ΑΝΑΣΤΟΛΗ

Δημήτρης Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com

Ηπειρωτικός Αγών, 17 Ιουλίου 2020

Κάθομαι στην άκρη της εξεταστικής κλίνης με κρεμασμένα τα πόδια. Ο νευρολόγος χτυπάει με το σφυράκι του το γόνατό μου και το πόδι μου πετάγεται ελαφρά. Έπειτα μου λέει να τραβάω τόνα τάλλο τα δυο χέρια μου και επαναλαμβάνει τη δοκιμασία με το σφυράκι. Τώρα το πόδι μου πετάγεται πιο απότομα. Πώς γίνεται αυτό; Έχομε συνηθίσει να θεωρούμε πως το κέντρο της νόησής μας διατάζει. Ο εγκέφαλός μου δίνει την εντολή και κινούνται οι μύες. Όμως, μια εξίσου σημαντική λειτουργία του εγκεφάλου μας είναι να αναστέλλει, να περιορίζει. Τη στιγμή που τραβώ τα χέρια μου απασχολείται η προσοχή μου σ΄ αυτή την προσπάθεια και απομακρύνεται από το γόνατο. Χωρίς αναστολή τώρα, το αντανακλαστικό γίνεται πολύ πιο ζωηρό. Αυτά είναι καθαρή νευρολογία. Από τη νευρολογία όμως εξαρτάται άμεσα η ψυχολογία.

Στα αντανακλαστικά έχομε μια είσοδο, κάποιο αισθητήριό μας· μια έξοδο, κίνηση ή έκκριση· και έναν εσωτερικό ρυθμιστικό μηχανισμό μεταξύ τους που ελέγχει, με όδωση (ενίσχυση) και αναστολή, την ανταπόκριση να μην είναι ούτε ανεπαρκής ούτε υπέρμετρη. Όμοια στην ψυχική σφαίρα, έχομε μια είσοδο, τη γνώση (ή λόγο), μια έξοδο, τη βούληση (ή επιθυμητικό) και ένα ενδιάμεσο στοιχείο, το συναίσθημα (θυμοειδές). Η βούλησή μας διεγείρεται είτε “διατασσόμενη” από τη γνώση (Αριστοτελική προαίρεση) είτε ταλαντούμενη μαζί με το συναίσθημα (Αριστοτελική όρεξη). Για παράδειγμα, βλέπω ένα εύγευστο έδεσμα (γνώση), αυτό μου δημιουργεί το συναίσθημα της πείνας κι αυτή μου γεννά τη βούληση να φάω. Όμως, και χωρίς να δω το μεζέ, όταν περάσει αρκετή ώρα από το τελευταίο μου γεύμα, πεινάω και θέλω να φάω. Η βούληση είναι το ενεργητικό ψυχολογικό στοιχείο μας, καθώς απ΄ αυτήν ξεκινά η κίνηση και η έκκριση, με τις οποίες επιδρούμε στο περιβάλλον μας.

Σε όλη την παραπάνω διαδικασία, προσέχομε την οδωτική λειτουργία του λόγου και του συναισθήματος. Επιθυμούμε κάτι έντονα είτε διότι διεγερθήκαμε γνωστικά από ένα ισχυρό ερέθισμα είτε διότι το συναίσθημα που μας δημιούργησε είναι πολύ ισχυρό. Τρυπώ με ένα αγκάθι διάφορους ανθρώπους. Άλλος το ανέχεται σχετικά ήρεμα, άλλος ουρλιάζει από τον πόνο. Το ίδιο ερέθισμα προκαλεί διαφορετικής έντασης συναισθήματα ακόμη και στο ίδιο άτομο σε διαφορετικές συνθήκες. Έχει κι αυτό τη δική του φυσιολογική εξήγηση. Κυκλοφορούν μέσα μας ουσίες, οι ενδορφίνες, που, σαν τη μορφίνη, έχουν ισχυρή αναλγητική δράση. Π.χ. αυξάνεται η έκκρισή τους στην υπερένταση (στρες), έτσι που μπορούμε να παλέψουμε ή να τρέξουμε να φύγουμε χωρίς να μας σταματά ο πόνος. Ξεχνάμε όμως συχνά ότι ο λόγος και το συναίσθημα έχουν όχι μόνο οδωτική, αλλά και ανασταλτική λειτουργία. Ίσως μάλιστα, αυτή να είναι η πιο σημαντική λειτουργία του λόγου. Την πρόσεξαν κι αυτήν οι φιλόσοφοι πρόγονοί μας, όπως όταν ο Πλάτων παρομοίωσε το Λόγο σαν τον ηνίοχο, που κρατά το χαλινάρι στα δυο ατίθασα άλογα, το συναίσθημα (θυμό) και τη βούληση (επιθυμητικό). Δουλειά του λογικού μέρους της νόησής μας είναι όχι μόνο να ορίζει το είδος των αντιδράσεών μας, αλλά και να συγκρατεί ή να ενισχύει την έντασή τους.

Η ευτυχία στηρίζεται στην, κατά το δυνατό, ακώλυτη ικανοποίηση της βούλησης, των επιθυμιών μας. Η μακαριότητα στηρίζεται στην κατά το δυνατό μεγαλύτερη καταστολή των συναισθημάτων και, κατά συνέπεια, της βούλησής μας. Αν δεν θέλω τίποτε, δεν υποφέρω που μου λείπει. Η ευδαιμονία, κύρια επιδίωξη του ανθρώπου και της πολιτείας κατά τον Αριστοτέλη, στηρίζεται στην ισόρροπη αναστολή και όδωση που επιβάλλει ο λόγος στο συναίσθημα και τη βούλησή μας.

Ο λόγος, χάρη στις ικανότητές του, επιτυγχάνει την κατάταξη, ταξινόμηση και τελικά καθυπόταξη των όσων λαβαίνει γνώση η νόησή μας. Χάρη σ΄ αυτές τις ικανότητές του, δημιουργήθηκαν κοινωνίες, με το να επιβληθούν περιορισμοί στις κύριες διαδικασίες της διατροφής και της αναπαραγωγής μας. Χάρη σ΄ αυτούς τους περιορισμούς μπόρεσε να προοδεύσει ο πολιτισμός, έτσι που σήμερα πια, με σχετικά μικρό μόχθο και λίγες ώρες εργασίας να ικανοποιούμε τις ανάγκες μας. Η ευτυχία έχει επιτευχθεί. Παράταση του προσδόκιμου επιβίωσης, μείωση των επιδημιών, της πείνας, της παιδικής θνησιμότητας, του αναλφαβητισμού. Πολύ απέχομε όμως, ίσως περισσότερο από παλιά, από την επίτευξη της ευδαιμονίας. Απέχομε από την αυτοπραγμάτωση, να σχηματίζουμε δηλαδή μόνοι μας το σκοπό μας – μοναδικά ανθρώπινη λειτουργία, όπως και ο λόγος –  να τον επιδιώκουμε και να τον πετυχαίνουμε. Η ευτυχία έχει επιτευχθεί με τη μείωση της κοινωνικής ελευθερίας μας, έτσι που να εργαζόμαστε υπηρετώντας τους σκοπούς κάποιου άλλου. Κι αυτός κυριαρχεί πάνω μας. Τα κράτη διοικούν τόσο με αναστολή (π.χ. ποινικό δίκαιο) όσο και με υποχρεωτική επιβολή συμπεριφοράς (π.χ. στρατιωτική θητεία). Διαθέτοντας όμως σύγχρονη τεχνολογία, πετυχαίνουν να ελέγχουν ακόμη και τον επιμηκυμένο ελεύθερο χρόνο μας, του νοητού Εγώ μας, αναστέλλοντας με ποικίλους τρόπους ακόμη και τη φαντασία μας. Όπως ο νευρολόγος στρέφει την προσοχή μας από το γόνατο στα χέρια μας ζητώντας μας να τραβά το ένα το άλλο, έτσι και η σύγχρονη επικοινωνιακή πρακτική αποστρέφει την προσοχή μας από τα ζωτικά πολιτικά προβλήματα σε ποικίλες ευχάριστες ενασχολήσεις. Μ΄ αυτό τον τρόπο απομακρύνει το λαό από το να είναι δήμος και τον στρέφει στο να γίνει όχλος. Όχι μόνο κυριαρχεί πάνω του, αλλά και τον δυσφημεί, στα ίδια του τα μάτια: Ο λαός είναι όχλος, δεν μπορεί να είναι δήμος και να κρατεί (δημοκρατία) τα ηνία της τύχης του. Ήδη από τη Ρωμαϊκή εποχή, οι αυτοκράτορες πρόσφεραν στο λαό “άρτον και θεάματα” μετατρέποντάς τον σε όχλο. Και σήμερα η προσοχή στρέφεται σε δραστηριότητες, όπως το ποδόσφαιρο, κουτσομπολιά για επωνύμους, κάθε μιμητική δραστηριότητα, όπως η μόδα, κλπ. Επιμηκύνθηκε το ελεύθερο ωράριό μας, στο οποίο θα μπορούσαμε να μοχθούμε για τη δική μας ικανοποίηση, παράγοντας πραγματικά πρωτότυπα αποτελέσματα, όπως έκαναν οι ιδρυτές όλων των σύγχρονων επιστημών, και να ασχολούμαστε διαβουλευόμενοι με συνανθρώπους μας για την επίλυση των πολιτικών προβλημάτων μας. Αντ΄ αυτού στρεφόμαστε σε αλλότριους σκοπούς, ενώ οι πρωτοπόροι διώκονται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, εκτός αν οι φανταστικές ιδέες τους γίνουν εργαλεία για την επίταση της κυριαρχίας των ισχυρών. Θυμίζω το μεγάλο μαθηματικό και αστρονόμο G.Bruno που κάηκε στην πυρά ως αιρετικός, τον W.Forssmann, απλό γιατρό που απολύθηκε επειδή έκανε (στον εαυτό του) τον πρώτο καρδιακό καθετηριασμό και πλήθος άλλους.  

Οι επικυρίαρχοι πάνω μας κάνουν αυτά. Εμείς χρειαζόμαστε διαρκή εγρήγορση, κρίση, φιλτράρισμα, όδωση και αναστολή των όσων ακούμε και βλέπομε.