συναισθηματικό, πέρα από τη λογική σημασία της πρότασης. Έτσι, οι τρεις προτάσεις: “Ο Γιώργος έδωσε έναν υάκινθο στην Άννα”, “στην Άννα έδωσε έναν υάκινθο ο Γιώργος” και “έναν υάκινθο έδωσε ο Γιώργος στην Άννα” εκφράζουν το ίδιο νόημα. Στην πρώτη περίπτωση όμως, τονίζεται ότι ήταν ο Γιώργος, και όχι άλλος, ο δωρητής, στη δεύτερη ότι ήταν η Άννα και όχι άλλη που πήρε το δώρο και στην τρίτη ότι το δώρο ήταν ένας υάκινθος και όχι άλλο. Οι πιο πολλοί θα έλεγαν πως η Ιλιάδα περιγράφει τον Τρωικό πόλεμο. Όμως, όχι. Η Ιλιάδα τραγουδά τη μάνητα του Αχιλλέα: ” Μῆνιν ἄειδε, θεά…” και παρεμπιπτόντως γράφει και για τον πόλεμο. Και η Οδύσσεια μιλάει για έναν μοναδικό άνδρα: ” ἄνδρα μοι ἔννεπε μοῦσα…”
Η σωστή χρήση του συντακτικού ώστε να εκφράζει όσο γίνεται πιο πιστά τα νοήματα του ομιλητή ή συγγραφέα, για να μεταφέρονται στον ακροατή ή αναγνώστη και η σωστή χρήση της γραμματικής, ώστε να συνάδει με το συντακτικό, υπάρχει στους έμπειρους λογοτέχνες, του πεζού και του ποιητικού λόγου. Αυτοί, αν χρειασθεί, εκτρέπονται από τους ισχύοντες κανόνες, όταν αυτοί δεν αποδίδουν ικανοποιητικά τα νοήματα που θέλουν. Η εκτροπή από τους ισχύοντες κανόνες έγινε κατά κόρον στον 20ό αιώνα όταν π.χ. ο И. Стравинский ξέφυγε από τους “νόμους” της αρμονίας και της μελωδίας με την Ιεροτελεστεία της Άνοιξης, ο A. Breton από τους νόμους της λογικής με το σουρεαλισμό, ο P. Picasso από τους νόμους της κατεστημένης ζωγραφικής με τις Δεσποινίδες της Αβινιόν κλπ. Τέτοια εκτροπή οδηγεί σε ένα χάος, που όμως συναρπάζει ιδίως τους νέους ανθρώπους. Οι επιστήμονες προσπαθούν να βάλουν τάξη στο χάος, μελετούν ποια είναι τα στοιχεία της νέας μορφής που έχουν την ευρύτερη απήχηση τον κόσμο και με βάση αυτά διατυπώνουν νέους νόμους.
Μια πολιτεία έχει ανθρώπους που ζουν και λειτουργούν με κανόνες. Οι κανόνες εκφράζουν ομαδική βούληση. Η βούληση αυτή διατυπώνεται από τους άρχοντες, κυβερνήτες, νομοθέτες, δικαστές, και αποτελεί το δίκαιο με τους νόμους του. Παράλληλα όμως η ομαδική βούληση αποτελεί την ηθική της πολιτείας. Η ηθική διαφέρει από το δίκαιο κατά το ότι εκείνη είναι ασαφής και διαρκώς μεταβαλλόμενη, ενώ αυτό είναι σαφέστερο και με σημαντική μονιμότητα. Η ομαλή λειτουργία της πολιτείας απαιτεί την όσο γίνεται πιστότερη έκφραση της ηθικής με τους κανόνες του δικαίου. Καθώς αυτό είναι σχετικά σταθερό, ενώ εκείνη ευμετάβλητη, συχνά έρχονται σε αντίθεση. Όταν η αντίθεση φθάνει στα όρια της σύγκρουσης, η πολιτεία διαλύεται. Αν επικρατήσει η “ηθική” σε βάρος του δικαίου, οδηγείται στην οχλοκρατία· όταν επικρατήσει το “δίκαιο” σε βάρος της ηθικής, οδηγείται στον ολοκληρωτισμό, με μοναρχία ή ολιγαρχία. Όταν το δίκαιο αναθεωρείται περιοδικά και προγραμματισμένα, ώστε να βρίσκεται σε αντιστοιχία με τη διαρκώς εξελισσόμενη ηθική, αυτό σημαίνει δημοκρατία. Ή όλη διαδικασία απαιτεί όσο γίνεται καλύτερη επικοινωνία των πολιτών μεταξύ τους. Και αυτή η επικοινωνία, με γνήσια ανταλλαγή νοημάτων, σκέψεων, συναισθημάτων, βούλησης, επιτυγχάνεται καλύτερα με διαρκή αναθεώρηση κατά αραιά διαστήματα (π.χ. ανά 1-3 γενιές) των γλωσσικών κανόνων του συντακτικού και της γραμματικής. Η αναθεώρηση συμπεριλαμβάνει κανόνες που χρησιμεύουν για την τρέχουσα επικοινωνία, χωρίς να παραλείπει παραδοσιακούς, αν δεν είναι αποδεδειγμένα άχρηστοι πια, κατάλληλοι μόνο για μουσεία.
Δημήτρης Α. Σιδερής 