ΕΙΜΑΙ ΚΑΘΑΥΤΟΣ

Δημήτρης Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com

Ηπειρωτικός Αγών, 31 Δεκεμβρίου 2020

Η έννοια του “καθαυτό” είναι δυσνόητη. Έχομε συνηθίσει να αντιλαμβανόμαστε τα πάντα σχετικά με κάτι άλλο. Είμαι στο πλοίο. Από το παράθυρο βλέπω ένα άλλο καράβι που κινείται προς τα πίσω. Είναι αδύνατο να ξέρω αν κινείται αυτό πραγματικά προς τα πίσω ή αν εμείς κινούμαστε προς τα μπρος. Βλέπω τον ήλιο να ανατέλλει στην Ανατολή, κι ύστερα να δύει στη Δύση. Είναι αδύνατο να ξέρω αν ο ήλιος γυρίζει γύρω από τη γη ή αν η γη γύρω από τον άξονά της. Είμαι στο ασανσέρ. Κάποια στιγμή ξεκινά. Δεν βλέπω τίποτε έξω, το ασανσέρ δεν έχει παράθυρα. Κι όμως αμέσως ξέρω αν ξεκίνησα ανεβαίνοντας ή κατεβαίνοντας. Αν ξεκίνησα ανεβαίνοντας νοιώθω μια πίεση προς τα κάτω και αν πατώ πάνω σε μια ζυγαριά, αυτή θα δείξει να αυξάνεται το βάρος μου όσο εγώ επιταχύνομαι. Το αντίθετο θα γίνεται αν επιβραδύνεται η κίνησή μου. Τώρα αυτή είναι μια κίνηση ανεξάρτητη από το περιβάλλον μου. Η επιτάχυνση (και επιβράδυνση ή αρνητική επιτάχυνση) είναι μια κίνηση καθαυτή, ενώ η σταθερή ταχύτητα είναι μια κίνηση σχετική με το περιβάλλον της. Τη θετική και αρνητική επιτάχυνση την καταλαβαίνω χωρίς να τη σχετίζω με κάτι άλλο, ενώ την κίνηση με σταθερή ταχύτητα τη σχετίζω πάντοτε με κάτι άλλο. Στην απλή κίνηση, αλλάζω θέση συγκριτικά με το περιβάλλον μου. Με την επιτάχυνση αλλάζω σχετικά με τον εαυτό μου, όπως ήμουν την προηγούμενη στιγμή. Από τέτοιες σκέψεις ξεκίνησε ο Einstein για να σχηματίσει τη θεωρία της σχετικότητας.

Ας δούμε και άλλη μια όψη του “καθαυτό”. Φανταστείτε μια ευθεία κίνηση όπως όταν περπατώ. Υπάρχει όμως και μια κυκλική κίνηση σαν αυτήν που βλέπομε να κάνουν τ΄ αστέρια στον ουρανό. Με την ευθεία κίνηση γίνεται μεταφορά. Με την κυκλική κίνηση καμιά μεταφορά δεν γίνεται, απλά περιστρέφεται το κινητό γύρω από το ίδιο πάντοτε σημείο. Άλλη μια κίνηση καθαυτή.

Μια ζυγαριά. Βάζω στην είσοδό της ένα βάρος (ή μάζα) και στην έξοδό της βλέπω έναν αριθμό· βάζω άλλο βάρος και βλέπω άλλον αριθμό. Κοιτάξτε όμως και το ρολόι. Δείχνει αριθμούς που αλλάζουν διαρκώς χωρίς να δέχεται αυτό κανένα σήμα απέξω. Είναι μια λειτουργία καθαυτή, μια ταλάντωση.

Κι έρχομαι στην ύπαρξή μας. Οι υπαρξιστές φιλόσοφοι μιλούν για το καθαυτό, en soi, pour soi, an sich, für sich, dasein, για την ύπαρξη καθαυτή. Μόλις γίνει η σύλληψή μας αρχίζει να υπάρχει ένα γονιμοποιημένο ωάριο που ξεκινά να αναπτύσσεται με το δικό του τρόπο και διαφέρει από το περιβάλλον του έτσι που αυτό αντιλαμβάνεται την ύπαρξή του. Η μητέρα νοιώθει ποικίλα συμπτώματα, που όταν προχωρήσει η κύηση γίνονται πιο απτά, σκιρτήματα. Η μαμή ψηλαφά το έμβρυο, ο γιατρός το “βλέπει” με ένα υπερηχογράφημα. Το ίδιο το έμβρυο όμως αδυνατεί να αντιληφθεί την ύπαρξή του. Πολυάριθμοι αισθητήρες, διάσπαρτοι στην επιφάνειά του δέχονται ερεθίσματα και από μέσα από το έμβρυο και απέξω από τη μητέρα τα οποία είναι ακριβώς ίδια και σταθερά, χάρη στην ομοιόσταση που υπάρχει τόσο στο έμβρυο όσο και στη μητέρα. Ίδια θερμοκρασία, ίδια υγρασία, ίδια πίεση, τα πάντα ίδια. Αφού δεν μπορεί να ξεχωρίζει τον εαυτό του από το περιβάλλον του δεν μπορεί να συλλάβει την ύπαρξή του. Και όμως υπάρχει για όλους τους άλλους. Τη στιγμή της γέννησης, το νεογνό αιφνίδια κατακλύζεται από σωρεία απρόβλεπτων ερεθισμάτων από το περιβάλλον του, ενώ από μέσα εξακολουθούν να διεγείρονται τα αισθητήριά του από σταθερά ερεθίσματα όπως στην ενδομήτρια ζωή. Εκείνη τη στιγμή αρχίζει να συλλαμβάνει την ύπαρξή του το νεογνό, ως ανεξάρτητο ον από το περιβάλλον του. Ειδικά το ανθρώπινο τέκνο, κάποια στιγμή θα εισαχθεί στην κοινωνία του με μια κοινωνική τελετή. Αμφιδρόμια λεγόταν στην αρχαιότητα, σήμερα, ανάλογα με την κοινωνία, συντελείται με τη βάπτιση, την περιτομή, την εγγραφή στο ληξιαρχείο κλπ. Και τώρα το ολοκληρωμένο ανθρωπάκι έχει τρεις υποστάσεις: μια σε σχέση με το φυσικό περιβάλλον του, το αισθητό Εγώ· μια σε σχέση με το έλλογο περιβάλλον του, την κοινωνία, το κοινωνικό Εγώ· και μια σε σχέση με τον εαυτό του, καθαυτό, το νοητό Εγώ. Το νοητό Εγώ δεν είναι άμεσα αντιληπτό από τους άλλους, αλλά μόνον από τον εαυτό του. Όπως την επιτάχυνσή μου την καταλαβαίνω Εγώ σα μια δύναμη, που οι άλλοι δεν μπορούν να τη νοιώσουν· μόνο την παρατηρούν.

Το νοητό Εγώ ερείδεται αναγκαστικά στο αισθητό Εγώ. Το αισθητό Εγώ μπορεί να υπάρχει χωρίς το νοητό, ενδομήτρια, αλλά το νοητό Εγώ δεν μπορεί να υπάρχει χωρίς το αισθητό. Το νοητό Εγώ των ανθρώπων αναπτύσσεται επικοινωνώντας έλλογα με την κοινωνία του. Χάρη σ΄ αυτή την επικοινωνία, αποκτά Λόγο, την ικανότητα να ανταλλάσσει έννοιες με τους άλλους του περιβάλλοντός του, να τις εσωτερικεύει, ακόμη να κουβεντιάζει από μέσα του. Κι όμως, παρά την απόλυτη εξάρτησή του από το αισθητό και το κοινωνικό Εγώ, ασκεί πάνω τους μια δεσποτική εξουσία. Όπως ο αφέντης, μολονότι η ζωή του βασίζεται πάνω στη δουλειά των δούλων, ασκεί πάνω τους απόλυτη εξουσία. Το αισθητό Εγώ είναι ό,τι εγώ ο νοητός “έχω”, ό,τι μπορεί να του ταιριάζει η κτητική αντωνυμία “μου”: Τα πόδια, τα χέρια, το στομάχι, η καρδιά, το μυαλό μου. Και είναι ακόμη, η τεχνητή οδοντοστοιχία μου, τα στεντ στα στεφανιαία αγγεία μου, το ξύλινο ποδάρι μου και, ακόμη είναι το σπίτι, η περιουσία, η πατρίδα μου. Σε κάποια μπορούν να μετέχουν και άλλοι. Οτιδήποτε από όλα αυτά κι αν στερηθώ, εγώ ο νοητός υποφέρω. Η αφαίρεση από εμένα οποιουδήποτε από αυτά επηρεάζει τον τρόπο της ζωής μου. Το κοινωνικό Εγώ είναι ό,τι εγώ ο νοητός θέλω. Το “θέλω” μου συναπαντιέται και συγκρούεται ή αλληλοσυμπληρώνεται με τα “θέλω” της κοινωνίας που με περιβάλλει και που εγώ τα νοώ σαν “πρέπει”. Εγώ ο νοητός, “είμαι” καθαυτός εδώ και τώρα. Τα κίνητρα των ενεργειών μου μπορεί να αφορούν το αισθητό, το κοινωνικό ή το νοητό Εγώ. Τα τελευταία είναι καθαυτά. Είναι οι σκοποί μου, που προκύπτουν από την ελεύθερη βούλησή μου και μόνο εγώ μπορώ να τα νοώ. Η εκπλήρωσή τους οδηγεί στην ευδαιμονία. Κι αυτή προϋποθέτει, αλλά δεν εξασφαλίζεται από, την ικανοποίηση των κινήτρων του αισθητού Εγώ (ευτυχία) ούτε από την υποβάθμιση της βούλησής του κοινωνικού εγώ (μακαριότητα). Γι΄ αυτή την ευδαιμονία, παλεύει κάθε άνθρωπος πάνω στη γη.