ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΟΥ ΘΕΛΩ

Δημήτρης Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com

Κοινη Γνώμη 15 Δεκεμβρίου 2020

“Είμαι” εδώ και τώρα. “Έχω” ό,τι απέκτησα στο παρελθόν. “Θέλω να” κάνω κάτι στο μέλλον. Γραμματικά, το “θέλω να” συμπτύχθηκε σε “θε-να” κι ύστερα “θα”, έτσι που στη σύγχρονη εκδοχή της γλώσσας μας ο μέλλων εκφέρεται με το “θα” (= “θέλω να”). Το θέλω, που εκφράζει τη βούλησή μας, προκύπτει διττά. Αφενός από μια γνώση, από ερεθίσματα που εισάγονται απέξω κατάλληλα επεξεργασμένα και αφετέρου αυτοαναπαράγεται όπως από μια ταλάντωση που επαναλαμβάνεται χωρίς εξωγενή αιτία. Τα τρία αυτά ρήματα, είμαι, έχω, θέλω, είναι υπαρξιακά. Το τι θέλω το ξέρω μόνον εγώ, οι άλλοι το γνωρίζουν μόνον αν εκδηλωθεί με μια σωματική μου αντίδραση, μια κίνηση ή έκκριση. Αυτό ισχύει σε όλα τα ζώα, στον άνθρωπο όμως το “θέλω” εκδηλώνεται και με το λόγο, που εκφράζει με λέξεις την εκούσια βούλησή μας. Έτσι, τα όρια του νοητού θέλω μας είναι απεριόριστα, είναι η “ελευθερία της βούλησής” μας. Μόλις όμως αρχίσει να εξωτερικεύεται και να γίνεται αντιληπτό από το περιβάλλον του, αρχίζουν οι περιορισμοί. Σε επίπεδο αισθητού (φυσικού, σωματικού) Εγώ, το θέλω περιορίζεται από τους φυσικούς νόμους. Δεν μπορώ να πετάξω, έστω και αν το θέλω. Παρ΄ όλα αυτά, η πρόοδος των φυσικών επιστημών έχει επιτύχει να αντισταθμίζει τους φυσικούς περιορισμούς. Υπερνικήσαμε το κρύο με τη φωτιά, την τριβή με τον τροχό, τη βαρύτητα με αερόστατα, αεροπλάνα, πυραύλους, τις αρρώστιες με την ιατρική, την πείνα με την καλλιέργεια της γης και την εκτροφή ζώων κλπ. Σε επίπεδο κοινωνικού Εγώ, το θέλω περιορίζεται από τους κοινωνικούς νόμους. Αυτοί εκφράζουν το ολοκλήρωμα των ποικίλων “θέλω” του έλλογου περιβάλλοντός μας. Αυτό εσωτερικεύεται και καθένας μας το αντιλαμβάνεται σαν “πρέπει” που αντιτίθεται στο “θέλω” μας. Είναι η Ηθική.

Θεμελιώδης διαφορά μας από τα άλλα ζώα είναι η ανάπτυξη του λόγου, η υπερτροφία του γνωστικού μέρους της ψυχής μας, του νοητού Εγώ μας. Η διαφορά οφείλεται στο ότι μόνος ο άνθρωπος μπορεί να σχηματίζει εξαρτημένα αντανακλαστικά όχι μόνο στη βάση των φυσικών αντανακλαστικών του, όπως τα υπόλοιπα θερμόαιμα ζώα, αλλά και στη βάση προσχηματισμένων εξαρτημένων αντανακλαστικών. Χάρη σ΄ αυτή τη διαφορά, τα κίνητρα κάθε ανθρώπου είναι, πρώτα, εκείνα που αφορούν το αισθητό Εγώ του, φυσιολογικές ανάγκες και απειλή να τις στερηθεί. Έπειτα, εκείνα που αφορούν κοινωνικές ανάγκες, αγάπη, κοινωνική αναγνώριση. Τρίτο, ειδικά στον άνθρωπο, το ανώτερο κίνητρό του είναι εκείνο της αυτοπραγμάτωσης, να γίνει κάποιος ό,τι επιλέγει να είναι. Κατεξοχήν κίνητρο του νοητού Εγώ. Εφόσον ικανοποιούνται στοιχειωδώς τα κατώτερα κίνητρα, ο άνθρωπος επιδιώκει ένα σκοπό. Τα λοιπά ζώα έχουν μόνο επιθυμίες. Η ικανοποίηση των κατώτερων κινήτρων είναι ευτυχία· η καταστολή των κοινωνικών κυρίως επιθυμιών οδηγεί στη μακαριότητα· η ικανοποίηση των σκοπών του νοητού Εγώ, η αυτοπραγμάτωση, αυτή είναι η ευδαιμονία. Δεν υπάρχει ευδαιμονία χωρίς στοιχειώδη ικανοποίηση των κατώτερων κινήτρων, όταν πονάει ή πεινάει κάποιος ή ζει χωρίς αγάπη ή στοιχειώδη κοινωνική παραδοχή, αλλά οσοδήποτε κι αν ικανοποιούνται τέτοιες ανάγκες, δεν είναι ευδαίμων, αν δεν προχωρεί στην ικανοποίηση των σκοπών που ο ίδιος έχει θέσει. Μόνη η επευφημία του κοινού δεν αρκεί σε έναν αθλητή, αν δεν πέτυχε το στόχο του, να τρέξει τόσο γρήγορα ή να πηδήξει τόσο μακριά ή ψηλά, όσο επιδιώκει.

Μια ευνομούμενη πολιτεία έχει αυτοτέλεια, επιδιώκει το δικό της σκοπό. Η ικανοποίηση του σκοπού της συμβάλλει στην ευδαιμονία των πολιτών της. Όχι πλουσίων ή φτωχών, όχι πατρικίων ή πληβείων, όχι μορφωμένων ή αμόρφωτων, όχι δικαίων ή αμαρτωλών, αλλά όλων των πολιτών της. Κι αυτό σημαίνει πως το τέλος, ο σκοπός της πολιτείας, διαμορφώνεται από όλους τους πολίτες της. Καθώς το νοητό Εγώ κάθε πολίτη είναι άβατο, και επειδή καθένας μπορεί να έχει παράλληλα ποικίλους σκοπούς, ο σκοπός μιας πολιτείας αναδεικνύεται μόνο αναζητώντας τον κοινό σκοπό της πλειοψηφίας των πολιτών. Επειδή συνήθως δεν μπορούμε να γνωρίζουμε τις απώτερες συνέπειες από την πραγμάτωση ενός σκοπού μας τόσο, όσο ένας ειδικευμένος γνώστης, η αναζήτηση του κοινού σκοπού μπορεί να γίνεται με επιλογή μεταξύ σκοπών μελετημένα εφικτών από επαΐοντες. Αυτός είναι ο κύριος ρόλος της κυβέρνησης, ενώ ο ρόλος της βουλής είναι να εγκρίνει (ή απορρίπτει) τον προτεινόμενο από την κυβέρνηση κοινό σκοπό όλων των πολιτών. Φυσικά μπορώ να αγοράσω ένα ετοιμοπαράδοτο κοστούμι ή ένα έτοιμο διαμέρισμα. Αλλά, αν η κατασκευή τους γίνεται με δική μου πρωτοβουλία, λαβαίνοντας υπόψη τις μοναδικά για μένα ιδιαίτερες επιθυμίες μου, διαμορφωμένες από τον ειδικό, το ράφτη ή το μηχανικό σ΄ αυτή την περίπτωση, το αποτέλεσμα έχει σημαντικές πιθανότητες να ικανοποιεί καλύτερα τους δικούς μου σκοπούς. Αλλιώς, το ετοιμοπαράδοτο υπηρετεί τους σκοπούς του ράφτη ή του μηχανικού (κέρδος). Η αναζήτηση του κοινού σκοπού μιας ομάδας δεν είναι εύκολη. Πρότυπη μέθοδος είναι να ερωτηθεί το σύνολο, αλλά αυτή η διαδικασία (δημοψήφισμα, εκκλησία του δήμου) έχει πρακτικές δυσκολίες. Άλλη είναι να μαζευτεί κόσμος, όποιος θέλει (στο κάτω κάτω ελεύθεροι είμαστε, όποιος θέλει κάνει ό,τι θέλει, μετέχει στη λαοσύναξη ή όχι) και να διαδηλώσει τις επιθυμίες του (συλλαλητήριο), αλλά αυτή είναι συχνά μια οχλοκρατική εκδήλωση από προκατειλημμένα άτομα που, αντί επιχειρημάτων, φωνάζουν συνθήματα που άλλοτε μπορεί να είναι “ωσαννά” και άλλοτε “σταύρωσον αυτόν”. Άλλη μέθοδος είναι να ερωτηθούν για να απαντήσουν ανώνυμα, επομένως ανεύθυνα, (δημοσκόπηση) όσοι θέλουν. Προφανώς τα αποτελέσματα είναι προκατειλημμένα, απηχώντας τη βούληση όσων από τους ερωτώμενους επιθυμούν να απαντήσουν, κάποιοι ενδεχομένως επηρεασμένοι από δημαγωγούς. Άλλη μέθοδος είναι να εκλέγει ο λαός πληρεξουσίους, που να εκτελούν τις εντολές του (εκλογές). Η διαδικασία ενέχει παγίδες, διότι στην πραγματικότητα ο λαός δεν εκλέγει, κάποια κόμματα εκλέγουν και από αυτούς, τους προεκλεγμένους, ο λαός απλώς επιλέγει. Αυτοί όμως θα ενεργούν όχι κατά τη βούληση του λαού, αλλά κατά τη βούληση των κομμάτων που τους εξέλεξαν υποψηφίους. Κύριο κριτήριο για την εκλογή τους ως υποψηφίων αναγκαστικά είναι όχι οι ειδικές ικανότητές τους, αλλά η δυνατότητά τους για συνεισφορά ψήφων στο κόμμα. Έτσι, σε μια τέτοια βουλή είναι συχνή η παρουσία ατόμων λόγω εντοπιότητας ή αναγνωρισιμότητας, π.χ. τηλεπαρουσιαστές, ηθοποιοί, ή άλλης επιρροής τους σε ευρεία μάζα ατόμων, όπως π.χ. προπονητών σε αθλήματα ή ολυμπιονικών ή ηρωίδων στον αγώνα π.χ. καθαριστριών κλπ. Η μόνη αξιόπιστη μέθοδος για αναζήτηση του κοινού σκοπού μιας κοινωνίας βρίσκεται στην απόφαση ενός τυχαίου, κληρωμένου, δείγματος από ένα σύνολο, που μετέχει υποχρεωτικά ολόκληρο στη δειγματοληψία (δημοκρατική βουλή).