Δημήτρης Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com
Ηπειρωτικός Αγών. 20 Νοεμβρίου 2020
Και τα δυο, και η χρησιμότητα και η ευχαρίστηση, δίνουν ικανοποίηση. Η ευχαρίστηση όμως έχει σχέση με το παρόν, ενώ η ωφελιμότητα με το μέλλον. Ευχάριστη είναι η ηδονή και η απαλλαγή από τον πόνο. Η αποφυγή του πόνου και η επιδίωξη της ηδονής είναι οι δύο πόλοι που προσανατολίζουν την πορεία όλων των ζώων. Η ηδονή σχετίζεται πρώτιστα με την αναπαραγωγή, ο πόνος με την επιβίωση, αν και τα όρια μεταξύ τους δεν είναι πολύ σαφή. Η επιβίωση στο νεογνό εξασφαλίζεται με το θηλασμό, που αφενός το απαλλάσσει από το δυσάρεστο συναίσθημα της πείνας (και τη μητέρα από τη δυσάρεστη συμφόρηση του μαστού) και αφετέρου προσφέρει ηδονή στη μητέρα με τη διέγερση των θηλών και στο νεογνό με τη διέγερση των χειλιών Αυτή η ηδονή παραμένει και στους μεγάλους, όπως με το ερωτικό φιλί, παθολογικά με το κάπνισμα κλπ.
Η ωφελιμότητα όμως δεν είναι άμεσα ευχάριστη, μπορεί να είναι και δυσάρεστη. Το αποτέλεσμα της είναι ευχάριστο. Και είναι μοναδικά ανθρώπινη ιδιότητα, μαζί με το Λόγο και το Σκοπό. Μπορεί να συνδυάζονται, αλλά όχι απαραιτήτως. Το να σκάβω, να οργώνω, να θερίζω, είναι επίμοχθες ασχολίες, με κουράζουν δυσάρεστα, αλλά χάρη σε τέτοιες ενέργειες, δημιουργώ αποθήκες αγαθών, όπως οι μέλισσες το μέλι, και αυτές με απαλλάσσουν από το φοβερό συναίσθημα της πείνας σε περιόδους ένδειας. Τι έχει προτεραιότητα από τα δύο; η ωφέλεια ή η ευχαρίστηση;
Ο Αριστοτέλης, σταθερός στη σημασία της σκοπιμότητας, αφού αυτή ξεχωρίζει τον άνθρωπο από τα ζώα, δίνει προτεραιότητα στο σκοπό και στην ωφέλεια, στο μέλλον. Τα ζώα δεν σκέφτονται το μέλλον. Η έγνοια για το μέλλον είναι ιδιότητα της κοινωνίας, όχι της αγέλης ούτε της μονήρους διαβίωσης. Όμως τα κοινωνικά ζώα, όπως κάποια έντομα (μέλισσες, μυρμήγκια κλπ), δεν έχουν άλλη επιλογή, μόνο την ωφελιμότητα. Δεν έχω ιδέα αν είναι ευχαριστημένα με το έργο που κάνουν, δεν έχουν τρόπο να δείξουν την ευχαρίστησή τους άλλωστε. Η ευχαρίστηση είναι συναίσθημα, ένα από τα τρία στοιχεία του νοητού Εγώ (τα άλλα δύο είναι το γνωστικό και η βούληση). Το συναίσθημα δεν έχει άμεση επαφή με το περιβάλλον, ενώ έχουν η γνώση διαμέσου των αισθήσεων και η βούληση οδηγώντας σε αντικειμενικές εκδηλώσεις, κίνηση ή εκκρίσεις. Τόσο ο Αριστοτέλης, όσο και ο Πλάτων, δίνουν προτεραιότητα στην κοινωνία μάλλον παρά στο άτομο, επομένως στην ωφελιμότητα μάλλον παρά στην ευχαρίστηση. Πιο σημαντική και από τη γνώση, αφού σχετίζεται με τη βούληση, τη σκοπιμότητα, έτσι που τονίζει την αρμοδιότητα του χρήστη μάλλον παρά του γνώστη για την εκτίμηση των έργων. Τους αντιτάχθηκε αργότερα ο Επίκουρος, που κατηγορήθηκε από τους αντιπάλους του ως ηδονοθήρας και καταστράφηκαν όλα τα πολυάριθμα κείμενά του (ό,τι ξέρομε γι΄ αυτόν είναι έμμεσο, όπως από αναφορές στα έργα του από άλλους συγγραφείς).
Η ωφελιμότητα είναι ποσοτική. Τα αποθηκευμένα αγαθά μπορούν να αθροίζονται. Η όρεξη για φαγητό κορεννύεται μόλις φάμε, αλλά για αποθήκευση είναι ακόρεστη. Η ευχαρίστηση όμως είναι ποιοτική. Δυο χαρές δεν σημαίνουν χαρά διπλάσια από μία. Ο σύγχρονος πολιτισμός έχει στηριχθεί στην καταπίεση των ευχαριστήσεων, π.χ. περιορισμούς της διατροφής και της γενετήσιας λειτουργίας, για να προχωρήσει στο αξιοθαύμαστο επίπεδο που βρίσκεται σήμερα. Ικανοποιεί μοναδικά τις ανάγκες του αισθητού Εγώ μας, έχει φέρει ευτυχία, παράταση της ζωής, απαλλαγή από πείνα, λοιμώξεις, παιδική θνησιμότητα, αναλφαβητισμό, κι όμως δεν έχει φέρει ευδαιμονία, την ικανοποίηση του νοητού Εγώ, που επιτυγχάνεται με πλήρωση των σκοπών που το ίδιο το άτομο θέτει. Αντίθετα, έχει αλλοτριώσει σημαντικά το άτομο, που εξυπηρετεί τους σκοπούς κάποιων άλλων, με αποτέλεσμα την κακοδαιμονία.
Τι έχει λοιπόν προτεραιότητα; Οι σοφοί πρόγονοί μας, όπως είδαμε διχάσθηκαν. Ο μεγάλος δημοκράτης ηγέτης Περικλής, έβαλε τα πράγματα στη θέση τους. “«φιλοκαλοῦμεν μετ΄ εὐτελείας“. Μας αρέσει το ωραίο, αλλά χωρίς πολυτέλεια, χωρίς να θυσιάζουμε τη χρησιμότητα. Ίδια ήταν η στάση του επίσης δημοκράτη Επίκουρου. Όποιος πεινά, είναι αμαρτία να μη φάει. Το αν θα χορτάσει την πείνα του με χαβιάρι ή φασουλάδα δεν έχει σημασία· σημασία έχει να ευχαριστηθεί τρώγοντας. Με άλλα λόγια, πρόοδος χωρίς καταστολή, με ευχαρίστηση από το έργο που επιτελεί κάποιος, όχι από την προσδοκώμενη ανταμοιβή από αυτό. Γίνεται;
Μια φίλη βλέποντας τη θεοσεβούμενη αδελφή της να κάνει αγαθοεργίες – και όχι μόνο – τη ρώτησε: “Γιατί τα κάνεις όλα αυτά;” “Μα, για να κληρονομήσω τη βασιλεία των ουρανών”, απάντησε η θεοσεβούμενη. “Μα αυτό είναι υστεροβουλία!” παρατήρησε η αδελφή της. Όντως, τις όποιες καλές πράξεις μας πρέπει να τις κάνουμε επειδή μας αρέσει, επειδή αγαπάμε τους ανθρώπους, όχι διότι προσδοκούμε προθανάτια ή μεταθανάτια, ανταμοιβή. Είναι άραγε δυνατό να κάνει κάποιος σοβαρό έργο απολαμβάνοντας το σωματικό και πνευματικό μόχθο που καταβάλει και όχι προσδοκώντας την ανταμοιβή από την ανταλλαγή του έργου του με κάτι άλλο, συνήθως χρήματα; Αυτό βέβαια γίνεται στο παιχνίδι και στην τέχνη. Γινόταν στον πρωτόγονο κυνηγό που χαιρόταν σκοτώνοντας το θήραμά του. Σήμερα αυτό μπορεί να γίνεται μόνο στον ελεύθερο χρόνο, τον αφιερωμένο στις ανάγκες του νοητού Εγώ, με την ερασιτεχνία, το χόμπι. Ο μόχθος, σωματικός ή πνευματικός, είναι ευχάριστος αν υπηρετεί το δικό μου σκοπό, δυσάρεστος αν υπηρετεί το σκοπό άλλων. Στην τελευταία περίπτωση μπορεί να γίνει ευχάριστος, αν οι άλλοι είμαστε όλοι εμείς, ενμέρει άρχοντες και ενμέρει αρχόμενοι (Αριστοτέλης). Στο εγγύς μέλλον προσδοκάται οι ανάγκες του αισθητού Εγώ να καλύπτονται με ελάχιστες ώρες επαγγελματικής εργασίας, χάρη στους τεχνολογικούς αυτοματισμούς. Αν αυτές οι ώρες βρίσκονται υπό τον έλεγχο μιας ολιγαρχίας, αυτή, για να μη χάσει την εξουσία, φροντίζει να κυβερνά και τον ελεύθερο χρόνο καθενός. Χρησιμοποιεί σωρεία ερεθισμάτων αποσπώντας την προσοχή καθενός, εμποδίζοντάς τον να σκέφτεται, να φαντάζεται, να χαίρεται δημιουργώντας. Οι ερασιτέχνες, όπως και οι καλλιτέχνες αποτελούν κίνδυνο για το κατεστημένο. Οι συνηθισμένοι κίνδυνοι για τους κρατούντες είναι οι άλλοι μνηστήρες της εξουσίας. Κίνδυνος για το κατεστημένο όμως είναι οι ελεύθεροι άνθρωποι που χρησιμοποιούν τη δημιουργικότητά τους. Όχι σπάνια διώκονται, από τον G.Bruno που κάηκε, ως το F.G.Lorca που δολοφονήθηκε. Στο αρχικό ερώτημα, ποιο έχει προτεραιότητα, η απάντηση είναι ότι επιδίωξη είναι ένα σύστημα που προωθεί τη σύζευξη χρήσιμης εργασίας με ευχαρίστηση, όπως όταν οι σκοποί της κοινωνίας, αποφασίζονται από το σύνολο. Το πρόβαλε ο Περικλής και υπάρχουν σήμερα οι τεχνολογικές δυνατότητες να εφαρμοσθεί, αν υιοθετηθούν οι αρχές της αρχαίας δημοκρατίας.
Δημήτρης Α. Σιδερής 