ΜΝΗΜΗ

Δημήτρης Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com

Ηπειρωτικός Αγών, 12 Φεβρουαρίου 2021

Οι ενέργειές μας έχουν δύο αιτίες. Μία είναι ένα είδος ταλάντωσης. Περιοδικά πεινάω, διψάω, θέλω να κάνω έρωτα κλπ και ενεργώ ανάλογα. Αυτή είναι η όρεξη (Αριστοτέλης). Η άλλη είναι μετά από διέγερση από το περιβάλλον μου. Ένα αγκάθι με τρυπάει και κάνω κινήσεις να το αποβάλω. Προαίρεση (Αριστοτέλης). Το δεύτερο είδος στηρίζεται στα αντανακλαστικά. Αυτά είναι δύο ειδών: Τα φυσικά με τα οποία γεννιόμαστε και τα εξαρτημένα που σχηματίζονται μετά τη γέννησή μας, όταν ένα τυχαίο ερέθισμα συμπίπτει επανειλημμένα με κάποιο άλλο που πυροδοτεί μια φυσική αντανακλαστική ανταπόκριση. Η σύνδεση των δύο αισθητηριακών διεγέρσεων αποτελεί τη μνήμη μας. Στη συνέχεια ενεργούμε όλο και πιο σύνθετα, αφενός από τις ορέξεις μας και αφετέρου από τα εξωγενή ερεθίσματα στα οποία προστίθενται τα αποθέματα της μνήμης μας. Η νόησή μας, είναι πολύ υψηλή, διότι έχομε την ικανότητα, μόνον οι άνθρωποι, να σχηματίζουμε και δευτεροβάθμια εξαρτημένα αντανακλαστικά στη βάση όχι μόνο φυσικών, αλλά και προσχηματισμένων εξαρτημένων αντανακλαστικών. Τελικά, ο εσωτερικός μας κόσμος, το νοητό μας Εγώ, σκέφτεται πάντοτε και βούλεται στη βάση ορέξεων και προαιρέσεων. Εγώ ο νοητός, μολονότι εξαρτώμαι από την αισθητή και την κοινωνική μου υπόσταση, είμαι αυτός που βούλεται και διατάζει τη συμπεριφορά μου απέναντι στο φυσικό και στο έλλογο περιβάλλον μου.

Οι δύο πηγές όχι σπάνια μπορεί να βρίσκονται σε αντιπαράθεση. Η ταλαντούμενη όρεξή μας στηρίζεται βασικά στη λειτουργία του αισθητού, του σωματικού μας Εγώ. Φυσιολογικοί λόγοι μας κάνουν να θέλουμε φαγητό, νερό, έρωτα κλπ. Από την άλλη, η προαίρεσή μας στηρίζεται στη λειτουργία τόσο του αισθητού όσο και του κοινωνικού Εγώ μας. Προσαρμοζόμαστε, αναπτύσσοντας κατάλληλα εξαρτημένα αντανακλαστικά που ανταποκρίνονται σε κωλύματα που μας επιβάλλονται τόσο από το φυσικό περιβάλλον μας όσο και από το κοινωνικό. Είμαι παιδί, αγόρι, ακόμη. Αισθάνομαι μια ερωτική έλξη για μια γυναίκα. Αυτή όμως είναι η μητέρα μου, που μου προσφέρει μοναδική ευχαρίστηση. Εγκαταστημένη στην ανθρωπότητα εδώ και πολλές χιλιετίες είναι η απαγόρευση της αιμομιξίας και νά την η αντιπαράθεση όρεξης και προαίρεσης. Χωρίς να έχει μελετήσει τη φυσιολογική βάση τέτοιων κρυφών φαινομένων ο S.Freud, τα ερεύνησε και μας ανέδειξε τους νόμους τους. Όταν αυτό το σύμπλεγμα, που για όλα τα αγόρια είναι, λέει, φυσιολογικό, υπερβεί ένα όριο σε ένταση, απωθείται σε κρυφές πτυχές της μνήμης μας, που τις ονομάζει υποσυνείδητο, χωρίς να αίρεται εντελώς και μας τυραννά δημιουργώντας νευρώσεις. Οι τύψεις, οι ενοχές μας, μάς οδηγούν, χωρίς να το καταλαβαίνουμε, σε λανθασμένες αποφάσεις, ενώ υποφέρομε από φόβους παράλογους, από άγχη στα οποία δεν γνωρίζομε τι μας απειλεί για να το αντιμετωπίσουμε, όχι σε αγωνίες για τις οποίες ξέρομε, σωστά ή λανθασμένα αδιάφορο, την προέλευση της απειλής και γι΄ αυτό αγωνιζόμαστε. Η αγωνία σχετίζεται ετυμολογικά με τον αγώνα.

Ζω σε μια υποθετική χώρα που λέγεται Αγελάδα. Έχει παρατηρηθεί ένα ζωάκι, ένα Μαμούνι. Εγώ το θαυμάζω και είμαι μαμουνιστής, αλλά είμαι ένας ήσυχος πολίτης, δεν εκδηλώνω τίποτε που να σχετίζεται με τις μαμουνιστικές ιδέες μου. Η Αγελάδα θεωρεί ότι το Μαμούνι είναι ένα παράσιτο εξαιρετικά επικίνδυνο για τη υγεία και ύπαρξή της. Στρατεύομαι λοιπόν και με τοποθετεί υπεύθυνο σε ένα Τμήμα Δίωξης των μαμουνιστών. Ως υπεύθυνος έχω κάποια προνόμια, όπως το να διατάζω κάποιους να κάνουν κάτι και αυτοί να εκτελούν τις διαταγές μου. Και τώρα πώς συμπεριφέρομαι; Ένας ηθοποιός ενεργεί όπως θέλει, προκειμένου όμως να συμπεριφερθεί όπως απαιτεί ο ρόλος του. Η πολιτεία απαρτίζεται από ρόλους, τους οποίους υποδύονται οι πολίτες της. Αν ενεργήσω όπως λέει η όρεξή μου, δηλαδή δεν διώκω τους μαμουνιστές, δεν κερδίζω τίποτε. Θα με αντικαταστήσουν με κάποιον άλλον που θα κάνει όπως πρέπει τα καθήκοντά του. Ο ρόλος θα παιχτεί. Παράλληλα θα χάσω τα προνόμιά μου, να διατάζω άλλους να κάνουν ό,τι θέλω. Αν πάλι ενεργώ όπως απαιτεί η θέση μου, αυτό είναι αντίθετο με τις πεποιθήσεις μου και εγώ τυραννιέμαι με τύψεις και ενοχές που με οδηγούν σε λανθασμένες αποφάσεις.

Τα κράτη έχουν μνήμη. Στην αρχή ήταν η προφορική μνήμη με μέγιστο στοιχείο υποκειμενικότητας και συναισθημάτων, που, όταν πρωτοκαταγράφηκε, αποτέλεσε το ωραιότερο ποίημα που έχει γραφεί ποτέ, την Ιλιάδα. Αργότερα, άρχισε να γίνεται “αρχεία του κράτους”, που αποτέλεσαν την πηγή για την πιο ώριμη έκφραση του κράτους, την Ιστορία του, αρχίζοντας από τον Ηρόδοτο. Πιο ώριμη, διότι, μεταξύ των άλλων, αναζητά αιτίες. Και τώρα έρχονται κράτη που καταστρέφουν τη μνήμη τους. Διαβάζω “Το Έγκλημα των Νεοτούρκων κατά της Ανθρωπότητας” του Τούρκου ιστορικού T.Akҫam. Περιγράφει πώς εξαφανίστηκαν εκατοντάδες χιλιάδες αρχεία στην Τουρκία, για να συγκαλυφθούν οι γενοκτονίες. Εμείς, μετά τον “εκδημοκρατισμό” του κράτους μας, μετά την πτώση της επτάχρονης δικτατορίας, κάψαμε τα αρχεία των “Πιστοποιητικών Κοινωνικών Φρονημάτων”. Φυσικά, υπήρχαν ισχυρές πολιτικές σκοπιμότητες. Οι Νεότουρκοι έπρεπε να συγκαλύψουν τον κρατικό σχεδιασμό, όπως να υπάρχουν λιγότεροι από 5%-10% μόνον Χριστιανικοί λαοί σε κάθε περιοχή και ότι για την επίτευξη αυτού του στόχου οι πολίτες έπρεπε να μεταφερθούν από τις περιοχές που ζούσαν συμπαγείς σε άλλες και ότι κατά τη μεταφορά τους πολλοί χάθηκαν από “φυσικές” αιτίες, όπως αρρώστιες και πείνα. Και μεις φοβηθήκαμε αντεκδικητικές εκδηλώσεις. Όμως, άλλοι πιο καλά οργανωμένοι, λαοί έχουν λύσει το πρόβλημα θεσμικά, αποκλείοντας την πρόσβαση στα αρχεία για κάμποσες δεκαετίες και επιτρέποντας έπειτα την πρόσβαση σ΄ αυτά για επιστημονικούς, ιστορικούς κυρίως, λόγους, όταν πια οι πρωταγωνιστές των γεγονότων θα είναι υπέργηροι ή πεθαμένοι. Θα μου πείτε, και τι μας νοιάζει;

Ο Φρόυντ απέδειξε ότι, από τα άγχη και τις νευρώσεις μπορεί κάποιος να απαλλαγεί όταν επιτύχει να μεταφέρει στη συνείδηση από το υποσυνείδητο τις απωθημένες μνήμες. Το ίδιο βέβαια ισχύει και στα κράτη. Έστω και αν τα γραπτά αρχεία μένουν ερμητικά κλεισμένα ή κατεστραμμένα, υπάρχει η ανεξέλεγκτη προφορική μνήμη, που, γεμάτη υποκειμενικότητα και συναισθηματισμό, καθοδηγεί υπόγεια τις αποφάσεις μας τυραννώντας μας με τύψεις και ενοχές που μας οδηγούν σε λανθασμένες αποφάσεις. Αυτός ο διάχυτος συναισθηματισμός, δεν βρίσκει διέξοδο παρά μόνο στην Τέχνη. Όταν έρχονται αντιμέτωπα τα αισθήματα ελέου για το συμπαθή ήρωα που έσφαλε και φόβου προς την υπερανθρώπινη, κοινωνική ή θεϊκή, βούληση, η κάθαρση έρχεται μόνον μετά την αποκάλυψη της σύγκρουσης. Και ο Οιδίποδας λυτρώνεται, βαριά τραυματισμένος, μόνον όταν έχει μάθει την αλήθεια, ότι αυτός ήταν που σκότωσε τον πατέρα του και παντρεύτηκε τη μάνα του.