ΜΗΧΑΝΗ, ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑ, ΤΕΧΝΗ

Δημήτρης Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com

Ηπειρωτικός Αγών, 13 Αυγούστου 2020

Καλά, το συναίσθημα σχετικά εύκολα το βλέπομε να σχετίζεται με την τέχνη. Αλλά η μηχανή τι ρόλο παίζει; Μηχανή είναι μια συσκευή που διευκολύνει τη μετατροπή μιας μορφής ενέργειας σε άλλη. Mια ανεμογεννήτρια μετατρέπει την ενέργεια του ανέμου σε ηλεκτρική. Όταν η μετατροπή γίνεται μεταξύ των στοιχείων που αποτελούν την ενέργεια, μιλούμε για απλή μηχανή. Για παράδειγμα, μηχανικό έργο είναι το γινόμενο μιας δύναμης επί τη μετατόπισή της. Όταν αυξάνουμε τη διαδρομή, επιτυγχάνομε το ίδιο αποτέλεσμα με λιγότερη δύναμη και μιλάμε για απλή μηχανή. Απλές μηχανές είναι οι μοχλοί, τροχαλίες, κοχλίες, κεκλιμένα επίπεδα κλπ. Όταν ανακάλυψε ο Αρχιμήδης τους νόμους των μοχλών, ανέκραξε, λέγεται: “Δός μοι πᾷ στῶ καὶ τὰν γᾶν κινήσω” (δώσε μου τόπο να σταθώ και τη Γη θα μετακινήσω). Απλές μηχανές είναι και οι μετασχηματιστές. Η ηλεκτρική ενέργεια (ισχύς) είναι το γινόμενο της τάσης επί την ένταση του ηλεκτρισμού. Με τους μετασχηματιστές πετυχαίνομε να μεταφέρουμε ηλεκτρική ενέργεια με υψηλή τάση και χαμηλή ένταση ή αντιστρόφως. Θερμότητα παράγει η ένταση, όχι η τάση. Επομένως, η ΔΕΗ, για να μη λιώνουν τα καλώδιά της, μεταφέρει σε μεγάλες αποστάσεις ηλεκτρισμό με υψηλή τάση και χαμηλή ένταση.

Αντί της μετατροπής ενέργειας, όμως, μια μηχανή μπορεί να εκτελεί μετατροπή σημάτων. Τα σήματα αποτελούν μια απειροελάχιστη προσθήκη ή αφαίρεση ενέργειας, μεταφέροντας απλώς πληροφορίες. Και τώρα παρατηρούμε δύο ειδών μηχανές. Στη μία, όπως π.χ. στη ζυγαριά, υπάρχει μια είσοδος, όπου τοποθετείται το σήμα, βάρος ή μάζα, μία έξοδος, όπου παρατηρείται ένας αριθμός (ή άλλη ένδειξη) και ένας διάμεσος μηχανισμός που είναι μια απλή μηχανή, στην προκειμένη περίπτωση μοχλός. Ο διάμεσος μηχανισμός μετατρέπει το σήμα εισόδου (βάρος ή μάζα) σε κάτι τελείως διαφορετικό, π.χ. αριθμό. Καμιά σχέση δεν υπάρχει ανάμεσα στη φύση της εισόδου και της εξόδου. Ωστόσο, οι σχέσεις των εισερχόμενων σημάτων μεταξύ τους διατηρούνται ίδιες στα εξερχόμενα. Αν διπλασιάσουμε τα βάρη, διπλασιάζεται και ο αριθμός που βλέπομε. Στο άλλο είδος μηχανής, όπως π.χ. στο ρολόι, δεν υπάρχει είσοδος. Υπάρχει ένας μηχανισμός και μια έξοδος που μας δείχνει κάποιο σήμα. Ο μηχανισμός τώρα, ένας ταλαντωτής, δεν έχει είσοδο, δεν μετατρέπει μορφές σημάτων, αλλά παράγει σήματα. Υπάρχει και μια τρίτη κατηγορία απλών μηχανών που συνδυάζει τις δυο παραπάνω ιδιότητες, οι ταλαντωτές χάλασης (Van der Pol). Αυτοί μπορούν και σήματα να παράγουν, όταν αφήνονται μόνες τους, όπως το ρολόι, αλλά και να μεταφέρουν σήματα, όπως η ζυγαριά, αν ενεργήσει ένα από αυτά πάνω τους.

Το συναίσθημά μας λειτουργεί όπως αυτό το τελευταίο είδος μηχανισμού. Βρίσκεται μεταξύ του γνωστικού και του βουλητικού στοιχείου της ψυχής μας. Μπορεί αφενός να παράγει σήματα (αντιστοιχώντας στην Αριστοτελική όρεξη), όπως π.χ. περιοδικά διψάμε, πεινάμε, θέλομε να κάνουμε έρωτα κλπ, οπότε η βούλησή μας ανταποκρίνεται αναλόγως· μπορεί όμως αφετέρου να αντιδρά σε εισαγόμενα σήματα (αντιστοιχώντας στην Αριστοτελική προαίρεση), όπως όταν π.χ. τρυπηθούμε από ένα αγκάθι, η βούλησή μας μάς κάνει να απομακρύνουμε το αγκάθι.

Στη ζυγαριά και στο ρολόι, βλέπομε την είσοδο και έξοδό τους. Ο μηχανισμός τους είναι κατά κάποιον τρόπο κρυφός. Και στην ανθρώπινη ψυχή αυτό που παρατηρούμε, είναι η είσοδος, τα αισθήματά μας από τη διέγερση των αισθήσεών μας με κάποια ερεθίσματα και η έξοδος, οι κινήσεις και εκκρίσεις μας που παράγονται με τη συνειδητή ή και ασυνείδητη βούλησή μας. Το συναίσθημα όμως γίνεται άμεσα αντιληπτό μόνο από εμάς τους ίδιους, από κανέναν άλλον. Μπορεί να είναι ευχάριστο ή δυσάρεστο. Το ευχάριστο συναίσθημα γίνεται έμμεσα αντιληπτό καθώς οδηγεί σε θετική ανάδραση. Το άρωμα μιας γαρδένιας μας κάνει να εισπνεύσουμε βαθύτερα. Το δυσάρεστο σε αρνητική αντίδραση. Μια πικρή γεύση μας κάνει να φτύσουμε ό,τι έχομε στο στόμα μας. Όλη η ζωή μας είναι προσανατολισμένη, κατευθυνόμενη από την αποφυγή του δυσάρεστου προς την επιδίωξη του ευχάριστου. Και το συναίσθημα καθορίζει τη στάση μας με τα ομοειδή όντα μας, αν θα είναι ανταγωνιστική, μιμητική ή συμπληρωματική. Η ανταγωνιστική στάση έχει να κάνει με τον προσπορισμό τροφής και την αποφυγή να γίνει το ζώο τροφή ενός άλλου ζώου. Στην πρώτη περίπτωση είναι θετικό, στη δεύτερη αρνητικό. Οι αρχέγονες συμπληρωματικές στάσεις ενώνουν θετικά δύο ομοειδή ζώα: είναι τα συναισθήματα που συμπλησιάζουν τη μητέρα με το τέκνο της και τους δύο εραστές. Αν και η ψυχή του καθενός είναι άβατη, τα συναισθήματα γίνονται έμμεσα αντιληπτά με εκούσιες ή ακούσιες εκδηλώσεις, κλάμα, γέλιο, ανατρίχιασμα, κούνημα της ουράς του σκύλου, γουργούρισμα της γάτας κλπ. Αυτές οι εκδηλώσεις επιτρέπουν τη μιμητική στάση, χάρη στα εξαρτημένα αντανακλαστικά που αναπτύσσουν τα θερμόαιμα ζώα. Καθένα ενεργεί έτσι όχι απαντώντας σε ερεθίσματα που δέχεται, αλλά μιμούμενο τις απαντήσεις των άλλων ομοειδών ζώων σε ερεθίσματα που εκείνα αισθάνονται.

Η τέχνη είναι το διάμεσο μεταξύ επιστήμης και ηθικής σε επίπεδο κοινωνίας. Το κοινωνικό συναίσθημα μπορεί να ταλαντώνεται, όπως στις περιοδικές πολιτικές και οικονομικές κρίσεις, ή να ανταποκρίνεται σε διάφορες πληροφορίες που έρχονται. Από τις ποικίλες πληροφορίες, οι επιστημονικές είναι οι περισσότερο αξιόπιστες, καθώς διασταυρώνουν το αισθητό με το νοητό, την εμπειρία με τη θεωρία, την παρατήρηση με την υπόθεση. Η τέχνη περισσότερο από κάθε άλλη κοινωνική λειτουργία μπορεί να συμβάλλει στην ενότητα της κοινωνίας, καθώς το ίδιο εικαστικό ή μουσικό δημιούργημα μπορεί να γεννά ίδια θετικά συναισθήματα σε μεγάλο μέρος της κοινωνίας. Ακριβώς όπως η ίδια πράξη, θηλασμός ή συνουσία, γεννά αμοιβαία θετικά συναισθήματα σε δύο διαφορετικά πρόσωπα. Κι αυτή είναι η μεγάλη, αναντικατάστατη αξία της τέχνης.

Η ανθρωποκεντρική αντίληψη αξιολογεί τα πάντα ανάλογα με τη χρησιμότητά τους στον άνθρωπο. Ζυγαριά είναι ένα εργαλείο για να ζυγίζουμε πράγματα και ρολόι για να μας δείχνει το χρόνο. Επιστημονικά, αντικειμενικά όμως θα λέγαμε, ζυγαριά ίσον μοχλός και ρολόι ίσον ταλαντωτής. Αντίστοιχα, από επιστημονική σκοπιά, η ουσία του ανθρώπου δεν είναι ούτε η λογική του, όπως έβλεπαν οι φιλόσοφοι από την αρχαιότητα ως τους σύγχρονους, τον I.Kant καιτον G.W.F.Hegel, ούτε η βούλησή του, όπως το είδαν ο B.Spinoza και ο A.Schopenhauer, αλλά μάλλον το συναίσθημα, που είναι μοναδικό για κάθε άνθρωπο, άμεσα προσβάσιμο μόνον από τον ίδιο. Εθνικοκεντρικά, Έλληνας σημαίνει Αγαμέμνονας, Λεωνίδας, Θεμιστοκλής, Αλέξανδρος. Σημαίνει ακόμη Λυκούργος, Σόλων, Περικλής. Πανανθρώπινα όμως σημαίνει Σοφοκλής, Φειδίας, Ικτίνος, Καλλικράτης. Αντίστοιχα, Ιταλός σημαίνει L.DaVinci, Dante Alighieri, Άγγλος W.Shakespeare, Γερμανός L.van Beethoven, Γάλλος E.Delacroix, V.Hugo, Ισπανός, M.de Cervantes, P.Picasso κλπ. Διαλέξτε.