ΕΛΛΟΓΑ ΟΝΤΑ 1

Δημήτρης Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com

Πρωινός Λόγος, Τρίκαλα, 14 Ιανουαρίου 2021

Περηφανευόμαστε – και δίκαια, πιστεύω – για τους προγόνους μας. Δεν είναι μόνο η δόξα που συνόδευε στρατιωτικές νίκες, τον Τρωικό, τους αμυντικούς Μηδικούς πολέμους, τον επεκτατικό του Αλεξάνδρου· αυτή, προφανώς σπιλώνεται από αφενός τους εμφύλιους σπαραγμούς και αφετέρου την τελική ήττα από τους Ρωμαίους. Περισσότερο περηφανευόμαστε για τον πολιτισμό, τη σοφία και τη φιλοκαλία τους. Ιδιαίτερα η σοφία τους παρέμεινε αήττητη στους αιώνες. Δεν ήταν τόσο οι αλήθειες που αποκάλυψαν, αλλά το άνοιγμα των ποικίλων θεμάτων με τα οποία έμελλε να ασχοληθεί μετέπειτα ολόκληρη η ανθρώπινη σκέψη. Φυσικά, έκαναν σφάλματα, ακόμη και όταν ενεργούσαν με το πιο αξιοθαύμαστο πολίτευμα, τη δημοκρατία, με σκέψεις ομαδικές, όχι ατομικές. Ένα από τα πιο σημαντικά ήταν η στάση τους απέναντι στον ανθρώπινο λόγο. Με τους κορυφαίους διανοητές, τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη επικεφαλής, διακήρυξαν την υπεροχή του ανθρώπινου λόγου πάνω σε κάθε άλλη ανθρώπινη λειτουργία. Ο λόγος ξεχωρίζει τον άνθρωπο από τα άλλα είδη ζώων, που διαθέτουν επίσης συναίσθημα και βούληση. Φυσικά έφθασαν σε υπερβολές. Το ανέκδοτο που κυκλοφορεί σε βάρος του Πλάτωνα, αλλά στην πραγματικότητα υποστηρίζει τις θέσεις του, είναι ότι στη σχολή του κυκλοφόρησε ο ορισμός του ανθρώπου ότι είναι “ζώον δίπουν, άπτερον”. Και ο κυνικός Διογένης, εμφανίσθηκε στη σχολή κρατώντας ένα μαδημένο πετεινό. “Ιδού ο άνθρωπος!”, διακήρυξε.

Από βιολογική σκοπιά, τα ανώτερα τουλάχιστον ζώα συμπεριφέρονται στη βάση αντανακλαστικών και, τα θερμόαιμα, στη βάση εξαρτημένων αντανακλαστικών, τη φυσιολογική βάση του ψυχολογικού φαινομένου της μάθησης. Τα ζώα αυτά συνηθίζουν να συνδέουν άσχετα ερεθίσματα με φυσικά αντανακλαστικά και σχηματίζουν καινούργια που δεν προϋπήρχαν όταν γεννήθηκαν. Ο άνθρωπος όμως διαφέρει, επειδή σχηματίζει και δευτεροβάθμια εξαρτημένα αντανακλαστικά, στη βάση προσχηματισμένων πρωτοβάθμιων. Πολλαπλασιάζει έτσι με εκθετικό ρυθμό τις δυνατότητές του για μάθηση. Σωρεύει μέσα του γνώσεις, όχι μόνο από την προσωπική του εμπειρία, αλλά και από την εμπειρία συγχρόνων του με τους οποίους έρχεται σε επαφή, αλλά και των προγόνων του που χάνονται στην αχανή καθολική μνήμη. Ο Πλάτων προσομοίωσε τον ανθρώπινο λόγο (λογιστικό) με τον ηνίοχο που χαλιναγωγεί τα δυο ατίθασα άλογα, το συναίσθημα (θυμητικό) και τη βούληση (επιθυμητικό). Θα μπορούσαμε λοιπόν να παραφράσουμε τον ορισμό του ανεκδότου και να πούμε πως ο “άνθρωπος είναι ζώο λογικό;”

Κλεισμένος στο σπίτι μου για ποικίλους λόγους, περνώ την ώρα μου διαβάζοντας, γράφοντας και καθισμένος μπροστά στον υπολογιστή μου. Τηλεόραση ελάχιστα βλέπω, ραδιόφωνο ελάχιστα ακούω, εφημερίδες ελάχιστα διαβάζω. Η πληροφόρησή μου είναι διαμέσου του διαδικτύου και ανάγνωσης βιβλίων. Συχνά παίζω σκάκι με αντίπαλο τον υπολογιστή.

Κύριο στοιχείο του ανθρώπινου λόγου είναι ο συλλογισμός. “Αν… τότε…”. Και οι συλλογισμοί, μας δίδαξαν οι πρόγονοι, ιδίως ο Αριστοτέλης, είναι δύο ειδών: Ο παραγωγικός από το όλον στο μέρος και ο επαγωγικός από το μέρος στο όλον. Λέω π.χ. “Αν όλοι οι άνθρωποι είναι θνητοί και ο Σωκράτης είναι άνθρωπος, τότε ο Σωκράτης είναι θνητός”. Αυτός είναι ο παραγωγικός συλλογισμός, στον οποίον το συμπέρασμα είναι ασφαλές, αλλά δεν δημιουργεί καμιά νέα γνώση, διότι εμπεριέχεται ήδη στην αρχική πρόταση. Από την άλλη, παρατηρώ και λέω. “Αν το σπουργίτι είναι πτηνό και πετάει στον ουρανό, το περιστέρι είναι πτηνό και πετά στον ουρανό και ο γλάρος είναι πτηνό και πετά στον ουρανό, τότε όλα τα πτηνά πετούν στον ουρανό”. Αυτός είναι ο επαγωγικός συλλογισμός που δημιουργεί νέα γνώση, ότι τα πτηνά πετούν στον ουρανό, αλλά δεν έχει τη βεβαιότητα του παραγωγικού. Το παγώνι είναι πτηνό, αλλά δεν πετά στον ουρανό. Έρχεται όμως στην συνέχεια μια αλληλουχία από συλλογισμούς στη σειρά και παράλληλους, παραγωγικούς και επαγωγικούς,  που προσπαθούν να ακυρώσουν τη νέα γνώση που αποκτήθηκε. Αν αποτύχουν, αυτή η γνώση ενδέχεται να ισχύει. Αυτή η διαδικασία απαιτεί έρευνα. Όχι μόνο ό,τι παρατηρώ τυχαία τι γίνεται γύρω μου, αλλά αναζητώ το σημαντικό που σχετίζεται με τη νέα γνώση. Ακόμη και δημιουργώ συνθήκες τέτοιες που είναι σταθερές και αμετάβλητες, με μόνες μεταβλητές το πιθανό αίτιο και το συνεπόμενο αποτέλεσμα. Μαθηματικά, κάθε εξίσωση έχει μόνο δύο μεταβλητές και τουλάχιστον μία ως απεριόριστες σταθερές. y=a+bx. Τα y και x είναι οι μεταβλητές, ενώ τα a και b δύο σταθερές. Έτσι οικοδομείται ο θαυμάσιος κόσμος της επιστήμης.

Ε, λοιπόν, παίζοντας σκάκι με τον υπολογιστή μου, διαπιστώνω ότι αυτός έχει ανώτερη λογική από τη δική μου. Μπορεί να τον νικώ σε μέτριο επίπεδο δυσκολίες (και καμαρώνω γι΄ αυτό!), αλλά με νικάει σε δυσκολότερο επίπεδο. Να πω λοιπόν πως ο υπολογιστής είναι άνθρωπος, αφού διαθέτει λογική; Η απάντηση είναι σαφής: ΟΧΙ! Η διαφορά μας είναι ότι αυτός δεν καμαρώνει όταν νικάει.

Με τη στάση τους οι πρόγονοί μου, αλλά και αργότερα οι σοφοί της Αναγέννησης και του Διαφωτισμού, προσπάθησαν να εκθρονίσουν το Θεό, αφού δεν είναι αισθητός (“Θεόν  οὐδεὶς  ἑώρακε  πώποτε“, Ιωάννης) και στη θέση Του να ενθρονίσουν το Λόγο. Σε κάποιο βαθμό το πέτυχαν. Ώσπου κάποιοι σοφοί παρατήρησαν ότι αυτό που χρειάζεται δεν είναι να εκθρονίσουμε έναν Ανώτατο Άρχοντα με κάποιον άλλον Ανώτατο Άρχοντα, αλλά να καταργήσουμε το θρόνο! Πρώτος ο Spinoza, δήλωσε πως “η επιθυμία είναι η ίδια η ουσία του ανθρώπου”. Αργότερα, ο Schopenhauer δήλωσε με οργή πως αυτό το πανάρχαιο και καθολικό θεμελιώδες σφάλμα (“η ουσία της νόησης βρίσκεται στη σκέψη και τη συνείδηση”), αυτό το τεράστιο πρώτο ψεύδος…πρέπει να παραμερισθεί πριν από οτιδήποτε άλλο, κηρύσσοντας τη βουλησιαρχία. Ακόμη και αυτοί οι μεγάλοι σοφοί δεν είδαν την τεράστια ισχύ του τρίτου στοιχείου της νόησής μας, του συναισθήματος. Έδειξα παραπάνω, ότι κύρια διαφορά ανάμεσα στον υπολογιστή μου και σε μένα είναι ότι εγώ καμαρώνω όταν νικάω, ενώ ο υπολογιστής δεν καμαρώνει όταν νικά αυτός.

Μπορώ να φαντασθώ ένα μελλοντικό κόσμο, όπου τα πάντα ρυθμίζονται αυτόματα από υπολογιστές. Τον περιέγραψε αξιοθαύμαστα ο G.Orwell στο έργο του “1984”, όταν ακόμη οι υπολογιστές βρίσκονταν σε εμβρυϊκή κατάσταση. Μπορώ να φαντασθώ τους υπολογιστές σε συνδυασμό με ρομποτική κίνηση να έχουν δυνατότητα μάθησης με ανάπτυξη μηχανισμού σαν εξαρτημένων αντανακλαστικών. Μπορώ να τους φαντασθώ να έχουν “βούληση”, π.χ. να ελέγχουν πόση ενέργεια περιέχεται στην μπαταρία τους και όταν μειώνονται τα αποθέματά της, να κινούνται (ρομπότ, είπαμε, είναι) για να βρουν νέες πηγές ενέργειας. Δεν μπορώ όμως να φαντασθώ ένα κομπιούτορα που καμαρώνει ή ντρέπεται για ό,τι κάνει. Μήπως όμως…; Θα συνεχίσω σε επόμενο άρθρο μου.